Spotkania hanowerskie : w poszukiwaniu księgozbiorów żydowskich

Andrzej Mężyński

Spotkania hanowerskie : w

poszukiwaniu księgozbiorów

żydowskich

2006

N R 10 (19) B IB L IO T E K A 2006

A N D R Z E J M ĘŻYŃSKI

Sympozja hanoverskie.

W poszukiwaniu księgozbiorów

żydowskich

II w ojna św iatow a spowodowała, oprócz zniszczeń dóbr k u ltu ­ ry, także ich przemieszczenie. Sam term in „przemieszczenie" brzm i n e u tra l­ nie i nie budzi większych emocji, w istocie oznacza, jed n a k często kradzież i rab u nek ze strony nazistowskiej III Rzeszy, a także wywóz przez „trofiejne kom anda”, ju ż po zakończeniu wojny, olbrzym iej ilości dzieł sztuki i książek do zwycięskiego Związku Sowieckiego. Dyskusje nad losam i zbiorów zagra­ bionych, w tym całych bibliotek, lub tylko fragm entów ich zbiorów, trw a ją w E uropie od wielu lat.

W Polsce ogniskują się one wokół s ta tu s u części zbiorów z byłej P ru ­ skiej Biblioteki Państwowej, przewiezionych przez w ładze niemieckie na teren Dolnego Śląska, a więc ta k zwanej „Berlinki”, przechowyw anych od 1945 roku w B ibliotece Jagiellońskiej w K rakow ie1. D ługoletnie już rozmowy polsko-niem ieckie na różnych szczeblach, oficjalnie rozpoczęte w 1992 roku, nie przyniosły dotychczas rezultatów , co wskazuje, ja k tru d n ą i skompliko­ w aną jest m ate ria zw rotu dóbr przemieszczonych.

Na inne kło po ty natrafiono w rozm owach niemiecko-rosyjskich. Przebieg tych rozmów śledzono wT kilku państw ach Europy uważnie, gdyż spodzie­ wano się uzyskania, rozw iązań wzorcowych, które będzie można, zastosować we w łasnym k raju . P oczątki były obiecujące: utw orzono rosyjsko-niemiec­ ką komisję do spraw książek przemieszczonych. Przew odniczący Komisji 1 L ite ra tu r a d o ty cząca pro b lem u ..Berlinki” je s t obfita, to też nie sposób przy to czy ć jej w jed n y m przypisie. T em atow i te m u pośw iecono specjalny zeszyt „P rzeglądu B iblioteczne­ go” (1997 z. 1). T u m .in.: K rzy szto f Zam orski, „Barlinka” stan zachow ania kolekcji i do­ stępność dla czytelników, s. 25-36.

ze strony niemieckiej K laus-D ieter L ehm ann wraz z Ingo K olasą opubli­ kowali obszerny tom , dotyczący książek z niem ieckich bibliotek wywożo­ nych przez R osjan w latach ] 944-19452. O ptym istyczne nadzieje Niemców, którzy liczyli n a zwrot swoich zbiorów bibliotecznych, szczególnie biblio­ te k Bremy, zostały radykalnie przekreślone przez przyjęcie przez rosyjską D um ę U staw y z 15 kw ietnia 1998 roku: „O dobrach k u ltu ry przem ieszczo­ nych n a tere n Związku SSR w rezultacie II w ojny światowej i znajdujących się n a tery to riu m Federacji Rosyjskiej”3. U staw a t a przekreśliła praktycznie możliwości wywozu czegokolwiek z teren u Rosji, przesądzając w pream bu­ le, że w szystkie d o bra przem ieszczone „stanowią częściową rekom pensatę za s tra ty dóbr k u ltu ry Federacji Rosyjskiej, pow stałe podczas rab u n k u i znisz­ czeń dokonanych przez Niemców i ich m ilitarnych sojuszników”. R estrykcje dotyczyły przede w szystkim zw rotu niemieckich dóbr kultury, ale spiętrzy­ ły też trudności dotyczące zwrotów - w ydaw ałoby się, oczywistych, na które - w drodze w y jątku - pozw ala ustaw a — np. zbiory francuskiej rodzi­ ny Rotschildów.

P rzy p om in ając o trudnościach pojaw iających się właściwie n a każdym polu w dziedzinie zwrotów dóbr k u ltu ry w stosunkach m iędzynarodow ych, chcę przejść do właściwego te m a tu arty k u łu , k tóry będzie opisywał sy tu ­ ację odm ienną: so lidarną akcję, m ającą n a celu zwrot m ienia żydowskiego, w tym także książek, praw nym spadkobiercom ich daw nych właścicieli pry­ w atnych, bądź następcom instytucjonalnym . Problem zw rotu zrabowanej podczas II w ojny światowej w łasności żydowskiej pojaw ia się już od dłuż­ szego czasu - energicznie staw iają tę spraw ę organizacje żydowskie w S ta­ nach Zjednoczonych. W g rudniu 1998 roku o dby ła się w W aszyngtonie konferencja, pośw ięcona dobrom k u ltu ry skonfiskowanym przez nazistów, gdzie zwrócono uwagę n a p otrzebę b a d ań historycznych n ad tym tem atem i konieczność zainteresow ania nim archiwistów, muzealników, bibliotekarzy, historyków i dziennikarzy. W „Zasadach Konferencji W aszyngtońskiej” p od­ kreślono wagę wysiłków dla zw rócenia skonfiskowanych podczas II wojny światowej dóbr kultury, aby przyw rócić sprawiedliwość, stosując „uczciwe rozw iązania”.

