O roli braci polskich w dziejach nauki

554 Recenzje

żowych, chyba pod wpływem rolnictwa ornego), a także rolnictwo orne nie jako dwie techniki, ale jako dwie oscrtme kultury. IPewne osiągnięcia w zakre-sie ceramiki, przędzenia, tkactwa, budownictwa, transportu!, przysposabia-nia napojów alkoholowych są charakterystyczne wyłącznie dla kopieprzysposabia-nia et wa inne wyłącznie dla rolnictwa ornego.

Łatwo zauważyć, że pogiląd iWertha!, iż rolnictwo zrodziło się w fflndiach, nastręcza myśl, że taim właśnie .znajduje się kolebka ludzkości, a więc kul-tury w ogóle z językami na czele. Właśnie taki pogląd wyznaje Werth', ohoć oczywiście strona dowodowa może niie znaleźć powszechnego uznania.

Zgodnie z tytułem dzieła uwaga autora skupia się głównie na narzędziach uprawy roślin, ściśle biorąc, w odniesieniu do rolnictwa ornego na narzędziach orki. Wbrew oczekiwaniu, jakoby stanowisko monoigenezy miusiało prowadzić do uproszczenia historii tych narzędzi, Werth polemizuje z poglądami uprasz-czającymi sprawę ich rozwoju. Ukatzluje wielką rozmaitość narzędzi orki, a jednocześnie całokształt historii ich rozwoju wykazuje wielką przejrzystość.

Aiuitor umieszcza każde z tych narzędzi we właściwym czasie i we właściwej przestrzeni. Można nawet powiedzieć, że w oparciu o dzieło Wertha. każde ze znanych w Europie dawniejszych narzędzi orki da się zaklasyfikować.

Wystarczy tu wskazać na wyniki Wertha dotyczące genezy i szerzenia się sochy, by uwydatnić różnicę zasadniczą między jego przekonującym sta-nowiskiem a fantastycznymi niekiedy poglądami naszych historyków.

Synteza dokonana przez Wertha byłaby zupełną1, gdyby zainteresował się był bardziej stroną społeczną związaną z rolnictwem, szczególnie ustrojem ro-dziny, tymczasem w tym zakresie ogranicza się do wzmianek.

Szczególnie pożyteczną rolę winno spełnić dzieło Wertha w Polsce będącej krajem przebywania w różnych azasach różnych ludów, a więc różnych kul-tur, krajem 'krzyżowania się wpływów idących z wszystkich kierunków, a wreszcie krajem, w 'którym historia rolnictwa jest zaniedbana, a w związku z tym szerzy się wiele poglądów nieprawdziwych o przeszłości rolnictwa.

M. Wtwhcnuski

O HOW BRACI POLSKICH W DZIEJACH NAUKI

(Na .mamginesie książki Ludwika С h ma j a Bracia Polscy — ludzie, idee, ' wpływy, Warszawa 1957, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 506). Jak wiadomo, „Bracia polscy" — zwani też inaczej ;.Arianami" lufo „Socy-nianami" — wzniecili w Polsce żywy ruch umysłowy, założyli szereg świetnych szkół {ze słynną Akademią w Rakowie na czele)1, potem zaś, w połowie X V H w. przenieśli swe idee na Zachód, głównie do Holandii, Francji i Anglii.

Atmosfera, która otaczała wszystkie ich poczynania, była czymś wówczas zupełnie wyjątkowym. Tak np. Anglik Tomasz Segeth opowiadał, że kiedy w 1612 r. odwiedził Raków, czuł się jakby przeniesiony w odmienny świat, „bo igdzie indziej wojna się sroży i ziemia drży od tumultów, a tam wszystko pozostaje w spokoju, i ludzie są tak cisi i skromni!, iż zdaje się, że masz przed sobą aniołów".

Ogłoszona w ubiegłym roku książka Ludwika Chmaja, -wybitnego historyka filozofii, zawiera szereg opublikowanych wcześniej studiów mad racjonalizmem religijnym szesnastego i siedemnastego wieku. Mimo, że do zibioru tego- nie we-szły monografie o Samuelu Przypkowskim oraz o stosunku; jaki łączył wiel-kiego czeswiel-kiego pedagoga Jana Amosa Komeńswiel-kiego z „braćmi polskimi", to jednak książka daje przegląd podstawowych zagadnień nie tylko z dlziejów filozofii, lecz także i kultury naiukowej całej niemal Europy owych czasów.

