A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA G E R M A N IC A 1, 1997
K r z y s z to f A. K uczyński
PO D UROKIEM G ERHARTA IIA U PT M A N N A W STU LECIE U R O D Z IN FELIXA A. VOIGTA
(1892- 1962)
Niezwykła osobow ość G c rh arta Ila u p tm a n n a , lau reata literackiej N agrody N o b la z 1912 r., jego wielki i ogólnie ceniony d o ro b e k spow odow ał, że z biegiem lat stał się jednym z najbardziej „o p isan y c h ” pisarzy europejskich X X w .1 O jego tw órczości pisali w ybitni krytycy i historycy lite ratu ry , tacy ja k : T h e o d o r F o n ta n e , F ra n z M ehring, Alfred K e rr, G eorg L ukács, Paul
R illa, B enno von Wiese czy H an s M ayer.
Zw łaszcza w okresie m iędzyw ojennym , kiedy G e rh a rt H a u p tm a n n był uw ażany za rep rez en tan ta R epubliki W eim arskiej, a jeg o sześćdziesiąte o ra z siedem dziesiąte urodziny (1922 o raz 1932) były w ydarzeniam i o g ó ln o n a ro -dow ym i i pisarz był fetow any przez oficjalne czynniki państw ow e, dały się o d n o to w a ć liczne o nim publikacje krytyków i literatu ro zn aw có w n ierzadko z nim zaprzyjaźnionych, ja k C arl F. W. Behl, W alter A. R eich art, W alter R e q u a rd t, H a n s von H ülsen czy Felix A. Voigt.
Ci w łaśnie krytycy szczególnie intensyw nie i ofiarnie p ro p ag o w ali n a p rzestrzen i kilkudziesięciu lat tw órczość G e rh a rta Ila u p tm a n n a , k ła d ą c podw aliny pod coraz rozleglejszą wiedzę o au to rze T kaczy. B ędąc - ja k w spo m n ian o - z wielkim pisarzem zaprzyjaźnieni, m ieli sw obodny d o stęp d o jego archiw um , m ieszczącego się w willi „W iesenstein” 2.
1 P o r. n p .: S. H o e f e r t , Internationale Bibliographie zu m W e rk Gerhart H auptm anns, Bd. 1-2, B erlin 1986-1989; Gerhart H auptm ann, hg. v. H . J. S chrim pf, D a rm s ta d t 1976 (W ege d e r F o rs ch u n g , Bd. 107); G erhart H auptm ann w k ry ty ce po lskiej 1945-1990, red. N . H o n sza, K . A. K uczyński, A . S tro k a , W roclaw 1992.
2 O p o c zą tk a c h arch iw u m p isa rza p o r.: L. J a u n e r , D er G eburtshelfer des H a u ptm ann- A rchivs, [w:] M a x P inkus - 3. D ezem ber 1857 bis 19. Ju n i 1934, hg. v. W . A . R e ic h a rt, C. F . W. Behl, M ü n ch en 1957, s. 24-26.
D o najbardziej zasłużonych badaczy życia i tw órczości G e rh a rta Ila u p t- m a n n a należy w spom niany Felix A. Voigt, m ający w swym d o ro b k u szczegól-nie wiele edycji dzieł szczegól-niemieckiego a u to ra (w tym dzieła zbiorow e, liczne o nim p race naukow e, a tak że redakcję cenionego G erhart-IIauptm ann-Jahrbuch.
Felix A. Voigt ju ż w latac h trzydziestych uchodził za w yróżniającego się znaw cę dzieł G e rh a rta H a u p tm a n n a , czego wyrazem było m . in. pełnienie przez pewien okres funkcji sek retarza wielkiego pisarza.
O ile je d n a k innym badaczom tego okresu, jak C arlow i F . W. Bchlowi, W alterow i A. R eichartow i czy W alterow i R cq u ard to w i3 pośw ięcono z czasem sp o ro uwagi - czy to w postaci arty k u łó w om aw iających ich sylw etki, czy naw et w postaci tom ów ich zebranych prac d ro b n y ch - to w w ypadku Felixa A. V oigta jego sylw etka jaw i się nieco m niej w yraziście. Z pew nością jego przedw czesna śm ierć w ro k u 1962 - była to setna rocznica urodzin G e rh a rta lia u p tm a n n a - spow odow ała, iż jego w ybitne osiągnięcia n au k o w e zostały nieco odsunięte na dalszy plan, a n a czoło wybiły się now sze prace żyjących i aktyw nie działających innych krytyków i badaczy.
W setną rocznicę urodzin Felixa A. V oigta, w ybitnego znaw cy dzieła G e rh a rta H a u p tm a n n a , w a rto poświęcić nieco uwagi jego sylwetce, jak że ważnej w całokształcie niemieckiej myśli literaturoznaw czej n a tem at życia i działalności śląskiego pisarza.
I
Felix Alfred Voigt urodził się 13 października 1892 r. we W rocławiu. Tutaj uczęszczał do szkół, w ro k u 1910 uzyskał świadectwo m atu ra ln e w hum anisty-cznym K önig-W ilhelm -G ym nasium . W tymże sam ym roku rozpoczął studia n a Schlesische F riedrich-W ilhelm s-U niversität, słuchając w ykładów w zakresie filologii klasycznej, germ ańskiej, historii, filozofii i historii religii. W ro k u 1913 uzyskał w uznaniu za swoje bard zo d o b re wyniki trzym iesięczne sty p en -dium naukow e we W łoszech. W latach 1915-1918 odbyw ał służbę w ojskow ą, z pow odu ran odniesionych na froncie został zw olniony latem 1918 r.
W krótce potem uzupełnił rozpoczęty przed w ojną egzam in państw ow y. Jesien ią 1918 r. Felix A . V oigt ro zp o czął sw oją d łu g o letn ią , o w o c n ą d ziałalność pedagogiczną, m . in. w B euthen, G ö rlitz o ra z K re u z b u rg u 4.
ł P o r. n p .: C. F . W. B e h l , A ufsätze-B riefe-T agebuchnotizen. A utobiographisches und Biographisches zu Gerhart H auptm ann, hg. v. K . H ild eb ran d t, M ü n ch en 1981; W . A. R e i c h a r t , E in L eben f ü r Gerhart H auptm ann. A u fsä tze aus den Jahren 1929-1990, au sg ew äh lt und hg. v. K . H ild e b ra n d t in Z u sa m m e n arb e it m it H . Pingel, B erlin 1991.
4 M . in.: W. G a m b k e - G a n s e , S päter D ank. Erinnerungen an F elix A . Voigt, „ K reu z - b u rg e r N a ch ric h te n ” 1992, N r 3, s. 1-2.
Latem 1933 został zw olniony ze służby nauczycielskiej ja k o „politycznie n iepew ny” .
Felix A. Voigt był przez wiele lat inicjatorem licznych im prez kulturalnych, m . in. w zw iązku z tw órczością Ja k u b a B öhm e o ra z G u sta v a F rey tag a . Był działaczem D eutsche D em o k ratisch e P artei, pełnił wiele funkcji w zarządzie ze stanow iskiem prezesa włącznie.
P o w spom nianej dym isji z zaw odu nauczycielskiego rozpoczął w krótce, bo ju ż jesienią 1933 r., intensyw ne b a d a n ia zw iązane z tw órczością G e rh a rta Ila u p tm a n n a , m . in. uzyskał m ożliw ość k o rz y sta n ia z Schlesier-B ücherei, zgrom adzonej przez М ах а P inkusa w N e u sta d t/O S 5.
Dzięki pośrednictw u М а х а P inkusa, zaprzyjaźnionego z pisarzem , p oznał osobiście G e rh a rta H a u p tm a n n a . Jego pierwszy p o b y t w willi „W iesen stein ” w A g n e tc n d o rf nastąp ił 6 g ru d n ia 1933 r. Od tej chwili byw ał tam często, korzystał obficie z m ateriałó w zgrom adzonych w archiw um , co pozw oliło m u w niedalekiej przyszłości n a tak liczne publikacje. Szybko też stał się - ja k w spom niano - czołowym znaw cą dzieł G e rh arta I lau p tm an n a, uzyskując sym patię i przyjaźń rodziny wielkiego pisarza.
Z końcem 1937 r. o raz w I kw artale 1938 r. pełnił funkcję sek retarz a G e rh a rta I la u p tm a n n a podczas jeg o trad y cy jn eg o , co ro czn eg o p o b y tu w R apallo.
M ając ułatw iony d o stęp do pisarza, ja k i jego archiw um , p o d jął - o b o k wielu innych prac - szeroko zakrojone b adania nad całokształtem działalności G e rh a rta Ila u p tm a n n a . Ich rezultatem jest kilk u to m o w a, niezw ykle d ro b ia z -gow a i d o k ła d n a re k o n stru k c ja biografii a u to ra . O jej o bjętości m o że św iadczyć fak t, że np. tom 1 liczył w m aszynopisie 1000 stro n , niestety m aszynopis zaginął podczas ew akuacji w ro k u 1945 z W rocław ia6.
