Œlady produktów pouderzeniowych
w osadach warstw radiolariowych w Karpatach fliszowych
Zbigniew Paul*, Tadeusz Wieser*
Badaj¹c formacjê ³upków radiolariowych z Barnasiówki zwrócono uwagê na horyzont ciemnych ska³ powleczo-nych tlenkami manganu i ¿elaza z podœcielaj¹c¹ go ³awic¹ bentonitu. Badania petrograficzne i geochemiczne tych ska³, których wiek okreœlono na prze³om cenomanu i turo-nu, wykaza³y, ¿e mog¹ one byæ zwi¹zane genetycznie z kolizj¹ du¿ego cia³a kosmicznego z Ziemi¹. Do takich wniosków sk³aniaj¹: podwy¿szona zawartoœæ pierwiast-ków rzadko spotykanych w skorupie ziemskiej, np. niklu, indu, cynku i skandu; wystêpowanie ziaren bronzytu oraz wystêpowanie coesytu. W obrêbie tego poziomu nast¹pi³y du¿e zmiany w œwiecie organicznym — ca³kowicie wymar³y niektóre formy otwornic (Rotalipora, Gavelinella
interme-dia), a w ich miejsce wkroczy³y inne organizmy
(radiola-rie), które osi¹gnê³y bujny rozkwit. Innymi przes³ankami s¹ zaobserwowane zjawiska sedymentologiczne, mog¹ce byæ nastêpstwem silnych pr¹dów podmorskich, spowodowa-nych rozchodzeniem siê poimpaktowej fali sejsmicznej. Powy¿sze anomalie wystêpuj¹ w obrêbie „³awicy manga-nowej” oraz otaczaj¹cych j¹ ska³ wystêpuj¹cych w forma-cji ³upków radiolariowych z Barnasiówki w jednostce œl¹skiej, a tak¿e w odpowiednikach tych utworów w jed-nostkach skolskiej, podœl¹skiej oraz magurskiej. Kompleks spongiolitów, radiolarytów, ³upków i piaskowców z kon-krecjami manganowo-¿elazistymi po raz pierwszy by³ opi-sywany w Karpatach zewnêtrznych w profilu serii skolskiej jako zielone i czerwone ³upki (Styrna³ówna & Cizancourt, 1925). PóŸniej nazywano te osady czerwonymi radiolary-tami z ³upkami czerwonymi i zielonymi lub radiolaryradiolary-tami i marglami krzemionkowymi, a tak¿e w profilu serii œl¹skiej — poziomem ³upków radiolarytowych (Burtan i in., 1933). Nastêpne stanowiska wystêpowania tego poziomu by³y opisywane w serii podœl¹skiej, œl¹skiej i skolskiej pod ró¿-nymi nazwami: margli krzemionkowych i warstw jaspiso-wych (Ksi¹¿kiewicz, 1951). Nazywano je tak¿e poziomem radiolarytów i spongiolitów, zielonawymi ³upkami z radio-lariami, ³upkami radiolariowymi (Gucwa, 1966) czy bio-chemicznymi ska³ami krzemionkowymi (Burtan & Tur-nau-Morawska, 1978). Poziom ska³ krzemionkowych opi-sywa³ tak¿e Wieser (1973). Utworami tego samego wieku na Ni¿u Polskim zajmowali siê Peryt i in. (1994), a na konty-nencie amerykañskim m.in. Orth i in. (1988).
Litologicznie ogniwo to wykszta³cone jest we wszyst-kich seriach podobnie. Jest to kilku- lub kilkunastometro-wej mi¹¿szoœci pakiet spongiolitów, radiolarytów i ³upków z konkrecjami manganowymi. W wy¿szej czêœci tego kom-pleksu pojawiaj¹ siê pojedyncze ³awice cienko³awicowych
piaskowców. Kompleks ten jest przykryty pstrymi ³upka-mi, warstwami godulskimi lub inoceramowymi.