Zasady sform ułowane podczas Konferencji W aszyngtońskiej zaczęło wcielać w życie w E uropie dość intensyw nie państw o niemieckie. 14 grudnia 1999 roku rząd RFN , rządy landów i w ładze kom unalne p o d p isały „Wspól­

2 D ie Trophäenkom issioncn der R o ten A rm ee. E ine D o ku m en ten sa m m lu n g zu r Verschlep­

pung von B ü ch ern aus deutschen B ibliotheken, hrsg. I. K olasa. K .-D . L ehm ann. F ra n k fu rt

am M ain 1996.

3 D u m a p rzy jęła 2-5 m a ja 2000 ro k u popraw ki do U staw y. T ekst ujednolicony U staw y w języ k u rosyjskim i niem ieckim w: G esten des guten W illens u nd Gesetzgebung, Berlin-M o- skw a 2001, s. 393-428.

Sym pozja hanoverskie ₉₅

ne O św iadczenie” (G em einsam e E rklärung), w którym zobow iązały m uzea, archiw a i biblioteki do poszukiw ań i zw rotu zrabow anych przez nazistów dzieł sztuki, archiwaliów i bibliotek, głownie społeczności żydowskiej, zn aj­ dujących się obecnie w ich zbiorach. By ukierunkować te badania, Pełno­ m ocnik rząd u ds. k u ltu ry i mediów opracow ał i w ydał broszurę: Instrukcja

z lutego 2001 objaśniająca oświadczenie rządu federalnego, krajów związko­ wych oraz związków kom unalnych o poszukiwaniach i zwrotach dóbr kultury

(Berlin 2001). Zorganizowano sym pozja w bibliotekach W iednia, W eim aru, B erlina, Hanoweru, Lipska i Düsseldorfu, podczas których dyskutow ano 0 stanie badań, praktycznych rozw iązaniach, przeszkodach i wynikach do­ tychczasowej działalności.

Po siedm iu latach, które upłynęły od Konferencji W aszyngtońskiej, m ożna dokonać bilansu dotyczącego poszukiw ań żydowskich dóbr k ultu ry w Niemczech, zresztą nie tylko książek. Sporządzili go go Veronica A lbrink 1 B ernd Reifenberg4. Postępy prac ocenili bardzo krytycznie. Pewnym uspra­ wiedliwieniem może być - zdaniem autorów - skomplikowana, federalna s tru k tu ra p aństw a niemieckiego, w której poszczególne kraje m ają dużą w łasną autonom ię i nie zawsze w łączają się w inicjatyw y rządowe. Nie uspraw iedliw ia to jed n ak wszystkiego. A utorzy dostrzegają bierny opór nie­ których instytucji kultury, szczególnie muzeów, które z reguły nie m ają niczego do powiedzenia. R ząd nie udzielił też pom ocy m aterialnej w tych ba­ daniach i ograniczył się do zorganizow ania „P unktu Koordynującego S tra ty K u ltu ry ” w M agdeburgu, gdzie utw orzono bazę „Losart” - centralne infor- m atorium o straconych niemieckich obiektach kultury, które uzupełnia się inform acjam i o stra ta c h innych państw . Zawiera ona jednak liczne błędy. Stworzenie takiego centralnego rejestru było zresztą jednym z zaleceń Kon­ ferencji W aszyngtońskiej, toteż rząd RFN , kraje i gm iny zobowiązały się we „Wspólnym oświadczeniu” do w ypełnienia tego zadania i doprowadziły do pow stania bazy, k tó ra w ym aga jed nak jeszcze wielu korekt.

Począw szy od 1999 roku po n ad 150 in sty tu cji zgłosiło do bazy ponad 3500 dóbr k u ltu ry (nie tylko żydowskich), co do których zachodzi podejrze­ nie, że zo stały pozyskane w sposób pozapraw ny w czasach nazizm u i po­ w inny zostać restytuow ane. WTśród tych obiektów jest ponad 160 obrazów, rysunków i rycin i po n ad 1000 książek. No ta k - chciałoby się powiedzieć - ja k n a siedem lat poszukiw ań, nie są to rez u lta ty im ponujące. Tysiąc tom ów książek? Tylko tyle po siedm iu latach poszukiw ań?

G dy chodzi o książki, inicjatyw ę przejęła Biblioteka K rajow a Dolnej Saksonii im. G otfry d a W ilhelm a Leibniza w Hanowerze. Wr listopadzie

1 V. A lbrink, B. Reifenberg, E ine Umfrage u n te r deutschen Bibliotheken zu m T hem a

„ N S-R aubguts”, w: Jüdischer B uchbesitz als Raubgut. Zw eites H annoversches Sym posium .