Szczególnie w yrazistym dow odem uzn an ia dla Felixa A. V oigta, ja k o znaw cy tw órczości G e rh a rta Ila u p tm a n n a , było pow ierzenie m u p rzez wielkiego pisarza redakcji jego dzieł zbiorow ych, tzw. Ausgabe letzter H a n d w czerwcu 1941 r. Poniew aż propozycja ta zbiegła się w czasie z identyczną inicjatyw ą S u h rk am p V erlag w obec C. F. W. Behla, za pośrednictw em M arg arete H a u p tm a n n obaj znawcy tw órczości wielkiego d ra m a tu rg a ro z -poczęli w spólnie wielką pracę edytorską zw iązaną z osiem dziesiątą rocznicą u ro d z in H a u p tm a n n a w 1942 r.7
s O śląskim fab ry k an cie, m ecenasie sztuki i przyjacielu G e rh a rta H a u p tm a n n a , n a ro s ła ju ż nieco lite ra tu ra fach o w a, choć jej ilość nie od d aje jeszcze w pełni znaczenia p o sta ci М а х а P in k u sa. P o r. m . in.: M a x Pinkus..:, A. R e i c h a r t , In M em o ria m M a x P inkus, [w:] G er-h art-H auptm ann-Juer-hrnbucer-h 1948, G o s la r 1948; A. Z a p p e l , M a x P inkus, L ev erk u sen 1992 (G rü n e R eihe, H . 8, V ereinigung ehem aliger A ngehöriger d e r G e rh art-H a u p tm a n n -O b e rrea lsch u le B reslau).
6 W edług in fo rm acji uzyskanych od có rk i, d r M ech th ild Pfeiffer-V oigt w e w rześniu 1991 r. 1 T am że.
Przed w ybuchem w ojny Felix A. V oigt o p u b lik o w ał liczne książki i artykuły zw iązane z G erh artem H a u p tm an n e m , m . in. A n tike und antikes L ebensgefühl im W erke Gerhart H auptm anns (1935), H auptm ann-Studien. Untersuchungen über Leben und Schaffen Gerhart H auptm anns (Bd. 1, 1936) czy pracę w ydaną razem ze znanym germ anistą am erykańskim W alterem A. R eichartcm pt. H auptm ann und Shakespeare (1938), o której to jeszcze w 1991 r. pisał K laus llild c b ra n d t: „W enn auch inzwischen in der F orsch u n g E rgäzendes geboten w urde, h at diese D arstellu n g bis heute G ültigkeit. D as Buch über die Beschäftigung des Schlesiers m it dem G ro ß e n der W eltliteratur und dessen W erk bleibt eine L eistung von g ru n dsätzlicher B edeutung” 8.
Szczególną wagę miały także tom y Gerhart-IIauptmann-Jahrbuch, w ydaw ane przez P elixa A. V oigta w latach 1936-1937, g ru p u jąc e arty k u ły wielu znaw ców dzieł lia u p tm a n n a .
Felix A. Voigt był nierzadko prelegentem podczas oficjalnych uroczystości pośw ięconych rocznicom urodzin G e rh a rta lia u p tm a n n a , ja k np. w ro k u 1937 z okazji siedem dziesiątej piątej rocznicy urodzin pisarza, kiedy to 26 listopada w Schlesische G esellschaft fü r V aterländische C u ltu r we W rocław iu wygłosił uroczystą m ow ę. Jak w spom ina G ü n th e r G ru n d m a n n ,
D e r A n s to ß hierzu ging v o n P ro fe sso r M e rk er, d em L ite ra rh is to rik e r d e r B reslau er U n iv ersität au s, d er d en dam aligen V orsitzenden d er G esellschaft fü r diese V eran sta ltu n g zu gew innen verm ochte. W enn er gew onnen w urde, so vielleicht d esh alb , weil ihm P ro fesso r M erk er als R ed n er einen d er besten K en n er des Schaffens G e rh a rt H a u p tm a n n s Vorschlägen k o n n te , Felix A . V oigt ...9
M im o dw uznacznej pozycji G e rh a rta H a u p tm a n n a w okresie III Rzeszy, kiedy to z jednej strony był - z pow odu swego św iatow ej sławy nazw iska - tolerow any przez hitlerow skie władze, z drugiej n arażo n y był n a w yraźne ograniczenia, np. w odniesieniu d o możliwości w ystaw iania swych dzieł dram aty czn y ch w teatrach , jego jubileusz osiem dziesiątych urodzin nie m ógł być w N iem czech zig n o ro w an y 10.
W obec złożonej sytuacji p o stan o w io n o , iż główne uroczystości o d b ę d ą się nie ja k zw ykle w Berlinie, lecz we W rocław iu, stolicy D olnego Śląska. T a m też w dniu urodzin, 15 listo p ad a 1942 r.
[...] fand der F estak t im O berpräsidium statt, bei dem die H auptrede Felix A. V oigt hielt, um nach d er g ro ß en literarh isto risch en W ü rd ig u n g die a u f d a s schlesische K lim a bezogene Seite von
* K . H i l d e b r a n d t , Vorwort, [w:] W. A. R e i c h a r t , op. cit., s. X.
5 G . G r u n d m a n n , Begegnungen eines Schlesiers m it Gerhart H auptm ann, H a m b u rg 1953, s. 47.
10 Por. m . in.: B. D r e w n i a k , Jubileusz G erharta H auptm anna, [w:] t e n ż e , Kultura w cieniu sw a styki, P o zn ań 1969, s. 261-279.
H a u p tm a n n s S chaffen in einer von p ersö n lich er F re u n d sc h aft u n d g ren zen lo ser V ereh ru n g getrag en en D arstellungsw ise zu eindringlicher W irk u n g zu b rin g en 11.
R ok 1942 przyniósł - o prócz pom nikow ego w ydania D as gesam m elte W erk. Ausgabe letzter H and w 17 to m ach - także inne pozycje, k tó re ukazały się przy w spółudziale Fclixa A. V oigta, ja k np. cen io n a w ysoko przez badaczy Gerhart H auptm anns 1лЬеп. Chronik und Bild, o p ra c o w a n a w spólnie przez V oigta i C. F . W. Behla. W ów czas także u k az ała się kolejna k siążka Felixa A. V oigta Gerhart H auptm ann der Schlesier, m ając a w n a -stępnych latach cztery w ydania.
N a przełom ie ro k u 1942/1943 pow stało nieoficjalne k o ło przyjaciół tw órczości G e rh a rta Ila u p tm a n n a , do k tó reg o należeli w rocław scy entuzjaści śląskiego pisarza, m. in. archeolog prof. W ccge, germ an ista M erk er o ra z Felix A. Voigt, a także G re te Ilcin h o ld , C osm us F lam o ra z właściciele O stdeutsche B uchhandlung we W rocław iu K ubczakow ie. Z okazji każdego sp o tk an ia - podczas jednego z nich np. Voigt czytał fragm enty z pisanej w ów czas przez Ila u p tm a n n a noweli W inkelm anns T o d - jego uczestnicy wysyłali d o willi „W iesenstein” uroczysty telegram 12. W edług opinii G ü n th e ra G ru n d m a n n a , w działalności tego koła m o żn a się d o p atry w ać zalążk a m ającego pow stać w przyszłości (w ro k u 1952 w B ad en -B a d en ) G er- h art-H au p tm an n -G esellsch aft.
Z ro d z in ą V oigtów zw iązany jest także ważny epizod dotyczący dziejów utw oru H a u p tm an n a Die Finsternisse, napisanego na pam iątkę jego przyjaciela М аха P inkusa, zm arłego w N eustadt w 1934 r., kiedy to G e rh a rt i M arg arete H a u p tm an n o w ie byli nielicznym i aryjczykam i na pogrzebie żydow skiego przem ysłow ca.
U tw ó r, pośw iadczający prożydow skie sym patie H a u p tm a n n a , m ógł go w razie odnalezienia ręk opisu przez gestapo - n arazić na pow ażne nieprzyjem ności. W tej sytuacji G e rh a rt H a u p tm a n n postan o w ił w iosną 1942 r. zniszczyć nie o publikow any jeszcze utw ór, pow stały przed laty w R ap allo w 1937 r. W słusznej trosce o losy dzieła, żo n a V oigta - C am illa, przepisała Die Finsternisse, k tó re następnie zostało o d d an e n a przechow anie C. F. W. Behlowi w Berlinie. Jak w iadom o, oryginał został przez a u to ra rzeczywiście zniszczony, dzięki zaś kopii utw ór został w ydany, za zgodą G e rh a rta H a u p tm a n n a , przez W altera A. R eich arta w ro k u 1947 w S tanach Z jednoczonych.
W końcu stycznia 1945 r. nastąpiła ewakuacja cywilnej ludności W rocławia. T ak że Felix A. V oigt z ro d zin ą byli zm uszeni opuścić swoje m ieszkanie przy ówczesnej D am asch k estraß e (obecnie M o n te C assino). Z ew akuacją z W rocław ia łączy się ściśle u tra ta wspom nianej ju ż obszernej, doprow adzonej
11 G . G r u n d m a n n , op. cii., s. 85. 12 T am że.
d o najnowszych czasów, biografii G e rh arta lia u p tm a n n a , pisanej od dłuższego czasu przez Felixa A. V oigta przy pom ocy sam ego p isarza i n a podstaw ie zgrom adzonych w willi ,,W iesenstein” archiw aliów dotyczących życia i tw ó r-czości a u to ra T kaczy.