Właśnie Europy, a nie tylko Polski, tj. kraju, w którym ruch ten się niarodził i rozwinął. Na kartach książki profesora Chmaja ciągle spotyka się nazwiska nie tylko podróżników angielskich, francuskich, włoskich, niemieckich,

holen-derskich, czeskich iHp., lecz także i tych ludzi;, którzy zwalbdeni atrakcyjnością idei przybyli do Polski i osiedlili się tu na zawsze, jak np. "Włosi Fäusto i Lelio Sozino, Giorgio Biaiidrata, Francesco Stancaro, Niemcy 'Martin Ruar i Wa-lentius* Schmalz, Francuz Sta torius Stoiński i wielu wielu innych.

Już w pierwszym szkicu pt. Ślązacy wśród braci polskich spotykamy kilka postaci ściśle związanych z europejskim ruchem intelektualnym. Tak np. Joa-chim Pastoriiu® podróżuje w latach 30-tych i 40-tych po Holandii, Anglii i Francji, a w Paryżu nawiązuje kontakty z Grotiusem; potem Jeremiasz Fel-binger rozwija propagandę socyniańską w Helmstedt i Amsterdamie, korespon-dując też z Anglikiem Janem Biddle (1(016—łl 0612:), autorem ogłoszonej w 1647 r. książki, której sam tytuł świadczy o tendencji autora: Twelve arguments against the deity of Holy Spirit.

Następna z kolei rozprawa pt. Crusiws a Kepler znakomicie ilustruje sprzecz-ności dwóch świ a topogilądów : religijnego, który reprezentuje matematyk; astro-nom, lecz przede wszystkim teolog ariański Crusius (urodzony na Żmudzi) oraz naukowego, który wyraża się w stanowisku słynnego astronoma Keplera (Cru-sius poznał go w Łinzu i potem: kontaktowali się ze sobą i pisywali do siebie bardzo często).

W obszernej rozprawie o Marcinie Ruarzq, który działał przez szereg lat w Rakowie, autor odmalowuje atmosferę studiów w Altdorfie, gdzie w życiu Ruara nastąpił przełom, pod wpłylwelm (Ernesta Sonera, profesora fizyki i me-dycyny, a równocześnie gorącego wyznawcy i propagatora doktryny braci pol-skich. Tenże Ruar wydał w roku 1633 dzieło pośmiertne Crella, na które — jak wiemy z listu z roku-1034 — czekał niecieripUiwie Hugo Grotius.

W dwóch ssikicach — Grotius wobec socymanizmu 'i Przypkiowski a Grotius —• Ohmaj. ulkazuje, w jaki sposób1 pierwsze dotkliwe doświadczenia Grotiusa wynikłe z nietolerancji wyznaniowej zbliżyły go do koncepcji braci polskich i skłoniły następnie do podjęcia prób przezwyciężenia różnic wyznaniowych nia drodze studiów nad! historią chrześcijaństwa (był to ruch, zwany „irenlz-mem"). "Wpływ arian na Grotiusa stwierdzał już zresztą dawno iBossuet (Se-conde instruction ... Paris 1703, s. 9X określili go jednak — jak przystało nà prawowiernego katolika — lekceważąco jako „zawracanie głowy".

Proces kształtowania się w świadomości Spinozy filozofii, która przezwy-ciężyła światopogląd religijny i rolę w tym zakresie braci polskich, ukazuje rozprawa Spinoza a bracia polscy.

Jak widać, zasady koncepcji braci polskich znane były bardzo szeroko. Na sposoby tego rodzaju skutecznej propagandy w Paryżu i na ewolucję po-glądów Samuela Sorbière'a —- który uległ wpływowi arianizmu — rzuca światło

556

n a s t ę p n y artykuł, o p a r t y n a odnalezionej przez a u t o r a <w p a r y s k i e j Bibliotece N a r o d o w e j k o r e s p o n d e n c j i Marcina K u a r a i A n d r z e j a Wiszowatego z S o r -bière'm. Znaleźć t u też można szereg szczegółów o k o n t a k t a c h w y b i t n e g o a r i a n i n a Wiszowatego z i n n y m i s ł a w n y m i .uczonymi epoki, którzy odiegrali wielk ą rolę w rozwoju n a u wielk e wielk s p e r y m e n t a l n y c h : Grassendim, Merseiine'm, J u -giiusem itp.