2002 roku zorganizow ała ona, w raz z Dolnosaksońskim P arlam entem sym ­ pozjum , Żydowskie książki, jako dobro zdobyczne, w którym wzięło udział 200 uczestników. N a sym pozjum przedstaw iono ak tualny sta n b a d ań i wy­ m ieniono doświadczenia, związane z polityką grom adzenia zbiorów biblio­ tecznych w czasach nazistow skich’. Zebrani uchwalili Apel Hanowerski

(14 listopad a 2002), w zyw ający do zintensyfikow ania poszukiw ań zagrabio­ nych książek żydowskich, do zjednoczenia wysiłków w tej spraw ie i do wy­ k orzystania doświadczeń już zdobytych przez biblioteki6.

A pel z H anow eru odbił się szerokim echem w niemieckim bibliotekar­ stwie. Zwrócił n a przy k ład uwagę ośrodków k ształcenia bibliotekarzy na konieczność zintensyfikowania b ad a ń nad h isto rią bibliotek w czasach naro ­ dowego socjalizm u. Biblioteka hanow erska p o d jęła n a tym polu inn ą cenną inicjatyw ę. Prow adzone przez nią C en trum K ształcenia Ustawicznego zor­ ganizowało konferencję Dobra zrabowane przez nazistów i ich restytucja

w bibliotekach (listopad 2003), n a k tó rą zaproszono pracowników bibliotek

naukowych i wykładowców ośrodków kształcenia. D yskutow ano o spraw ach praktycznych. Jakie ź ró d ła są najbardziej użyteczne w poszukiw aniach ży­ dowskich książek? Jakie znaki własnościowe są w y starczającym dowodem przy atry b u cji książek konkretnym osobom czy instytucjom ? Jakie insty­ tu cje pow inny podjąć w zajem ną w spółpracę? Owocem tych rozw ażań była n a stę p n a książka Podręcznik o poszukiwaniach w bibliotekach dóbr kultury,

zrabowanych p rzez nazistów (M arburg 2005).

Pierw sze sym pozjum hanowerskie (2002) zgrom adziło bibliotekarzy i hi­ storyków niemieckich. Drugie spotkanie odbyło się wt m aju 2005 roku i m iało w ym iar m iędzynarodow y poprzez zaproszenie referentów, którzy przedstaw ili rab u nek książek przez nazistów także w innych częściach Europy, n a przyk ład n a B ałkanach, w Polsce, Holandii. Z am iar ten powiódł się w znacznym stopniu. W II Sym pozjum wzięło udział 120 uczestników, w śród referentów było osiem nastu Niemców, a p ię tn a stu pochodziło z na­ stępujących krajów: Argentyny, A ustrii, Izraela, Norwegii, Polski, Rosji, Stanów Zjednoczonych, USA i W ło ch 7. W ystąpienia polskich referentów: A. M ężyński: Biblioteka Judaistyczna W ielkiej Synagogi w Warszawie i los

książek z warszawskiego getta; N. Cieślińska-Lobkowicz: Rabunek i zwrot

‘ R eferaty w ygłoszone n a sym pozjum zo sta ły opublikow ane w tom iku: Jüdischer B u ch ­ besitz als Beutegut, Schriftenreihe des N iedersächsischen Landtages, 50, H annover 2003.

6 P o d A pelern p odpisali się: R olf W ern sted t, p rezy d en t P a rla m e n tu D olnosaksońskiego; K lau s-D ieter L ehm ann, p rezy d en t F u n d acji Pruskiego D ziedzictw a K u ltu raln eg o ; G eorg R u p p e lt, d y re k to r D olnosaksońskiej B iblioteki K rajow ej w H anowerze.

' A. M ężyński, D ie Judaistiche B ibliothek bei der G rossen Synagoge in W arschau u nd das

Schicksal der B ü ch er aus dem W arschauer G hetto, w: Jüdischer Buchbesitz als R aubgut...,

s. 85-95; N. C ieślińska-Lobkow icz, Raub und R ückführung der Leon Vita Saraval S am m lung

Sym pozja hanoverskie _{9 7}

zbioru Leona Vita Saravala z Biblioteki Żydowskiego S em in ariu m Teolo­ gicznego we Wrocławiu trz e b a uznać za ważne przez sam fakt w ystąpienia

i zab ran ia głosu w tak im gronie. Konferencje i sym pozja dotyczące zagła­ dy zbiorów żydowskich o dbyw ają się w E uropie dość licznie. W ślad za nim i id ą odpow iednie publikacje, jed n a k dotychczas śladu w ystąpień pol­ skich w nich nie znajdujem y.