O znaczeniu tej biografii pisał w 1944 r. znany germ an ista E rn st Alker:
Sehr bedcuerlich ist es, d a ß d e r im M a n u sk rip t vo rh an d en e, etw a tau sen d Seiten um fassende erste B and d er g ro ß en G e rh a rt-H a u p tm a n n -B io g ra p h ie von V oigt, w ohl d em besten H a u p t- m an n -K en n c r, w elchem au ch d as son st verschlossene A rchiv im M aus W iesenstein offen steh t, n o ch n ich t zum D ru c k gelangen k o n n te 15.
M an u sk ry p t biografii, wręczony przez Felixa A. V oigta zaprzyjaźnionem u proboszczow i katolickiego kościoła „Z u r heiligen F am ilie” F ran zo w i F rit- schow i, został następnie przez tegoż w ro k u 1946 przekazany A rchiv des Erzbischöflichen O rd in ariats we W rocław iu. Od tego czasu ślad po 5 to m ach biografii G e rh a rta lia u p tm a n n a ginie, m im o usilnych poszukiw ań po wojnie przez sam ego Felixa A. V oigta, m . in. za p o m ocą Szwedzkiej A kadem ii N a u k , a także przez córkę M echthild Pfeiffer-V oigt podczas jej p o b y tu w 1973 r. w с W rocław iu14.
Felix A. Voigt opuścił z końcem stycznia 1945 r. W rocław , u d ając się p oczątkow o d o Szklarskiej Poręby, gdzie od pew nego czasu przebyw ała starsz a c ó rk a M ech th ild . W pierw szych d n iach lutego p o raz o sta tn i rozm aw iał telefonicznie z G e rh artem H au p tm an n em .
Z początkiem m arc a Voigt udał się z ro dziną w dalszą drogę, kierując się przez P ragę w stro n ę B aw arii, p ra g n ą c za trzy m ać się u p rz y jació ł w W tirzburgu. Jed n a k w obliczu fa k tu zb o m b ard o w an ia tego m ia sta 16 m arc a o ra z pow ażnych trudności kom unikacyjnych, Voigt p o d jął decyzję przerw ania podróży. Jego w ybór padł na m ałe m iasteczko K c m n a th w O b e r-pfalz, gdzie 20 kw ietnia w kroczyli A m erykanie.
L os chciał, że w łaśnie n a zam ku K a ib itz leżącym o p o d al m iasteczka, w k tó ry m osiedli, zostało um ieszczone archiw um G e rh a rta H a u p tm a n n a , wywiezione za zgodą p isarza z A g n e te n d o rf przez C. F . W. Behla. Z nim razem zam ierzał Felix A. V oigt, w ykorzystując okazję, prow adzić prace nad p ro jek to w a n ą d ru g ą serią dzieł G e rh a rta H a u p tm a n n a . N iestety p rz e tra n s-p o rto w a n ie archiw um w inne, s-początkow o nie znane m iejsce, s-przez syna p isarz a B envenuto, uniem ożliw iło te w ażne dla n au k i plany. Z ostały one zrealizow ane częściowo d o p iero w wiele lat później, gdy od ro k u 1962 zaczęto w ydaw ać kolejne to m y tzw. C entenar-A usgabe, o p raco w an e przez H a n sa -E g o n a H assa, a po jego śmierci k o n ty n u o w an e przez M . M a c h atzk e i W . Bungiesa.
13 E. A l k e r , D as neue G erhart-H auptm ann-Bild, „ D e r N eu e T a g ” (Prag), 17.05.1944. 14 W edług inform acji uzyskanych od có rk i, d r M ech th ild Pfeiffer-V oigt w e w rześniu 1991 r.
W K e m n a th dochodzi dzięki radiu w iadom ość d o V oigta o śm ierci Ila u p tm a n n a . W krótce w raz z C. F. W. Behlem , pisarzem F riedrichem S chulze-M aizier i innym i bierze udział w pryw atnym w ieczorze pośw ięconym pam ięci w ielkiego śląskiego tw órcy, podczas k tó re g o w ygłasza odczyt o zm arłym w polskim Jagniątkow ie pisarzu.
W a rto dod ać, że właśnie d o V oigta wysłał H a u p tm a n n swój o sta tn i list, d ato w a n y A g n c tc n d o rf 9 m a ja 1946 r., w którym pisze m. in.: „Sie fehlen m ir - und ich freue m ich doch, d aß Sie nicht auch hier sind. Es schw ebt allerlei, ln alter Liebe und alter E rin n eru n g Ih r G e rh a rt H a u p t-m a n n ” 15. N a dalszej stronie listu wiele serdecznych słów d o V oigta za w ar-ła także M arg arete H a u p tm a n n , inform ując o stanie zdro w ia G e rh a rta I la u p tm a n n a , o o trzym aniu w iadom ości od B envenuto o ra z o p o stęp o w a-niu dalszej pracy literackiej, m . in. o k o n ty n u o w an iu Der neue C hristo-pherus.
Po w ojnie zainteresow anie V oigta tw órczością Ila u p tm a n n a trw ało dalej, choć z przyczyn obiektyw nych nieco m alało, ale w a rto tu taj o d n o to w a ć m. in. kolejny tom (i niestety ostatn i) Gerhart-H auptm ann-Jahrbuch w ro k u 1948, jak i dalsze artykuły zarów no naukow e, jak i populam o-w spom nieniow e, d ru k o w a n e n a łam ach licznych czasopism i gazet. W ro k u 1947 V oigt w raz z żoną C am illą odwiedził M argarete H au p tm an n , przebyw ającą w sanatorium w E ben h au sen w pobliżu M onachium .
P o w kroczeniu wojsk am erykańskich do K e m n a th V oigt, ja k o prze-ślad o w an y przez w ładze hitlerow skie, został m ia n o w a n y k ierow nikiem tam tejszego urzędu finansow ego. Z czasem aw ansow any do sto p n ia O ber- regierungsrata, p o zo stał w czynnej służbie ja k o wysoki urzędnik urzędu finansow ego w N ü rn b erg . D o jeg o zad ań n ależało m . in. w ygłaszanie szkoleniow ych referatów d la początkujących finansistów na terenie B aw arii. B rał żywy udział w życiu społecznym K e m n ath , np. w uroczystościach siedcm sctlecia tej m iejscowości. W ro k u 1957, będąc ju ż n a em eryturze, przeniósł się do W ürzburga.
O kres pow ojenny to, oprócz pracy zaw odow ej w zakresie finansów , tak że czas dalszego p ro p a g o w an ia życia i tw órczości G e rh a rta H a u p tm a n n a . Jego w ybitne n a tym polu osiągnięcia zostały m . in. w ysoko ocenione przez U niw ersytet w W ürzburgu, k tó ry w 1947 r. przyznał m u ty tu ł d o k to ra honoris causa. N a d y plom ie h o n o ro w y m m o ż n a p rzeczytać m . in ., że g o dność ta została m u p rzyznana „in A n e rkennung seiner grundlegenden A rbeiten a u f dem G ebiet der G e rh art-H au p tm an n -F o rsch u n g , die er allseitig, philologisch-tcxtkritisch, geistesgeschichtlich und ästhetisch, in hervorragendem M aß e gefördert h a t [...]” .
15 C yt. za: K . L. T a n k , G e rh a rt H a u p tm a n n . M it Selbstzeugnissen u n d B ild d o k u m e n te n , H a m b u rg 1988, s. 160.
Ja k o n estor badaczy nad życiem i tw órczością G e rh a rta lia u p tm a n n a był Felix A. Voigt zapraszany d o licznych publikacji zbiorow ych, ja k np. k atalo g w ystaw y urządzonej z okazji setnej rocznicy urodzin p isarza przez D eutsches L iteratu rarch iv w M arb ach , będący do dzisiaj jednym z p o d -staw ow ych źródeł naszej wiedzy o G erh artcie H a u p tm an n ie . B rał udział w najbardziej prestiżow ych konferencjach, np. w m arcu 1962 r. w Berlinie, zorganizow anej z okazji przygotow yw anych na szeroką skalę uroczystości n a w spom niane stulecie urodzin.
Rok 1962, pam iętny ja k o setna rocznica urodzin jego wielkiego przyjaciela G e rh a rta H a u p tm a n n a , jest jednocześnie rokiem jego śmierci. Felix A. Voigt um arł niespodziew anie 31 m arc a 1962 w W iirzburgu.