P r z e d o s t a t n i ą r o z p r a w ę poświęcił Ludiwik Ohimaj n a u k o w y m k o n t a k t o m W i -szowatego, k t ó r y jeździł p o wielu m i a s t a c h europejskich, z a n i m osiadł n a s t a ł e 'W ,1666 r. w A m s t e r d a m i e . Wiszowaty — z k t ó r y m polemizował również Leibniz — wiele w y s i ł k ó w poiświęcił p r ó b o m stworzenia „religii r a c j o n a l n e j " , co b y ł o b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a całego k i e r u n k u ariańskiego.

O s t a t n i ą część książki stanowi r o z p r a w a n a t e m a t polemiki a r i a n i n a J a n a Wolzoigeina z K a r t c z j u s z e m . Urodzony w 15199 r. Wolzogen pochodził z Austrii (baron v o n Tarenfeidt),, s y m p a t y z u j ą c ijedtnak -z d o k t r y n ą braci polskich osiadł w Polsce. Podczas podróży zagranicznych poznał w P a r y ż u Mersenne'a i M y derge'a, od k t ó r e g o zakupił szereg i n s t r u m e n t ó w optycznych. Wolzogen a t a k o -w a ł kartezjuiszo-wską teorię-poznania, zbliżając się -w s -w e j k o n c e p c j i d o stano-wiska Gassendiego. Rozważania jego — k t ó r e ulkazały się w 1667 г., a więc już p o śmierci Kartezjiusza — weszły w sikład olbrzymiego zbioru Bibliotheca Fratrum Polonorum, wydanego w A m s t e r d a m i e .

T a k Oto z 'kart książki L u d w i k a O h m a j a wyłania się obraz europejskich k o n t a k t ó w b r a c i polskich, k t ó r z y odegrali p o w a ż n ą — choć n i e zawsze ł a t w ą do w y k r y c i a z u w a g i n a specyficzny c h a r a k t e r ich działalności — r o l ę w b u -dzeniu myślenia racjonalistycznego wśród szerokich k ó ł kulturalrio-nàukowyeh. Obraz ten można b y wżbogacić, d o r z u c a j ą c g a r ś ć t y c h informacji, 'które z a -w i e r a j ą studia uczonych polskich i zagranicznych z l a t ostatnich.

N a j w i ę k s z y był w p ł y w d o k t r y n y b r a c i pols'kich w Holandii, gdzie p r z e d e wszystkim a r m m i a n i e sprzyjali ich hasłom t o l e r a n c y j n y m . T a k ż e i w e F r a n c j i k o n c e p c j e ich były b a r d z o p o p u l a r n e , j a k stwierdzał jeszcze B a y i e w s w y m Dictionnaire historique et critique (tom X I I I , s. 347; w e d ł u g w y d a n i a P a r i s 1020), a p o t e m bliski współpracownik Hoibacha, Naigeon w a r t y k u l e Unitaires zamieszczonym w Encyclopédie ou Dictionnairet raisonné des sciences et des

métiers (Paris 17&11—Д770, torn. XVII).

Ostatnio zaś w r o k u 1(9511, ukazała się w Oksfordzie książka p t . Socinianism in Seventeenth-Century England, k t ó r e j a u t o r H. J o h n McLachlan w y k a z u j e wielki w p ł y w myśli a r i a ń s k i e j n a poglądy J o h n a Miltona, J o h n a Locke'a i I z a -a k -a N e w t o n -a .

M c L a c h l a n stwierdza, że choć Milton nie był socynianiniem, tó j e d n a k był on związany z p i s a r z a m i j a w n i e p r o p a g u j ą c y m i socynianizim w Anglii (głównie P a u l Best), a odnaleziony dopiero w X I X w. t r a k t a t Miltona De ćLoctrina Christiana zawiera myśli bardzo zbliżone d o koncepcji „braci polskich", w y -rażonych m i n . w londyńskim w y d a n i u Katechizmu rak.owsk.iego w 16B2 r. W a r t o zaś przypomnieć), że ma wieść o u k a z a n i u się t e j ksiąpski Izba Omiń wyznaczyła s p e c j a l n y K o m i t e t Czterdziestu (wszedł d o niego t a k ż e Oliwer Cromwell) d l a z b a d a n i a sprawy i u k a r a n i a sprawców, k t ó r y przesłuchał wiele osób p o d e j r z a n y c h o b r a n i e udziału w imprezie: w ś r ó d n i c h p r z e s ł u c h a n o też J o h n a Miltona. Na mocy wyroku książka została publicznie spalona, ale w trzy

miesiące ,po tym ukazał się w Londynie j e j angielski przekład, co zmów spo-wodowało a k c j ę P a r l a m e n t u .