Tym czasem olbrzym i problem - ja k oszacować s tra ty zbiorów żydow­ skich n a ziem iach polskich, tych zniszczonych, zagrabionych, w chłoniętych przez biblioteki państwowe — nie doczekał się ani w iarygodnego i kom plek­ sowego opracow ania, ani zainteresow ania polskich placówek badawczych. Próżno zresztą wskazywać n a instytucje, które tak ie b ad an ia m iałyby podjąć. Być może pow inno to zrobić nieliczne środowisko polskich h istory­ ków bibliotek, tym czasem nie jest ono w stanie stworzyć syntez dotyczących żadnego okresu historii polskich bibliotek, tym bardziej więc tru d n o o opra­ cowanie dziejów bibliotek i książki żydowskiej. Nie u ła tw ia ją spraw y nauko­ we środowiska żydowskie, choćby związane z bogatym zbiorem Żydowskiego In s ty tu tu H istorycznego w W arszawie. Nie realizujem y także żadnych mię­ dzynarodow ych projektów badaw czych prow adzonych pod egidą św iato­ wych in sty tu cji żydowskich. M ogłyby one zapew ne udzielić odpow iednich stypendiów badaczom opracow ującym dzieje bibliotek społeczności żydow­ skiej w Polsce, bądź w innych k rajach Europy Środkowo-W schodnich8. P ro ­ jek ty tak ie nie są być może realizowane z pow odu pew nych nieporozum ień m iędzy m iędzynarodow ą społecznością żydowską, a środowiskiem polskim.

W rezultacie ta k słabo rozpoznanego te m a tu „strona polska” będzie (i de

fa cto - już jest) bezrad n a wobec najprostszych p y tań , takich na przykład:

ja k i k to jest w Polsce odpow iedzialny za inform acje o losach książek ży­ dowskich w okresie II w ojny światowej, co wiemy o losie książek z g e tt w W arszawie, W ilnie, Krakowie, Łodzi, czy Lublinie? W iem y niewiele, a jeżeli już dysponujem y jak ąś skrom ną wiedzą, to pochodzi ona z opraco­ wań autorów’ niem ieckich9.

Tem atyka obrad Drugiego Sym pozjum Hanowerskiego zo stała podzielo­ n a n a cztery duże bloki:

I. R a b u n e k k s ią ż e k w N ie m c z e c h i w E u r o p ie . Pięć referatów

dotyczyło spraw w ew nątrzniem ieckich, trz y - austriackich, po jed nym 8 Jed n y m z niew ielu opracow ań dotyczących losów b ibliotek żydow skich p odczas II w ojny św iatow ej je st a rty k u ł Jacqueline B orin: E m bers o f the Soul: the d estruction o f Jew ish books

and libraries in P oland during World War II, „Libraries a n d C u ltu re ” Fall 1993. vol. 28, n r 4,

s. 445-460.

9 P ra c e ta k ie u k azu ją się m .in. w serii „L aurcntius S on d crh cft” (Ilannow er), a red ak cja w yróżnia tę g ru p ę tem atyczną ty tu łe m „K siążki i biblioteki w g e tta c h i obozach”. Trzy książ­ ki te j serii dotyczą g e tta w W ilnie.

- byłej Jugosław ii, Francji, Polski. Referenci przeprow adzili z reg uły g ru n ­ tow ne b a d a n ia archiw alne, w ydobyw ając w iadom ości dotychczas niezna­ ne. Nie sposób p rzedstaw ić treści w szystkich referatów . W erner Schröder w referacie Beschlagnahm e und Verbleib jüdischer Bibliotheken in D eutsch­

land vor und nach dem Novemberpogrom 1938 (s. 27-36), ukazał działania

instytucji likw idujących żydowskie książki: gestapo, Służby Bezpieczeństwa SS(SD), sztab u reichsleitera A lfreda R osenberga (ER R ). W szystkie one m iały swoje am bicje i często sprzeczne zad ania oraz interesy. G estapo po pro stu likwidowało d o b ra żydowskie, m asońskie i innych „przeciwników” Rzeszy, w tym biblioteki polonijne. Zbiory te przejm ow ało SD - form acja opracow ująca strateg ię d ziałań policyjnych III Rzeszy, k tó ra dokonyw ała ocen książek p o d kątem ich przydatności dla centralnej biblioteki SD

w t Berlinie. Do B iblioteki tej tra fiły w 1939 roku książki Głównej Biblio­

teki Judaistycznej przy W ielkiej Synagodze w W arszawie. Konfiskowane w Rzeszy i podbitej E uropie żydowskie książki chciały przejąć również, po­ w stające p od p a tro n a te m E R R , in sty tu ty do b ad a ń kwestii żydowskiej (np. we Frankfurcie n. M enem ). Zachodził tu typow y dla III Rzeszy wew nętrzny konflikt władzy. SD nie udzielało zgody n a oddanie tych książek do dyspo­ zycji ER R . Jego wyłączność w tej akcji p o p arł jed n a k sam H einrich Him ­ m ler i dzięki tem u biblioteka berlińska SD posiad ała w 1943 roku 700000 zrabow anych książek żydowskich.