P rzypadająca z kolei w 1992 r. rocznica setnych urodzin Felixa A. V oigta przyniosła renesans jego postaci i zasług. W dniu 28 listo p a d a 1992 r. została zorganizow ana przez G erhart-H auptm ann-M useum w Erkner к. Berlina sesja pośw ięcona jego pam ięci, n ato m iast 19 gru d n ia 1992 r. now o pow stałe Polskie T ow arzystw o im. G e rh a rta H a u p tm a n n a na swojej pierwszej k o n -ferencji, odbytej w m u rach U niw ersytetu W rocław skiego - uczelni, na której kiedyś studiow ał i sam Felix A. Voigt - swój pierwszy referat poświęciło w łaśnie jem u, ja k o „najw ybitniejszem u znawcy tw órczości G e rh a rta H a u p t- m a n n a w okresie m iędzyw ojennym , zasłużonem u badaczow i kultury śląskiej” .
II
N iek tó re z książek i artykułów Felixa A. V oigta ukazały się w kolej-nych w y d an iach ta k ż e w okresie pow ojennym , co d o w o d n ie św iadczy o ich wadze i znaczeniu w śród bogatej literatury pośw ięconej G e rh arto w i H a u p tm a n n o w i16.
W śród jego licznych publikacji w arto szczególną uwagę poświęcić pozycjom książkow ym , ja k np. pracy A n tike und antikes Lebensgefühl im W erke Gerhart Hauptmanns z roku 1935, k tó ra następnie - w opracow aniu W ilhelm a S tu d ta - u k azała się ponow nie w ro k u 1965.
Jak czytam y we wstępie d o w ydania pow ojennego, p ió ra Cam illi V oigt,
D iese zweite A uflage seines B uches d er Ö ffentlichkeit zu überg eb en , blieb F elix A. V oigt versagt. Schw ere Schicksalsschläge, zuletzt eine schleichende, tückische K ra n k h e it und sein vorzeitiger T o d am 31.3.1962 v erh in d erten es. E rst in seinem literarischen N a ch la ß e n td e ck te sein lan g jäh rig er F re u n d , H e rr W ilhelm S tu d t, H a m b u rg -R ah lsted t, d a s vo llstän d ig e, 1948 d ru c k fe rtig abgeschlossene M a n u sk rip t fü r eine zw eite erw eiterte A uflage. D ieser K e n n er d er H a u p tm a n n -L ite ra tu r fan d , d a ß .keine a n d ere V eröffentlichung zum T h e m a = A n tik e bei
16 P or.: S. H o e f e r t , op. cii., a tak że w ykaz p ra c F . A. V oigta nt. życia i tw órczości G . H a u p tm a n n a , zaw arty w aneksie niniejszego arty k u łu .
G e rh a rt H a u p tm a n n = sich a u f so intim e K en n tn is des Stoffes, d e r W erk e n tste h u n g und d e r E ig en tü m lich k eit des D ic h tc rs’ stü tzen k ö n n e. D a r a u f hin en tsch lo ß ich m ich, n u n d o c h n o ch d ie A rb eit m eines M a n n e s d er Ö ffentlichkeit vorzulegen
W ydanie pierw sze książki, pow stałe w latach 1932/1933, w yniknęło ze słusznego prześw iadczenia Felixa A. V oigta, że „ d e r ganze H a u p tm a n n o hne d as an tik e Lebensgefühl, ohne das E rleben des M u tte rb o d e n s von H ellas, o h n e die enge und stete F ü h lu n g n ah m e m it d e r antiken L ite ra tu r schlechthin nicht verstanden w erden k a n n ” 18.
A u to r, z w ykształcenia także i filolog klasyczny, w swej książce p o d d ał m otyw y klasyczne tw órczości G e rh a rta Ila u p tm a n n a gruntow nej analizie, a w a rto przypom nieć, że H a u p tm a n n d o św iata starożytnego naw iązyw ał w swych dziełach w ielokrotnie, m. in. w takich jak: Germanen und R öm er, D er Bogen des O dysseus, Veland czy w tetra lo g ii m ykeńskiej, pisanej w o statn ich latach życia.
W analizie tw órczości Ila u p tm a n n a pośw ięconej św iatu an ty czn em u stw ierdził Felix A. Voigt m. in.:
H a u p tm a n n s Bild d e r A n tik e h a t seine ganz eigenen Z üge, die ih n n ic h t o h n e w eiteres in die R eihe d er „D io n y sier” d er Z eit um 1900 treten lassen, gerade die V ereh ru n g d er ch th o n isch en G ö tte r und M äch te in seinem A ltersw erke teilt e r m it keinem zw eiten seiner Z eitgenossen [...]. So ist ihm die g ro ß e a n tik e L ite ra tu r m eist n u r M itte l zu seinen Z w ecken. G ew iß reizt ihn die realistische Seite d e r* a lte n W elt, und d esh alb teilt er m it P la to n die V orliebe fü r d en M im us und die m im ische L ite ratu r, a b er er d rin g t a u ch d u rc h die N a tu r in d a s g eb ären d e G eheim nis des hellenischen H e im a tb o d en s v o r [...] n u r die griechische N a tu r, M y s tik , R elig io n , P h ilo so p h ie, k u rz n u r d a s hellenische U re rle b n is k o n n te ih n zu d em visio n ären S chauen seiner A ltersw erke fü h re n 19.
K siąż k a Felixa A. V oigta w yw ołała duży rezonans w śród znaw ców , m . in. F. R. Schröder napisał n a łam ach cenionego czasopism a fachow ego „G erm an isch -R o m an isch e M o n atssch rift” : „...D as Buch gehört zum besten, was über den D ichter ü b erh au p t geschrieben w orden ist [...]. So ist es gewiß nicht zuviel gesagt, wenn m an die A rbeiten von Voigt als M ark ste in e der H a u p tm a n n -F o rsc h u n g bezeichnet” 20.
W ro k u 1936 ukazał się tom w ybranych studiów p ió ra Felixa A. V oigta H auptm ann-Studien. Untersuchungen über Leben und Schaffen Gerhart H aupt-manns, w k tórych a u to r zajął się życiem i tw órczością niem ieckiego p isarza w latach 1880-1900. N astępny planow any tom niestety nie u k azał się,
17 C. V o i g t , Vorwort, [w:] F . A . V o i g t , Gerhart H auptm ann und die A n tik e, B erlin 1965, s. 8.
18 F . A. V o i g t , op. eit., s. 7. 19 T am że, s. 178 i n .
20 F . R . S c h r ö d e r (ree.) [w:] „G erm an isch -R o m an isch e M o n a tssc h rift” 1935, s. 73; p o r. także: A. B r a n d t (rec.) [w:] „ A rch iv fü r d as S tudium d e r N eu eren S p ra c h en ” , B d. 90, s. 135.
m o żn a przypuszczać, że w ojna o ra z b rak dostępu do archiw um H a u p tm a n n a były głównym i pow odam i nieko n ty n u o w an ia tej nad w yraz interesującej i ważnej publikacji.
Felix A. Voigt we wstępie pisze, iż
D ie vorliegenden H auptm ann-Studien beru h en zur H älfte a u f bereits frü h er veröffentlichen A u fsätzen , zum än d ern T eil sind sie u n m ittelb a r au s d en V o rarb eiten fü r eine gro ß e w issen-schaftlich u n terb a u te B iographie O e rh a rt H a u p tm a n n s erw achsen. Bei d e n langen V orbereitungen d a fü r d u rc h fast ein halbes M en sch en alter m u ß te ich im m er w ieder feststellen, wie unsicher unsere K e n n tn is von vielen E inzelheiten dieses g ro ß en L ebens w ar und wie gering die Z ahl d e r w irklich fö rd ern d en U n tersu ch u n g en h ierü b er...21.
W obliczu zaginionej biografii o H au p tm an n ie, tom studiów Felixa A . V oigta przynoszący wiele isto tn y ch szczegółów d o dzieła w ielkiego d ra m a to p isa rz a stał się tym cenniejszym źródłem dla kolejnych generacji badaczy.
W H au p tm annow skiej willi „W iesenstein” poznał Felix A. Voigt wielu pisarzy, artystów , uczonych pielgrzym ujących d o A g netendorf, aby złożyć hołd wielkiem u pisarzow i. W śród poznanych tam osób był m łody wówczas germ anista am erykański W alter A. R eichart, z którym w krótce m iał o p u b -likow ać jed n ą z najważniejszych swoich książek. R eichart, jeden z najbardziej z czasem zasłużonych badaczy n ad dziełem H a u p tm a n n a p isał o tym w 1990 r.:
Im A pril 1934, n a ch einer sch ö n en Reise d u rc h Sizilien, Italien u n d Ö sterreich , k a m ich n a c h B re slau , w o ich m ich m it F e lix V o ig t an d ie A rb e it m a c h te , um u n se re S tu d ie H auptm ann und Shakespeare zu schreiben, nachdem wir beide V o rstu d ien d a fü r sch o n erledigt h a tte n . M ein d re im o n atig er B reslau A u fen th alt erm öglichte im m er w ieder T age in A g n e ten -d o rf...22.
Była to książka H auptm ann und Shakespeare. Ein Beitrag zur Geschichte des Fortlebens Shakespeares in Deutschland, o p u b lik o w an a w ro k u 1938, a n astępnie w znow iona po w ojnie w ro k u 1947.