Podobnie i ' L o c k e pozostawał pod w p ł y w e m poglądów socyniańskich, czego dowodzą głównie jego Listy o tolerancji oraz m . in. rozdział 18 (O objaivieniu) podstawowego dzieła Essay concerning human understanding. W bibliotece Locke'a znajdował się pełny komplet Bibliotheca F rat rum Polonorum, dzieło Przypfcowskiego De Pace ..., w y d a n i e Katechizmu rakowskiego i wiele i n n y c h dzieł socyniańskich.

Również i osobisty przyjaciel Locke'a Izaak Newton posiadał wiele takich samych 'książek, a McLachlan dowodzi, że teologiczne t r a k t a t y N e w t o n a d o -wodzą jego g r u n t o w n e j znajomości idei socyniańskich. Zreszitą w swych Listach o Anglikach Voltaire podkreślał sympatie Newtona do „braci polskich"' j a k o l a k t nie ulegający żadnej wątpliwości. Newton zaś sam pisał, ż e socynianie „roz u m u j ą bard„roziej geometryc„roznie od nas", co w jego ustach o„roznac„rozało n a j w i ę k -szą pochwałę.

W a r t o poświęcić kilka dni interesującej lekturze książki Ohmajai, aby się przekonać, że t a pochlebna opinia Newtona była w pełni uzasadniona. I dziś jeszcze, k i e d y d a w n o przebrzmiały echa toczonych wówczas w a l k religijnych, wiele myśli „braci polskich" zdumiewa n a s swą głębią oraz szerokością h o r y -zontów intelektualnych.

Waldemar Voisé

Quellen und Studien zur Geschichte Osteuropas, herausgegeben von der Historischen Abteilung des Instituts für Slawistik und der Arbeitsgruppe für

Geschichte der slawischen Völker am Institut für Geschichte. Band I: Die deutsch-russische Begegnung und Leonhard Euler. Beiträge zu den Beziehungen zwischen der deutschen und der russischen Wissenschaft und Kultur im 18. Jahrhundert. Herausgageben in Verbindung mit P. N. B e r k o v , N. A. F i

-g u r o v s k i j und V. P. Z u b o w von E. W i n t e r . Berlin1, Akadeimie-Verlag,

1958, s. VIII + 196.

W токи 10617, w k t ó r y m przypadła 250 rocznica urodzin Leonarda Eulera, odbyło się kilka sesji naukowych poświęconych temu wielkiemu uczonemu ( m i n . w Berlinie w marcu, w Leningradzie w 'kwietniu i w Bazylei w m a j u '). Celem dalszej sesji, zorga.nizowanej w Berlinie w diniadh 25 i 26 m a j a 1967 r. przez Niemiecką Akadtemię N a u k i' Towarzystwo Przyjaźni Niemi©cko-Radziec-kiej, b y ł przegląd w y n i k ó w p r a c n a d historią w y m i a n y nieimiecko-rosyj ski ej w zakresie nauki, techniki i k u l t u r y w XVIII w i e k u i wytyczenie k i e r u n k u d a l -szych b a d a ń w tej dziedzinie. Symbolem t y c h ścisłych związków naukowych i Ikułtarałnych między Niemcami i Rosją był Euler, chluba i nieoficjalny

kie-1 Por. sprawozdania w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki", n r n r 1,

2 i 4 z 1968 r. W ostatnim z tych sprawozdań m y l n i e podano, że zwłoki E u l e r a sprowadzone zostały ze Smoleńska d o Petersburga, podiczas gdy Euler zmarł w P e t e r s b u r g u i pochowany został w tymże mieście na cmentarzu laterańskimi, k t ó r y nosił nazwę cmentarza „smoleńskiego".