Poziom ten zosta³ dot¹d stwierdzony przez autora w Wiœle, Straconce k. Bielska-Bia³ej, paœmie Barnasiówka, Brodach k. Lanckorony, Trzemeœni, Zasani, Koninkach, Wêglówce, Miêdzybrodziu k. Sanoka, potoku Krzeczków-ka k. Przemyœla i w Bystrym k. Baligrodu, a tak¿e w Karpa-tach ukraiñskich. Najdok³adniejsze badania petrograficz-no-geochemiczne zosta³y przeprowadzone w ods³oniêciach tego poziomu w Brodach, Trzemeœni (jednostka œl¹ska), Zasani i Miêdzybrodziu (jednostka podœl¹ska) i w potoku Krzeczkówka (jednostka skolska).
Badania tej formacji, a tak¿e jej odpowiedników wystê-puj¹cych w innych jednostkach zewnêtrznych Karpat fli-szowych, wykaza³y, ¿e prawdopodobnie wystêpuj¹ w nich produkty poimpaktowe, a tak¿e okruchy materii pochodz¹ce z planetoidy, która uderzy³a w Ziemiê ok. 90 mln lat temu. Oznaczenie wieku bezwzglêdnego (Van Couvering i in., 1981) ska³ umo¿liwi³o ustalenie lokalizacji g³ównego kra-teru, który zrobi³a na kuli ziemskiej ta planetoida. Poszuki-wania zawê¿ono do dwóch kraterów meteorytowych. Jed-nym z nich by³ krater w Boltysz (Ukraina), który w czasie rozpoczêcia badañ uznawano za równowiekowy z „³awic¹ manganow¹” w obrêbie formacji ³upków radiolariowych z Barnasiówki w Karpatach, drugim zaœ krater Logojsk (Bia³oruœ), poniewa¿ produkty poimpaktowe badane w jego wnêtrzu s¹ podobne do produktów zawartych w cytowanej „³awicy” z Karpat.
Literatura
BURTAN J. & TURNAU-MORAWSKA M. 1978 — Biochemiczne ska³y krzemionkowe zachodnich Karpat fliszowych. Pr. Geol. Kom. Nauk Geol. PAN Kraków, nr 111.
BURTAN J., KSI¥¯KIEWICZ M. & SOKO£OWSKI S. 1933 — O wystê-powaniu ³upków radiolarytowych w kredzie œredniej Beskidów Zachodnich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 9: 96–99.
GUCWA I. 1966 — Wyniki badañ geochemicznych ³upków radiolariowych cenomanu z NiedŸwiady ko³o Ropczyc. Kwart. Geol., 10: 1047–1059.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1951 — Objaœnienia do arkusza Wadowice Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000. Pañstw. Inst. Geol. ORTH C.J., ATTREP M., MAO X.Y., KAUFFMAN E.G., DINER R. & ELDER W.P. 1988 — Iridium abundance maxima in the upper Ceno-manian extinction interval. Geophys. Res. Let., 15: 346–349. PERYT D., WYRWICKA K., ORTH C., ATTREP M. & QUINTANA L.R. 1994 — Foraminiferal changes and geochemical profiles across the Cenomanian/Turonian boundary in central and south-east Poland. Terra Nova, 6: 158–165.
STYRNA£ÓWNA M. & DE CIZANCOURT H. 1925 — O budowie geologicznej okolicy Rybnika nad Stryjem. Kosmos, 50: 13–30. WIESER T. 1973 — Klinoptylolit w ³upkach radiolariowych cenomanu z Miêdzybrodzia k. Sanoka. Kwart. Geol., 17: 651–652.
VAN COUVERING J.A., AUBRY M.P., BERGGREN W.A., BUJAK J.P., NAESER P. & WIESER T. 1981 — The terminal Eocene and the Polish connection. Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 36: 321–362.
857
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 10, 2006
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrza-tów 1, 31-560 Kraków