O baj au to rz y akcentują we wstępie, że o b o k św iata antycznego o raz dzieła J o h a n n a W olfganga G o e th e g o , w łaśnie tw ó rczo ść S h a k e sp e a re ’a odcisnęła najtrwalsze piętno na dziełach G e rh arta H auptm anna. Przypom inają, że „seit frühester Jugend tritt der D ichter in eine ganz enge und innige Beziehung zu dem größten dram atisch en G enie germ anischer P rägung, zu S hakespeare, der ihm - wie noch jedem großen deutschen D ichter der N euzeit - L ebensbegleiter und G efäh rte gew orden ist” 23.
21 F. A. V o i g t , H auptm ann-Studien. Untersuchungen über Leben und S ch a ffen G erhart H auptm anns, B d. 1: A u fsä tze über die Z e it von 1880 bis 1900, B reslau 1936, s. 7.
22 W . A. R e i c h a r t , op. cit., s. 164.
P rzyglądając się dziejom życia G e rh a rta H a u p tm an n a , m o żn a rzeczywiście zauw ażyć, że - ja k o tym pisze w książce Abenteuer m einer Jugend - ju ż w ro k u 1870, a więc w wieku zaledw ie 8 lat, m iał styczność z utw o ram i angielskiego twórcy. W kilka lat później we W rocławiu oglądał przedstaw ienia Juliusza Caesara i M acbetha.
Felix A. Voigt i W alter A. R cichart stw ierdzają duży wpływ Shakespearc’a n a dzieło Ila u p tm a n n a już we wczesnej fazie jego twórczości, np. w Germanen und Röm er, gdzie zastosow ał nie tylko pięciostopow e jam b y (w zorując się tu taj na F ried rich u Schillerze), ale także i w platając sceny p ro zato rsk ie. Są oni zdania, co u kazują w licznych analizach wielu utw orów H a u p tm a n n a , iż „in zahllosen E inzelheiten Shakespeares D ram en ihren N a ch k lan g in den W erken G e rh a rt H a u p tm a n n s hinterlassen (haben): angefangen bei kleinen R em iniszenzen und reichend bis zu d er m ächtigen A u seinandersetzung m it dem H am let in einer großen W erkreihe durch ein volles Jahrzehnt h in d u rch ”24.
Z okazji praprem iery Hamlet in Wittenberg w Lipsku, G erh art H aup tm an n powiedział:
Ich h ab e H am let ein langes L eben h in d u rch zum u nsterblichen F re u n d e g e h ab t. Ü b erall ist er um m ich gew esen u n d h a t sich d a b e i a llm äh lich v o n d e n sc h ö n e n F e s s e ln d e r S hakespeareschen D ic h tu n g ganz befreit. In unzähligen S tu n d en , W an d eru n g en d u rc h F eld u n d W ald, Vigilien d er N ä c h te m einer G eb irg sh eim at, hab en wir m itein an d er g esp ro ch en und M ein u n g en a u sg e ta u sc h t“ .
O pracow anie Ham leta, przy uwzględnieniu tłum aczenia A ugusta W ilhelm a Schlegla, było w ażną pozycją w d o ro b k u Ila u p tm a n n a . O m aw iając różnice w ujęciu postaci H am leta, obaj au to rzy stw ierdzają, że „D ie Ä hnlichkeiten treten allerdings stärk e r hervor. Sehr gewichtige sind bereits erw ähnt: die gleiche Liebe zu d er F ülle d er M enschengestaltung, die offene A u fn ah m e d er T o ta litä t d er W elt, die V orliebe für .pathologische1 G estalten in dem ob en erk lä rten S inne...” 26.
Jest zasługą au to ró w , iż nie jest ich zam iarem staw ianie obu pisarzy o b o k siebie w celu stw ierdzenia, któ ry z nich jest tw ó rcą w ybitniejszym . K o n c en tru ją się oni nato m iast n a w skazaniu w pływu S h ak esp eare’a na G e rh a rta I la u p tm a n n a o raz n a stw ierdzeniu innow acji, k tó re w swoim dziele w prow adził niem iecki d ra m a to p isa rz w sto su n k u do wielkiego pier-w opier-w zoru.
Felix A. Voigt, będąc Ślązakiem z urodzenia, nie m ógł w swych badaniach nie uwzględnić tak oczywistego tem atu badaw czego w tw órczości G e rh a rta H a u p tm a n n a , jak im jest tk a n k a śląska, przew ijająca się w b ard zo licznych
24 T am że, s. 98.
25 G . H a u p tm a n n , „L eipziger N eueste N a c h ric h te n ” , 19.11.1935. 26 F. A. V o i g t , W. A. R e i c h a r t , op. eil., s. 116.
jeg o u tw orach zarów no dram atycznych, ja k i prozato rsk ich . E fektem b ad a ń nad tym zagadnieniem jest p raca z 1942 r. Gerhart H auptm ann der Schlesier, p rzynosząca analizę wpływu śląskiego k ra jo b razu n a tw órczość, ja k rów nież om aw iająca śląskie aspekty długiego życia niem ieckiego pisarza, k tó ry na Śląsku spędził wiele dziesięcioleci swego żyw ota, um ierając w Jag n iątk o w ie 6 czerw ca 1946 r.
K siążk a, w ręczona G e rh arto w i H a u p tm an n o w i z okazji osiem dziesiątej rocznicy urodzin, cieszyła się d u żą p o p u larn o ścią, o czym św iadczą jej cztery w y d an ia, o sta tn ie w 1988 r. w znanej oficynie B erg stad tv erlag W . G . K o rn a w W ürzburgu.
In n ą pozycję Felixa A. V oigta, k tó ra d o dzisiaj stanow i ważny elem ent w b a d a n ia c h n ad życiem i tw órczością pisarza, jest u ło ż o n a w spólnie z C. F . W. Behlem k ro n ik a życia G e rh a rta H a u p tm a n n a , o p u b lik o w an a po ra z pierwszy w 1942 r. pt. Gerhart H auptm anns Leben. Chronik und Bild. W ro k u 1993 m a ukazać się jej kolejne, uzupełnione w ydanie, o p raco w an e przez córkę, d o k to r M echthild Pfeiffer-V oigt. T ak że to najnow sze, trzecie w ydanie, ukaże się nakładem K o rn a w W ürzburgu. O brazuje ono w postaci drobiazgow ej dokum entacji bardzo szeroko rozb u d o w an e k o n ta k ty I la u p t- m a n n a , jego liczne podróże, a także chronologię jego dzieł.
Jak już w spom niano, Felix A. Voigt był redaktorem bardzo wartościowych tom ów G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, do w spółpracy nad nim i zapraszając wielu uznanych badaczy z kilku krajów , takich jak: H . G . F iedler, F r. W. J. H euser, P. M erker, W. A. R eichart.
N a łam ach rocznika były d ru k o w a n e nie tylko artykuły zw iązane z tw ó r-czością H a u p tm a n n a , ale także fragm enty nie publikow anych dotychczas jeg o dzieł, ja k np. fragm enty z Der große Traum, Die W iedertäufer, K ynast,
H elios und Phaethon, w zględnie sonety np. N ur wenig Schritte.
W okresie przedw ojennym ukazały się 2 roczniki, w ro k u 1936 i 1937. W przedm ow ie d o to m u 1 Felix A. V oigt w następujący sp osób nakreślił ich genezę:
Seit einem h alb en J a h rh u n d e rt w urde die W elt n ich t m üde, sich m it O e rh a rt H a u p tm a n n s d ich terisch em W erk - oft in leidenschaftlichen K ä m p fen - au sein an d erzu setzen , so d a ß h eu te d ie L ite ra tu r, die sich m it ihm beschäftigt, nahezu u n ü b ersch au b er gew orden ist. A u ch d o rt, w o m an g lau b te, schw eigend a n ihm Vorbeigehen zu k ö n n e n , blieb d e r D ic h etr im m er im M itte lp u n k t h o h en geistigen Interesses.
U n ü b e rsc h au b a r, wie die L ite ra tu r ü b e r ihn, erscheint ab er au ch sein W erk selbst. E s reich t w eit ü b e r d en R a h m e n des h eu te B ek an n ten h in au s. Im A rch iv des H au ses W iesenstein zu A g n e te n d o rf ru h en n o c h in F ülle D ich tu n g en u n d D ich tu n g sfrag m en te, die b isher von ihrem S chöpfer d e r Ö ffen tlich k eit n ich t übergeben w urden, u n d ebenso A ufzeich n u n g en aller A rt, die G e rh a rt H a u p tm a n n s P ersönlichkeit u n g e a h n t ü b er die h e u te zugänglichen B ezirke ausw eiten.
E in K re is d e u ts c h e r, en g lisch er, am e rik a n isc h er und s k a n d in av isc h er G e le h rte r und K ü n s tle r ist zu sam m en g etreten m it d e r A bsicht, eine w ürdige S tä tte zur V e rö ffen tlich u n g dieses b isher n o c h z u rü ck g eh alten en literarischen G u te s zu schaffen [...].