II. Ż y d o w sk ie o d p o w ie d z i n a z n isz c z e n ia . A utorzy referatów p od ­

kreślali duże znaczeni p ism a w ku ltu rze żydowskiej. Żydowskość jest zbu­ dow ana n a tekstach i wokół tekstów od przekazania dziesięciu przykazań na górze Synaj, do Tory i Talm udu - n ap isała Lilian R u th Feierstein. Z a ty tu ­ łow ała ona swój tekst: So habe ich eines seiner Gehäuse, dessen Bausteine

B ücher sind... [Mam w łasny dom, którego budulcem są książki]. A utorka

n ap isała o znaczeniu książki i pism a w żydowskiej trad y cji, konkludując, że życie codzienne Żydów przeniknięte jest pism em 10. Ontologii książki - al­ ternaty w nej przestrzeni życiowej - nie zniszczy żadna nienawiść. R abunek książki żydowskiej m iał więc inny w ym iar. Zniszczenie tych książek ozna­ cza zniszczenie ogółu Żydów. To dlatego w Oświęcimiu naziści zabraniali Żydom posiadan ia i czy tan ia książek.

Kilku referentów omówiło konkretne inicjatyw y zm ierzające do ratow a­ nia książek żydowskich. Dov Schidorsky (em erytow any profesor w Jerozo­ limie, k tó ry w yjechał z rodzicam i z Polski tu ż przed w ojną), zrelacjonował d ziałania dwóch in sty tu cji izraelskich: U niw ersytetu H ebrajskiego oraz Ży­

111 L. R. F cicrstcin, „So h ab e ich eines seiner G ehäuse, dessen B au stein e B ücher sin d ...”

B edeutungen von B uch u nd S ch rift in der jü d isch en Tradition, w: -Jüdischer Buchbesitz als Raubgut..., s. 169-175.

Sym pozja hanoverskie ₉₉

dowskiej Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej w Jerozolim ie. W latach 1940-1970 ratow ały one książki ze zbiorów pryw atnych i instytu cji na­ ukowych, które ocalały w czasach H olokaustu w Niemczech i w k rajach okupowanych. W 1945 roku utw orzono „Komisję dla żydowskich bibliotek znalezionych w E uropie”, w spieraną przez w ybitnych uczonych, dyplom a­ tów i bibliotekarzy. W w yniku pracy Komisji setki tysięcy książek żydow­ skich tra fiły do Izraela, choć część wartościowych rękopisów hebrajskich oraz inkunabułów zo stała straco n a n a zawsze11.

Referenci zajęli się również przem ieszczeniam i książek w mniejszej skali. Alice Jankow ski o pisała konfiskatę ham burskiej B iblioteki G m iny Żydow­ skiej (20000 wol.) przez SS12. Zbiory te przeszły nietypow ą wędrówkę. W lipcu 1939 roku wywieziono je do Berlina, jed n a k w ładzom H am burga ud ało się w 1942 roku odzyskać zbiór i umieścić w „Bibliotece Hanzeatyckie- go M iasta H am burg”. N aloty lotnicze spraw iły jednak, że zbiory wywiezio­ no do Saksonii, gdzie przetrw ały do końca wojny. Po długich rokowaniach z w ładzam i NRD, bibliotekę zwrócono gm inie żydowskiej w H am burgu. W ten sposób - podkreśla au tork a - z aistn iała sy tu acja w yjątkow a - skon­ fiskowany zbiór wrócił w całości do miejsca, z którego pochodził.

III. W p o s z u k iw a n iu k sią że k . Duży blok referatów poświęcono me­

todom odszukiw ania zagrabionych i zaginionych książek żydowskich. A u to­ rzy prezentow ali dwie drogi poszukiw ań. Pierw sza to b ad an ia historyczne: odtw arzanie losów księgozbiorów poprzez kw erendy i poszukiw ania doku­ m entacji w archiwach i bibliotekach. D ziałaniom tym nadaw ano czasami formę in stytucjonalną. W łoska R ad a M inistrów utw orzyła „Komisję do zba­ d an ia okoliczności tow arzyszących wywozowi biblioteki G m iny Żydowskiej w Rzym ie”. Część tej B iblioteki wywieziono w 1943 roku do F ran k fu rtu nad M enem, inne jej p a rtie rozproszono po całym obszarze opanow anym przez nazistow skie Niemcy. Poszukiw ania tych zbiorów przez Komisję są żm udne i a u to r a rty k u łu n a ten te m a t - D ario Tedeschi, nie wyklucza, że zbiorów tych nie d a się w całości odzyskać dla rzym skiej gm iny żydow skiej13. Kilku autorów przedstaw iło in n ą drogę prow adzącą do odszukania żydowskich książek - b ad an ia i analizy zaw artości sam ych zbiorów bibliotek.

W jak i sposób należy postępow ać w konkretnych bibliotekach, by osią­ gnąć cele zadekretow ane w A pelu Hanow erskim ? By ułatw ić takie po­ szukiw ania i ujednolicić ich m etody, B iblioteka K rajow a Dolnej Saksonii 11 D ov Schidorsky. The salvaging o f Jew ish books in Europe a fter the Holocaust, w: .Jüdi­

scher Buchbesitz, op. cit.. s. 197-212.