D a s G erhart-H auptm ann-Jahrbuch will d a m it d e r V o rb ereitu n g einer g ro ß en k ritischen G esam tau sg ab e, d a rü b e r h in au s ab er auch d er D arstellu n g , B e tra ch tu n g und D e u tu n g dieses reichen L ebensw erkes selber dienen.
A lles, w as irgendw ie unsere K e n n tn is dieses W erkes und seines Schöpfers n ach B reite und T iefe in e rn ster k ü n stlerisch er o d er w issenschaftlicher D arstellu n g erw eitert, soll h ier seinen P latz haben: vornehm lich au ch V eröffentlichungen von p rim ärem Q uellenw ert als: E rin n eru n g en , B riefe au s dem F reu n d esk reis des D ichters, G esp räch e m it ihm u n d ähnliches.
E ndlich soll die biblio g rap h isch e A rb eit, die seit dem E rscheinen d e r beiden B ibliographien von V. L ud w ig ( t ) und W. R e q u a rd t nich t fo rtg e fü h rt w urde, laufend g e fö rd e rt w e rd en ...27.
L ek tu ra roczników pozw ala stw ierdzić, że zam ierzenia p rzedstaw ione we wstępie tom u 1 zostały całkow icie spełnione, m o żn a tam odnaleźć w szystkie aw izow ane pozycje, m . in. pierw szą próbę zestaw ienia k ro n ik i życia i tw ó r-czości G e rh arta Ilau p tm an n a , z czego w kilka lat później wyrosła w spom niana pozycja książkow a w opraco w an iu V oigta i Behla.
P a n u ją c a sy tu acja p olityczna w okresie III R zeszy z a ró w n o w okół G e rh a rta Ila u p tm a n n a , ja k i trudności sam ego Felixa A. V oigta, złożyły się n a okoliczność, że przed rokiem 1939 ukazały się tylko w spom niane d w a tom y. K olejny, trzeci i zarazem - ja k się m iało w krótce okazać niestety ostatni tom G erhart-H auptm ann-Jahrbuch został w ydany w roku 1948. P rzygotow ał go Felix A. V oigt w tru d n y ch w a ru n k ach finansow ych, odcięty od archiw um i większych ośro d k ó w m iejskich podczas sw ojego po b y tu w baw arskiej miejscowości K e m n a th . P lanow any (a naw et istnieją przesłanki, iż przygotow any) tom 4 niestety nie ujrzał św iatła dziennego, być m oże m . in. w skutek niezbyt przychylnego stanow iska w obec ro czn ik a, a zw łaszcza fa k tu ew entualnego do starczan ia w ydaw cy dalszych nie p u b -likow anych fragm entów dzieł G e rh a rta H a u p tm a n n a , jeg o syna z drugiego m ałżeństw a z M arg arete - B envenuto.
W iosną 1948 r. pisał Felix A. Voigt we wstępie d o trzeciego tom u:
D ie H erau sg ab e des G erhart-H aupim ann-Jahrbuchs verw irklicht einen P lan , d e r sch o n seit lan g en J a h re n b esteh t. B ereits v o r einem J a h rz e h n t fa n d sich ein S ta b in te rn a tio n a le r G e le h rte r zusam m en, um ein G erhart-H auptm ann-Jahrbuch in w ürd ig ster W eise h erau szu g eb en . D e r D ic h te r selbst u n ters tü tz te unsere A b sich t in jed e r W eise u n d g e stattete, au s seinem H a u sa rc h iv b e so n d e rs w ertvolle B ru ch stü ck e u n v e rö ffe n tlic h te r D ic h tu n g e n e rsch ein en zu lassen. Indes, die Z eit w ar diesem U n terfan g en d am als n ich t günstig. G e rh a rt H a u p tm a n n selb st w a r, w enn n ic h t v erfem t, so d o c h dem N azireg im e u n w illk o m m en , d e r lan g sam h erau fzieh en d e K rieg ließ d as Interesse w eiterer K reise bald e rlah m en , die R eg ieru n g versagte d a s n ö tig e P ap ier [...]. N u n w ird a u f a n d ere r G ru n d la g e, d en v e rän d erten Z eitu m s tä n d en en tsp rech en d , dieser Plan w ieder in die T a t um gesetzt [...]. In erster L inie h a b e n w ir F ra u M a rg a re te H a u p tm a n n zu d a n k en , d a ß sie im G eiste des V erew igten u n s ih re H ilfe zugesichert und die E rla u b n is erteilt h a t, ein wichtiges D ich tw erk H a u p tm a n n s aus seiner F rü h z e it erstm alig zu v eröffentlichen2*.
27 F . A. V o i g t , Vorwort, [w:] G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, Bd. 1, B reslau 1936, s. 3. 21 F . A. V o i g t , Vorwort, [w:j G erhart-H auptm ann-Jahrbuch 1948, G o s la r 1948, s. 5.
N adzieje n a m ożliw ości k o n ty n u o w an ia tej ważnej dla n auki pozycji niestety nic spełniły się. Je d n a k trzy tom y Gerhart-H auptm ann-Jahrbuch św iadczą dow odnie o wielkim zaangażow aniu redaktorskim Felixa A. V oigta, jego wielkiej pasji naukow ej odnośnie d o niem ieckiego pisarza, a przede w szystkim są nieodzow nym elem entem dalszych b ad a ń nad fenom enem tw órczości G e rh a rta lia u p tm a n n a .
III
P ow ojenna tw órczość n au k o w a i p o p u lary z ato rsk a F elixa A. V oigta nierzad k o dotyczyła aktu aln y ch dyskusji w okół osoby G e rh a rta H a u p t - m a n n a .
W ro k u 1946 opublikow ał on na łam ach „M o n atsh efte für den deutschen U n te rric h t” w ażną rozpraw ę na tem at stosunku pisarza d o III Rzeszy. Był to wówczas jeden z najbardziej istotnych głosów w tym zakresie, n ato m iast 0 jego znaczeniu świadczy fak t, że arty k u ł ten uwzględnił H an s Joachim S chrim pf, zbierając najistotniejsze publikacje o H a u p tm a n n ic n a przestrzeni d ziejó w i n a stę p n ie w y d a ją c w zb io ro w y m to m ie G erhart H au p tm a n n w ro k u 1976 w ram ach znanej serii „W ege d er F o rsch u n g ” 29.
Felix A. Voigt uzasadnił okoliczność p o zostania pisarza po ro k u 1933 w N iem czech jego przyw iązaniem do ojczyzny, zarów no d o N iem iec, jak 1 d o ziemi śląskiej. P o n a d to w skazał n a fakt, że w u tw orach jego nie m a najm niejszego naw et u kłonu wobec nazizm u, sam zaś pisarz nic raz daw ał dow o d y swojego hum anistycznego nastaw ienia, m. in. o d nośnie d o kwestii żydow skiej (np. casus М аха P inkusa), i to zarów no w swej tw órczości, ja k i w sytuacjach d n ia codziennego.
Z perspektyw y czasu oceniam y dzisiaj postaw ę tw órcy (nie tylko H a u p t- m a n n a ) w określonych w arunkach, a więc m . in. w okresie III Rzeszy, przy uw zględnieniu wielu czynników . Słusznie napisał H u b e rt O rłow ski, iż w przy-p a d k u „sprzy-praw y H a u przy-p tm a n n a ” przy-problem „nie przy-polega n a stw ierdzeniu, co przew aża w postaw ie H a u p tm a n n a w latach 1933-1945, czy zasługi czy potkn ięcia, ale na istnieniu pisarskiej niekonsekw encji, na niezrozum ieniu, że zachow anie tw arzy u pisarza jest czymś więcej niźli sp raw ą jego pryw atnej ety k i” 30.
C hociaż z w yw odam i Felixa A. V oigta nie zawsze m o ż n a się w pełni zgodzić, należy przyznać, że zaw arł w swym artykule wiele w ażnych a r -g um entów na korzyść G e rh a rta H a u p tm an n a .
29 F . A . V o i g t , G erhart H auptm ann unter der H errschaft des N azism us, [w:] Gerhart H auptm ann, hg. v. H . J. S chrim pf, D a rm s ta d t 1976, s. 116-123.
Innym aspektem zw iązanym z wielkim pisarzem ju ż tylko pośred n io , k tó ry żywo interesow ał kręgi intelektualne w N iem czech przez kilk a lat po w ojnie, była sp raw a archiw um G e rh a rta Ila u p tm a n n a , w yw iezionego na przełom ie lu teg o /m arca 1945 r. przez C. F . W . Behla na zam ek K a ib itz w B aw arii, będącego w łasnością zaprzyjaźnionego z ro d zin ą H a u p tm a n n ó w E richa E bcrm aycra. W kilka miesięcy później, w grudniu 1945 r. B envenuto wywiózł archiw um w nic znanym wówczas k ie ru n k u 31. Szereg badaczy dzieła G e rh arta H auptm anna, m. in. zaprzyjaźnieni z nim w okresie m iędzywojennym H a n s von H ülsen, G e rh a rt Pohl o raz C. F. W . Behl, wszczęło k am p an ię prasow ą wobec spadkobierców pisarza, dom agając się udostępnienia archiwum d la celów naukow ych. P atrząc od strony spadkobierców , mieli oni praw o d o dow olnego dysponow ania spuścizną po wielkim pisarzu, patrząc natom iast od strony korzyści nauki, sw oją rację mieli także i badacze, p ragnący w ja k najpełniejszy sposób zbadać nie znane jeszcze, pozostające w m aszynopisie, dzieła Ila u p tm a n n a . W tej wieloletniej dyskusji wziął także udział i Felix A. Voigt, k tó ry rozgoryczony niew ątpliw ie trud n o ściam i z dalszym w y d a-w aniem G erhart-IIauptm ann-Jahrbuch, jed n o zn aczn ie op o a-w ied ział się za udostępnieniem archiw um dla celów naukow ych, publikując m . in. a rty k u ł
W arum schweigen Sie, Benvenuto Hauptmann?n
P o ro k u 1948, kiedy to ukazał się 3 tom G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, Felix A. Voigt — zapew ne rozczarow any sytuacją p an u jąc ą w okół bad ań nad tw órczością G e rh a rta Ila u p tm a n n a , a p raw d o p o d o b n ie tak że zm uszony poświęcić wiele czasu i wysiłku pracy zaw odow ej, jak że odległej od b ad ań naukow ych, m ógł tylko już niewiele uwagi poświęcać dziełu wielkiego pisarza.
O p ró cz w znow ień jeg o przedw ojennych, w zględnie o p u b lik o w an y ch podczas wojny książek, pisał ju ż stosunkow o niewiele. Są to je d n a k zawsze b ard zo w artościow e prace, tym cenniejsze, że przecież podczas ew akuacji z W rocław ia stracił sw oją wiele lat kom pletow aną bibliotekę, zaw ierającą wiele unikatow ych pozycji zw iązanych z G erh artcm H a u p tm an n e m . D lateg o też sp o ro artykułów i szkiców m iało ch a ra k te r w spom nieniow y, co je d n a k - b iorąc pod uwagę w yjątkow ą pozycję badaw czą Felixa A. V oigta i jego m iędzyw ojenne koneksje z sam ym pisarzem i licznymi uznanym i badaczam i nie um niejsza ich wagi i znaczeniu, ja k np. szkic z 1962 r. przynoszący
31 Po zab ra n iu arch iw u m z zam k u K aib itz, ja k rów nież p o zo stały ch m ate ria łó w złożonych częściow o w M üggelheim , B envenuto H a u p tm a n n p rz etran sp o rto w ał całość d o R o n c o w S zw aj-carii. Począw szy od ro k u 1960 p o czął u d o stęp n iać n iek tó ry m u czonym w y b ran e m aszy n o p isy ojca, m . in. p ro f. H an sow i-E gonow i H assow i d la przygotow yw anej przez nieg o edycji tzw. C en ten ar-A u sg ab e. W ro k u 1968 żo n a B envenuto, B a rb ara , sp rzed ała arch iw u m S tiftu n g P reussischer K u ltu rb esitz, k tó re n astęp n ie przek azała S taatsb ib lio th ek Preussischer K u ltu rb es itz w Berlinie. P o r.: H . R . K ü l z , Schicksale eines D ichternachlasses, [w:] Jahrbuch der S tiftu n g Preussischer K ulturhesitz 1969, Bd. 6, K ö ln 1969, s. 41-55.
interesujące d an e o wspólnym pobycie w R apallo, kiedy to pełnił u G e rh a rta H a u p tm a n n a funkcję sekretarza.
A rtykuły naukow e Felixa A. Voigta, jak i jego szkice mniejsze, drukow ane n a przestrzeni 35 lat n a łam ach wielu czasopism i gazet, zasługują n a zebranie ich w tom ie i udostępnienie czytelnikom .
BIBLIOGRAFIA PUBLIKACJI FELIXA A. VOIGTA ZWIĄZANYCH Z GERHARTEM HAUPTMANN EM
Edycja dziel Gerharta Hauptmanna
D as Hirtenlied. Ein Fragment, a u f G ru n d des handschriftlichen B estandes m it einem N ach w o rt hg. v. F. A. Voigt, Priebatsch, B reslau 1935, s. 117. D er Dom. Szenen aus dem Dramen-Fragment, m it einem N a ch w o rt und hg.
v. F . A. V oigt, G esellschaft für B ücherfreunde, C hem nitz 1942, s. 82. Das gesam m elte Werk. Ausgabe letzter H and zum achtzigsten G eburtstag des
Dichters 15. N ovem ber 1942, A bteilung 1, Bd. 1-17, hg. v. C. F . W. Behl, F. A. V oigt, F ischer, Berlin 1942.
N eudruck: Berlin 1943, Suhrkam p.
Pozycje zwarte nt. Gerharta Hauptmanna
A n tike und antikes Lebensgefühl im W erke Gerhart H auptm anns, M aruschke u. B erendt, Breslau 1935, s. 140.
N eufassung u.d.T.: Gerhart H auptm ann und die A n tike, hg. v. W. S tu d t, Schm idt, Berlin 1965, s. 215.
H auptm ann-Studien. Untersuchungen über Leben und Schaffen Gerhart H aupt-m anns, Bd. 1: A ufsätze über die Z eit von 1880 bis 1900, M aru sc h k e
u. B erendt, Breslau 1936, s. 147.
Gerhart-H auptm ann-Jahrbuch, hg. in G em einschaft m it B. B jöm son u.a. von F. A. Voigt, Bd. 1, M aruschke u. B erendt Breslau 1936, s. 162.
G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, hg. in G em einschaft m it C. F . W. Behl u.a. von F . A. Voigt, Bd. 2, M aruschke u. B erendt, Breslau 1937, s. 160. V o i g t F. A. , R e i c h a r t W . A ., H auptm ann und Shakespeare. E in Beitrag
zur Geschichte des Fortlebens Shakespeares in Deutschland. M it einem A u fsa tz und dramatischen Szenen von Gerhart H auptm ann, M aru sch k e u. B erendt, Breslau 1938, s. 154. 2. ncubearbeitete A uflage, D eutsche V olksbücherei, G o slar 1947, s. 152.
Gerhart H auptm ann der Schlesier, Schlesien-Verlag, B reslau 1942, s. 71. 2. A uflage, D eutsche V olksbücherei, G o slar 1947. 3. A uflage, B ergstad- tverlag W. G . K o rn , M ünchen 1953. 4. A uflage, B ergstadtverlag W . G . K o rn , W ürzb u rg 1988.
B e h l C. F. W. , V o i g t F . A ., Gerhart H auptm anns Leben. C hronik und Bild, m it A bb., S uhrkam p, Berlin 1942, s. 175.
N eufassung u.d.T .: Chronik von Gerhart H auptm anns Leben und Schaffen, B crgstadtvcrlag W. G. K o rn , M ünchen 1957, s. 139, N eufassung (bearb. v. M . Pfeiffer-Voigt), Chronik von Gerhart Hauptmanns lieben und Schaffen, B ergstadt verlag W. G. K o rn , W ürzburg 1993.
G erhart-H auptm ann-Jahrbuch 1948, hg. v. F . A. Voigt, V erlag D eutsche V olksbücherei, G o slar 1948, s. 266.
S tudia, artykuły, posłowia, recenzje
D ie Religion Gerhart H auptm anns, „D ie C hristliche W elt” (G o th a ) 1927, N r. 3, Sp. 104 108 (Teil 1); 1927, N r. 4, Sp. 155-160 (Teil 2).
D ie Insel der Seligen, „G erm anisch-R om anische M o n a tssc h rift” 1934, Jg. 22, s. 276-290, 479-480.
H elios. Ein verschollenes D ram a G erhart H auptm anns, „ Z e itsc h rift fü r deutsche Philologie” 1934, Jg. 59, s. 68-88.
Gerhart H auptm ann und ,,H a m le t”. Z u seinem R om an ,,Im W irbel der B erufung”, „ D e r W anderer im R iesengebirge” (B reslau) 1936, N r. 9, s. 145-147.
Gerhart H auptm anns Lebenswende 1896 bis 1899, „G erm an isch -R o m an isch e M o n atssch rift” 1935, Jg. 23, s. 241-260.
Die G erhart-IIauptm ann-Sam m lung der Staats- und U niversitätsbibliothek zu Breslau, „ Z e n tra lb la tt fü r B ibliotheksw esen” 1936, Bd. 53, H . 6, s. 2 9 8 -3 0 7 ; tak że [w.] G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, Bd. 1, 1036, s. 145-146.
D a s K yn a st-F ra g m en t, [w:] G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, B d. 1, 1936, s. 135-139.
H auptm ann der Schlesier, „W a n d e re r im R iesengebirge” 1937, N r. 11, s. 163-165.
Hohenhaus im Leben und Werke Gerhart Hauptmanns. Ein B latt der Erinnerung, [w:] G erhart-H auptm ann-Jahrbuch, Bd. 2, 1937, s. 89-100.
D er religiöse W eg Gerhart H auptm anns, „D ie N eue R u n sc h a u ” 1937, Bd. 2, H . 11, s. 474-485.