12 A. Jankow ski, D ie K o n fiszieru n g und R e stitu tio n der B ibliothek der Jüdischen G em e­

inde Harnburg, w: Jüdischer B uchbesitz..., op. cit., s. 213-225.

13 D. Tcdcschi, Research, o f the, R o m a n Jew ish c o m m u n ity ’s library looted in 1943, w:

opracow ała ankietę Żydowskie zbiory książek jako dobro zrabowaneu . Zawie­ ra ła ona 15 p y tań i m iała raczej c h arak ter „pierwszego zw iadu”. A utorów nie interesow ały tak ie szczegóły, ja k liczba odnalezionych bądź ju ż zwróco­ nych książek. Uznano, że jest n a to jeszcze za wcześnie. P y ta n o się więc, czy problem nazistow skich rabunków jest w danej bibliotece w ogóle znany i czy bibliotekarze d y sponują odpow iednią w iedzą historyczną w tym za­ kresie; czy w bibliotece prow adzone są jakieś inne b ad an ia proweniencyjne, kto je prowadzi i jakie problem y p o w stają w związku z tym i badaniam i; czy prace tak ie są w spierane finansowo z zew nątrz? A utorzy ankiety nie zbiera­ li więc m eldunków o sukcesach, których w większości jeszcze nie ma. Chcie­ li wiedzieć, jak i będzie klim at dla tych b ad ań, i ja k biblioteki p o rad zą sobie z nim i m etodologicznie. Rozesłanie ankiety powierzono Związkowi Biblio­ tekarzy Niemieckich (D eutschen B ibliotheksverband, DBV), k tó ry w ysłał ją (lato 2004) do 593 bibliotek członkowskich: 110 bibliotek publicznych, 195 uniw ersalnych bibliotek naukowych, 288 bibliotek specjalnych. A nkietę w ypełniło i odesłało tylko 68 bibliotek (co dziesiąta) co staw ia p od znakiem z ap y tan ia reprezentatyw ność dokonanych n a tej podstaw ie analiz. O dpo­ wiedzi udzieliły: 43 biblioteki naukowe (22% bibliotek zrzeszonych w DBV), 20 bibliotek publicznych (18%), 4 biblioteki specjalne (ok. 1,7%).

N ajważniejsze były odpowiedzi dużych bibliotek naukowych, które w okresie nazizm u były zobowiązane do przejm ow ania likwidowanych księ­ gozbiorów, w tym także żydowskich. Z tej kategorii bibliotek, 28 dokonało już przeglądu swoich zbiorów. Łącznie więc, biorąc p od uwagę, że ankietę skierowano do 195 uniw ersalnych bibliotek naukowych, tylko około kilka­ naście procent bibliotek naukowych udzieliło pozytyw nej odpowiedzi na interesujące autorów ankiety pytania. W yklucza to oczywiście możliwość dokonania ocen generalnych.

Trzej bibliotekarze opowiedzieli o szczegółach prac prowadzonych w swoich bibliotekach. A n n ette Gerlach przedstaw iła spraw ozdania z przebiegu prac w Centralnej i Krajowej Bibliotece w Berlinie15, a Peter-M ichael Berger o podobnych poszukiw aniach w Bibliotece Uniwersyteckiej w T ybindze16.

Pouczające dane i m eto d y przedstaw ił Jörg R äu b er z K siążnicy Nie­ mieckiej w Lipsku (D eutsche B ücherei)17. Biblioteka ta , jako je d n a z wielu

11 V. A lbrink, B. Reifenberg, E ine Umfrage u n te r deutschen Bibliotheken zum T hem a

„N S-R aubgut”, w: Jüdischer B uchbesitz..., op. eit., s. 265-276.

15 A. G erlach, U nrechtm ässiger B uchbesitz m der Zentral- u nd Landesbibliothek Berlin, w: Jü d isch er B uchbesüz, op. eit., s. 305-320.

16 P. M. B erger, D ie erste Phase ein er system atischen Suche nach Raubgut in der Uni­

versitätsbibliothek Tübingen, w: -Jüdischer B uchbesitz..., op. cit., s. 341-348.

17 J. R ä u b e r, D ie Suche nach der „Spur der B ü c h e r” in der D eutschen B ücherei Leipzig, w: Jüdischer B uchbesitz..., op. eit., s. 335-340.

Sym pozja hanoverskie ₁₀₁

bibliotek w czasach nazizm u, przejm ow ała liczne księgozbiory „zabezpiecza­ ne” i konfiskowane. Utworzono w niej w tedy duży dział niemieckiej „Litera­ tu ry Em igracyjnej”, w który m znalazły się książki pochodzące w większości z konfiskat. B adania przeprow adzono n a próbie 5000 książek z tego działu. W 1598 egzem plarzach natrafiono n a n astępujące uwagi: 1164 - „tajn e”; 156 - „zabronione”; 278 - „skonfiskowane”. W A rchiw um Biblioteki zn aj­ d u ją się p o n ad to spraw ozdania bibliotekarzy z tego okresu, w których opi­ sują oni m .in. ówczesne w pływ y do Biblioteki. A naliza tych spraw ozdań b yła następny m krokiem badaw czym - pozwoliła wyjaśnić obecność po­ szczególnych egzem plarzy w zbiorach i powiązać zidentyfikowane uwagi n a książkach z nazw am i właścicieli pryw atnych, bądź instytucjonalnych. Przeanalizow ano także dokładnie księgę wpływów („Zugangsbücher”) z lat 1938-1940, by upew nić się, co oznaczają niejasne zapiski (czasem tylko skróty) dokonane n a książkach, których nie dało się objaśnić, analizując spraw ozdania z tego okresu. Posługiw ano się także w spółczesnym i pom oca­ mi bibliograficznymi. K siążnica Niemiecka - podobnie ja k pozostałe biblio­ teki niemieckie - otrzym yw ała z rozdzielnika druki pochodzące z P u n k tu Oceny Książek („B ücherverw ertungsstelle”) utworzonego w W iedniu. Zwo­ żono tu księgozbiory konfiskowane nie tylko w A ustrii, ale także n a B ał­ kan ach 18. W Lipsku nie ud ało się jed n ak odszukać list przesyłkowych tych książek, ustalono jednak, że t ą drogą - w przebadanym fragm encie 5000 woluminów - w płynęły do Biblioteki 542 książki. D la 58 tom ów odna­ leziono poprzednich właścicieli. W szystkie odnalezione w ten sposób książ­ ki w prowadzono do bazy „L ostart” w M agdeburgu. Przeprow adzone prace pozwoliły n a zdobycie wielu doświadczeń dla dalszych system atycznych poszukiw ań. B ędą one tru d n e szczególnie tam , gdzie księgi akcesyjne do­ sta rc z a ją zbyt m ało inform acji, jed n ak K siążnica Niemiecka jest zdeterm i­ nowana, by te b ad an ia kontynuować.

IV . O tr a k to w a n iu z r a b o w a n y c h k sią ż e k d z isia j. A utorzy refera­

tów prezentowali problem y głównie tych bibliotek, w których książki ży­ dowskie pochodzące z konfiskat zidentyfikowane są w sposób niewątpliwy, a więc nie zachodzi już konieczność przeprow adzania żmudnych badań, do­ tyczących ich pochodzenia. K łopoty są więc innego rzędu. W Bibliotece Miejskiej w Norym berdze zn ajd u ją się fragm enty księgozbioru nazywanego „Stürm er-Bibliothek”, który grom adził w całej Europie Julius Streicher, wy­ dawca antysemickiego „Der Stürm era” dla potrzeby prac redakcyjnych. W Bi­ bliotece norymberskiej zachowało się 9000 książek w 12 językach (w tym także w j. polskim), pochodzących z ok. 300 miejscowości. Niektóre proweniencje

18 G. N itzsche. Die Bücherverw ertungsstelle W ien, w: Jüdischer B uchbesitz..., op. c it., s. 67-72.

zostały zidentyfikowane, niektóre zaś nie. Problem y resty tucji tej w końcu niewielkiej liczby i nie zawsze cennych książek, spraw iają jed n a k duże tru d ­ ności praw ne i etyczne, w ym agające z a tru d n ien ia personelu i dodatkow ych kosztów.

Podobne problem y sp raw iają zespoły ksiąg, których identyfikacja i m iej­ sce pochodzenia nie b u dzą wątpliwości, lecz są one rozproszone w wielu bibliotekach publicznych lub w zbiorach pryw atnych innych państw , w któ­ rych obowiązuje odrębne ustaw odaw stw o i obyczaje polityczne. Tylko od dobrej woli dzisiejszych właścicieli tych zbiorów zależy, czy zechcą te zbiory zwrócić. P rzy k ładem jest tu księgozbiór Żydowskiego Sem inarium Teo­ logicznego we W rocław iu, k tó ry zaw ierał m iędzy innym i sły n n ą kolekcję Leona V ita Saravala z T riestu (zm. 1851). Po „nocy kryształow ej” część zbioru biblioteki Sem inarium zniszczono, a część wywieziono do siedziby RSHA w Berlinie. W 1943 roku ew akuując zbiory z bom bardow anego przez aliantów Berlina, rozproszono je w różnych miejscowościach Dolnego Śląska, Czech i Niemiec Zachodnich. Dzisiaj fragm enty zbioru z n a jd u ją się w zbiorach W arszawy, Moskwy, Nowego Jorku, Jerozolimy, Szwajcarii. N iektóre z tych fragm entów zostały opracow ane (ze zbiorów moskiewskich Rosyjskiej B iblioteki Państwowej i Rosyjskiego A rchiw um Państwowego), jed n a k n a zwrot do W rocław ia zdecydow ała się jedynie czeska Biblioteka N arodow a w Pradze. W g rudniu 2004 roku zw róciła ona wrocławskiej G m inie W yznaniowej Żydowskiej najw artościow szą konwolutę z kolekcji Sa­ ravala, zaw ierającą 34 rękopisy i 6 inkunabułów w 7 tom ach. G m ina żydow­ ska zdeponow ała ten zbiór we W rocławskiej Bibliotece Uniw ersyteckiej19.