Gerhart H auptm ann und England, „G erm anisch-R om anische M o n a tssc h rift” 1937, Jg. 25, s. 321-329.
Grundfragen der G erhart-H auptm ann-Forschung, „G crm an isch -R o m an isch c M o n atssch rift” 1939, Jg. 27, s. 271-287.
Gerhart H auptm anns ,,Biberpelz". Z u r N euinszenierung der K om ödie im Großen Haus, „F re ib u rg er T h e a te rb lä tte r” , Spielzeit 1939/1940, H . 16, s. 162-164.
Gerhart H auptm anns Schauspiel „Elga", „B reslauer N eueste N a ch rich ten ” 1940, Nr. 256.
Gerhart Hauptm anns ,,Bogen des O dysseus”, „B reslauer N eueste N ach rich ten ” 1941, N r. 96.
Gerhart H auptm anns ,.Iphigenie in D elphi”, „B reslauer N eueste N a c h ric h tc n ” 1942, Nr. 312.
G erhart-H auptm ann-Literatur. Die Ernte des Jahres 1942, „G crm an isch - R om anischc M o n atssch rift” 1942, Jg. 30, s. 257-273.
D as W erk Gerhart H auptm anns. Die neue Gesamtausgabe zum 80. Geburtstag des Dichters, „B reslauer N eueste N a ch rich ten ” 1942, N r. 128.
Vielfalt und Einheit. D as W erk Gerhart H auptm anns, „V olk und W elt” (H an n o v er), N ovem ber 1942, s. 43-46.
C hronik von Gerhart H auptm anns Leben und W erk, [w:] Gerhart H auptm ann. Studien zum W erk und zur Persönlichkeit. D em Dichter zum 80. G eburts-tage dargeboten vom Deutschen Institut der Universität Breslau, Breslau 1942, s. 161-238 (Z usam m engcstcllt u nter M itw irkung von C. F . W. Behl).
Gerhart H auptm anns „Ulrich von L ichtenstein”, [w:] Gerhart H auptm ann. Studien zum W erk und zur Persönlichkeit, Breslau 1942, s. 46-80.
Gerhart H auptm anns W erk im Spiegel der Welt, [w:] Gerhart H auptm ann zum 80. Geburtstag am 15.11.1942, Breslau 1942, s. 66-72.
D ie Breslauer G erhart-llauptm ann-T age vom 11. bis 15. N ovem ber 1942. Ein R ückblick, „Schlesien” 1942, Jg. 4, Folge 10-12, s. 83, 100.
Die Schaffensw eise Gerhart H auptm anns, „Schlesien” 1942, Jg. 4, Folge 10-12, s. 89 90.
D as Riesengebirge im Leben und W erk Gerhart H auptm anns, „D e r W a n d erer im R iesengebirge” 1942, Jg. 62, Nr. 11-12, s. 67-68.
D ie E ntstehung von Gerhart H auptm anns ,.Florian G eyer”, „Z eitschrift für deutsche P hilologie” 1945, Jg. 69, s. 149-213.
Gerhart H auptm ann unter der H errschaft der N azis, „M o n a tsh e fte fü r den deutschen U n terrich t” (M adison, W ise.) 1946, Jg. 38, s. 298-303.
D er Genius dringt über die Grenzen. Gerhart H auptm anns Beziehungen zu England und A m erika, „D e r neue T a g ” (W eiden) 1946, N r. 11, s. 3. D ie Schaffensw eise Gerhart H auptm anns, „ F rä n k isc h e P resse” (B ayreuth)
1946, N r. 67.
Die geistige W elt Gerhart H auptm anns, „G eistige W elt” (M ünchcn) 1946, Jg. 1, H . 3, s. 20-26.
Gerhart H auptm anns A ltersw erk, [w:] Gerhart H auptm ann. Sieben Reden zu seinem Gedächtnis, hg. v. H . von H ülsen, G o slar 1947, s. 82-101.
D ie geistige Welt Gerhart H auptm anns, [w:] G erhart-H auptm ann-Jahrbuch 1948, G o slar 1948, s. 13-27.
,,A nna", [w:] G erhart-H auptm ann-Jahrbuch 1948, G o sla r 1948, s. 52-69. Eine Goethe-Reminiscenz im „Florian Geyer", „A ufbau” 1949, H. 6, s. 555-556.
W arum schweigen Sie, Benvenuto H auptm ann? „ A b e n d ” , 12.08.1949.
D ie amerikanische Gerhart-H auptm ann-Forschung, „U n iv e rsita s” 1949, Jg. 4, H . 4, s. 405-412.
Gerhart H auptm ann - ein unbekannter Dichter, „ E u ro p a -K u rie r” (H a m b u rg ) 1949, N r. 2, s. 6.
Die Schaffensw eise Gerhart H auptm anns. Persönliche Erinnerungen „ G e r-m anisch-R or-m anische M o n atssch rift” 1950, Jg. 32, H . 2, s. 93-106. Unbekannter Gerhart H auptm ann, „A achener N a ch rich ten ” 1952, N r. 235. D er unbekannte Gerhart Hauptm ann, „B adisches T a g e b la tt” 15.11.1952. Das unbekannte W erk des Dichters, „W eser-K u rier” (B rem en) 1952, N r. 265. Gedanken der Erinnerung an Gerhart H auptm ann, „ D e r neue T a g ” (W eiden)
1952, N r. 317, s. 11.
Der unbekannte Gerhart H auptmann, „T hüringische L andeszeitung” (W eim ar) 1952 N r. 225.
Der unbekannte Gerhart H auptm ann, „S chw einfurter T a g e b la tt” , 15.11.1952. Der unbekannte Gerhart Hauptmann, „M a in -P o st” (W ürzburg) 1952, N r. 193. Gerhart H auptm anns D ram a ,,Die Tochter der K athedrale”, „G erm an isch -
R om anische M o n atssch rift” 1953, N. F . 3, s. 1-12.
Die geistige Welt Gerhart H auptmanns, [w:] Gerhart-H auptm ann-Gedenkschrift, „ D e r T h e sp isk a rre n ” (M exiko) 1956, s. 1-7.
M a x P inkus und seine Schlesierbücherei, [w:] M a x P in ku s 3.1 2 .1 8 5 7 19.06.1934, hg. v. W. A. R eichart, C. F. W. Behl, G e d ru c k t im A ufträg e des F reundeskreises zur E rin n eru n g an den 100. G e b u rtsta g von M ax Pinkus, M ünchen 1957, s. 15-19.
Gerhart H auptm anns Italienerlebnis, „T he G erm anic R eview ” (N ew Y o rk ) 1958, Jg. 33, s. 197-210.
Der bekannte und unbekannte Gerhart H auptm ann, „S chlesien” 1962, Jg. 7, s. 1-5.
Gerhart H auptm ann und das Schlesische, „D e r schlesische E rz ä h le r” (W ü rz-burg), H erbst 1962, Folge 6, s. 6-8.
Gerhart H auptm ann und das Schlesische, „Schlesische R u n d sc h a u ” (S tu ttg a rt) 1962, Jg. 14, N r. 44, s. 4.
M it Gerhart H auptm ann in Rapallo, [w:] Gerhart H auptm ann. L eben und W erk. Eine Gedächtnisausstellung des Deutschen Literaturarchivs zum 100. Geburtstag des D ichters im Schiller-'Nationalmuseum M arbach a.N ., hg. v. B. Zeller, S tu ttg a rt 1962, s. 368-370.
Leben und W erk von Gerhart H auptm ann, [w:] Große Erzählungen, Z ürich o.J. (1967), N o belpreisträger für L iteratu r, Nr. 13.
Gerhart H auptm ann unter der H errschaft des N azism us, [w:] Gerhart H aupt-m ann, hg. v. H . J. Schriaupt-m pf, D a raupt-m sta d t 1976, s. 116-123.
K r z y s z to f A. K uczyński
IM B A N N E V O N G E R H A R T H A U P T M A N N Z U M 100. G E B U R T S T A G VON F E L IX A . V O IG T
(1892-1962)
Felix A . V oigt g eh ö rte zu den b ed eu ten d sten G e rh a rt-H a u p tm a n n -F o rs c h e rn . E r w a r m it dem schlesischen N ob elp reis-T räg er freu n d sch aftlich v erb u n d en und h a tte einen freien E inblick in d as W iesenteiner A rchiv des D ich ters. A us seiner F ed er stam m en viele grun d leg en d e A rb e ite n , d ie bis h eu te ih ren h o h e n W ert n ich t verlo ren h a b e n . Z u seinen b eso n d eren V erdiensten gehört u.a. die M itherausgeberschaft (zusam m en m it C. F . W. Behl) d e r 17-bändigen A u sg ab e d e r sog. Ausgabe letzter H a n d (1942).
E r w ar B eg rü n d er d e r w issenschaftlichen G e rh art-H a u p tm a n n -F o rs c h u n g . Seine Pub- lik atio n sliste weist ihn als einen ausgezeichneten K en n er und In terp re te n des W erk es G e rh a rt H a u p tm a n n s aus.