Zakres tem ató w i zadań przedstaw ionych bibliotekom n a II. Sym pozjum hanowerskim był obszerny. N iektórzy referenci poddaw ali w wątpliwość ostateczne wyniki zakrojonych n a ta k ą skalę b a d ań i ich przyszłość. Sądzą oni, że rozw ikłanie w szystkich problem ów związanych z odszukiw aniem i resty tu c ją zbiorów żydowskich jest bardzo tru d n e , a być może - niemożli­ we. P otrzeb n e są n a to duże n ak ład y finansowe (sponsorzy?) i m obilizacja całych zespołów badawczych.

Zarówno referenci, ja k też przedstaw iciele obecnych n a spotkaniu władz, rządu R FN i landów, w yrażali przeświadczenie, że zasady Konferencji W a­ szyngtońskiej trafiły w Niemczech na p o d a tn y grunt. Także ogólny wy­ dźwięk wypowiedzi n a hanowerskim sp otkaniu był pozytyw ny - bad an ia będ ą prowadzone nadal, a biblioteki europejskie - spełn iając sw oją powin­ ność, b ęd ą próbow ały identyfikować książki ze skonfiskowanych zbiorów ży­ dowskich i oddawać je praw ow itym właścicielom.

8 A bstrakty - A bstracts

castle in Sław a Śląska (G erm an: Schlawa, before 1945 Schlesiersee, kreis Glogau), w hile d u p licate copies were tra n sfe rre d to n o rth e rn B ohem ia an d to K łodzko Valley ( G latzer K essel). In .January 1945, ju s t before th e R ed A rm y offensive over­ ra n th e area, some p a rts of th e collection from Sław a were again sent to B erlin an d C en tral G erm any. A fter th e war, th e books from B erlin, n o rth e rn B ohem ia an d th e G lazer Tal were ta k e n over by th e Soviet tro o p s as spoils of war. T he rem aining p a rt in Sław a was m ade p ro te c te d ag ain st th e ft an d dam age by P oznań U niversity L ib rary a n d Polish new se ttlers to th e tow n. In 1958 a decision was m ade to se p a ra te M asonic p rin ts from th e rest of th e collection. Since 1981 th e M asonic m a te rial has been dea lt w ith by a specially ap p o in ted section of th e L ibrary. T h is m a teria l provides a valuable re p resen tatio n of freem asonic lite ra tu re of th e eighteenth, th e n in e te e n th an d th e first h a lf of th e tw e n tie th century. T he collection is held in P o zn ań and in Ciążeń and has been m ade accessible to all researchers in th e field. J a k u b S k u te c k i P ic t u r e s fr o m a n e x h ib itio n . P ic t o r ia l r e p r e s e n t a t io n o f t h e P o z n a ń P r o v in c ia l I n d u s tr ia l E x h ib itio n (P r o w in c jo n a ln a W y s ta w a P r z e m y s ło w a ) o f 18 9 5 in t h e s p e c ia l c o lle c t io n s o f P o z n a ń U n iv e r s ity L ib ra ry T he article presents iconographical m aterial on th e P rovincial In d u stria l E xhibi­ tio n held in P oznań in M ay-Septem ber 1895 th a t is cu rren tly p a rt of th e special collections a t P oznań U niversity Library. A p h oto album w ith ph o to g rap h s tak en by Joseph E ngelm ann, a well-know P oznań-based pho to g rap h er, is a p articu larly in terestin g item in th e collection. A d etailed p resen tatio n of th e ph o to g rap h s from th e album is, on th e one h and, an im aginary voyage into th e p a st and, an th e other, a presen tatio n of th e in d u strial achievem ents of th e province. T h e exhibition te sti­ fies to th e aesth etic and a rtistic sense showed by th e organizers of p a rtic u la r stalls th a t often exceeded th e occasional b an a l m aking and were m ore th a n ju st a trite presentation.

A n d r z e j M ę ż y ń s k i

H a n n o v e r s y m p o s ia . R e s t it u t io n o f J e w is h b o o k c o lle c tio n s T his is a detailed account of th e Second Sym posium held in H annover in M ay 2005 focusing on Jew ish book collections th a t were either robbed and vandalized or sc a tte re d du rin g th e Second W orld W ar. T he account is preceded w ith a brief overview of num erous relevant u n d ertak in g s and appeals form ed by th e in tern a­ tio n al com m unity. T he a u th o r discusses th e m ost im p o rta n t papers presented at th e sym posium . T he speakers from m any countries in E urope and th e US, th o u g h not u n d e restim atin g technical, o rganizational and financial difficulties, all agreed as to one thing: th e research on identification of stolen p ro p erty and th e collec­ tions should go on and, as long as it is still possible, these collections should be re stitu te d and h an d ed back to th e rightful owners, th e m ore so, th e political circles and th e public opinion have recently been very favourable tow ards th e in itiativ e of th e re stitu tio n system .