R en ata N e sto ro w ic z*
E -L E A R N IN G I S Z K O L E N IA T R A D Y C Y J N E
- U S Ł U G I K O M P L E M E N T A R N E C Z Y S U B S T Y T U C Y JN E ?
Jed n y m z najcenniejszych zasobów firm y jest w iedza jej pracow ników . W dynam icznie zm ieniającym się otoczeniu, zdobyte inform acje dezaktualizują się coraz szybciej, dlatego w firm ach dużą wagę p rzy k ład a się do zarządzania wiedzą, szkolenia pracow ników , ciągłego aktualizow ania ich wiedzy. W coraz większym też sto p n iu w ykorzystuje się do tych celów osiągnięcia technologii inform atycznych.
P o d n o szen ie kw alifikacji p ra co w n ik ó w m oże o d b y w a ć się nie tylko przy w ykorzystaniu tradycyjnych m etod szkoleniow ych, tak ich ja k wy-kłady, w a rsz ta ty , case stu d y (analizy p rz y p ad k ó w ) czy sym ulacje, ale rów nież p rz y w y k o rz y stan iu now oczesnych ro zw iązań technologicznych. F irm y szkoleniow e oferują e-learning, czyli „ d o starcza n ie treści poprzez wszelkie m edia elektroniczne, w tym In tern et, in tra n e t, ex tra n et, przekazy satelitarne, taśm y audio/w ideo, telewizję in tera k ty w n ą o ra z C D -R O M ” 1. T ak ie kształcenie je st nazyw ane rów nież kształceniem p rzy użyciu tech n o -logii. D a lsz e ro z w a ż a n ia po św ięco n e są sz k o le n io m p rz e p ro w a d z a n y m przy użyciu In te rn e tu , in tra n e tu i ex tran etu {W eb-B ased Training). O kreś-lenia: e-learning, e-szkolenie, szkolenie elektroniczne będą stosow ane za-m ien n ie d la szk o leń p ro w a d z o n y c h p rzy w y k o rz y sta n iu w łaśnie tych trzech m ediów .
R eferat je st p ró b ą udzielenia odpow iedzi, w jak im zakresie nauczanie elektroniczne je s t usługą kom p lem en tarn ą, a w ja k im su b sty tu cy jn ą wobec n au c zan ia tradycyjnego. R ozw ażania zo stan ą zilustrow ane w ynikam i bad ań p rz ep ro w ad zo n y ch w śród pod m io tó w kształtujących zaró w n o p o p y t, ja k i p o d aż na ry n k u szkoleń w Polsce, a więc w śród:
* M g r, K a te d ra S trategii M ark etin g o w y ch , A k a d em ia E k o n o m ic zn a w P o zn an iu . 1 C . W eggen, za: P. R y p so n , E-learning k ro k p o kro k u (w w w .m in d w o rx .co m .p l).
- firm , k tó re w drożyły, w drażają lub chcą w drożyć rozw iązan ia e-lear- ningow e (b a d a n ia p rz ep ro w ad zo n e przez P racow nię B ad ań Społecznych na zlecenie H ew lett P ack a rd P o lsk a 2);
- potencjaln y ch uczestników szkoleń - stu d en tó w studiów dziennych, zaocznych i p o d y p lom ow ych A kadem ii E konom icznej w P o zn an iu (b a d an ia w łasne a u to rk i3);
- firm szkoleniow ych nie m ających w swojej ofercie szkoleń elektronicz-nych (b a d an ia w łasne a u to rk i4).
W yniki b a d a ń zo stan ą uzupełnione o zgro m ad zo n e ze źró d eł w tórnych opinie przedstaw icieli firm dostarczających rozw iązania e-learningow e.
P ostrzeganie e-szkoleń ja k o kom plem entarnych lub substytucyjnych wobec szkoleń tradycyjnych zależy od rodzaju zasto so w an ia rozw iązań e-learnin- gowych w firm ach. Szkolenia elektroniczne m ogą stanow ić: niezależną m etodę szkoleniow ą, sp osób w spo m ag an ia m etod tradycyjnych lub/i technikę a k -tualizacji w iedzy5. F irm a m oże w ybrać je d n o z pow yższych zasto so w ań albo k o rzystać z w szystkich trzech, np. niektóre tem aty realizow ać w yłącznie w form ie e-szkoleń, inne - w ykorzystując zarów no narzęd zia e-learningow e, ja k i tradycyjne. G dy e-learning w ykorzystyw any jest ja k o m eto d a niezależna, m o żn a m ów ić o substytucji m iędzy e-szkoleniem a szkoleniem tradycyjnym . N a to m ia st w p o zo stały ch dw óch p rzy p ad k ac h - raczej o ich kom p lem en tar- ności.
S koro m ogą być to usługi zarów no ko m p lem en tarn e, ja k i substytucyjne, to p ojaw ia się pytan ie, czy częściej się one uzupełniają, czy też - zastępują w zajem nie. W yniki b a d a ń p rzeprow adzonych przez PBS w skazują, że firm y najczęściej w drażają e-learning ja k o m etodę w spom agającą szkolenia klasyczne. T ak ie zasto so w an ie ja k o najw ażniejsze w skazało 6 z 7 firm korzystających z e-szkoleń, 2 z 7 p rz ed sięb io rstw w d rażający ch u siebie ro z w iąza n ia e-learningow e o ra z 15 z 28 firm zainteresow anych w drożeniem szkoleń elektronicznych.
R ów nież zdaniem przedstaw icieli firm d o starczających rozw iązania e-lear- ningow e, zad an iem szkoleń elektronicznych nie je st zastąpienie tradycyjnych
2 O g ó ln o p o lsk ie b a d a n ie (jakościow e i ilościow e) p rz ep ro w a d z o n e m iędzy V II a IX 2003 r.
w śród 42 p rz ed się b io rstw z atru d n iający ch pow yżej 1000 o só b p ra cu jąc y c h p rz y k o m p u terze. W śró d b a d an y c h firm 7 w d ro ży ło e-learning, 7 je s t w trak cie w d ra ża n ia, a 28 zam ierza w drożyć go w n ajbliższym czasie (w w w .h p .co m /p l).
3 B a d an ie (ilościow e) p rz ep ro w a d z o n e w X 2003 r. m e to d ą a n k ie ty a u d y to ry jn ej w śród: 217 stu d e n tó w stu d ió w d zien n y ch , zao czn y ch i p o d y p lo m o w y ch A k a d e m ii E k o n o m ic zn e j w P o zn an iu .
4 B ad an ie (jakościow e) p rz ep ro w a d z o n e n a przełom ie V I i V II 2003 r. w śró d 60 firm szkoleniow ych w W arszaw ie, P o z n a n iu , K rak o w ie, G d a ń sk u , K ato w ica ch i W ro cław iu (w yw iad pogłębiony).
m etod kształcenia, lecz raczej ich w zbogacanie, u zupełnianie i zw iększanie ich efektyw ności6. W ich opinii, im m etody n au c zan ia są bardziej zróż-nicow ane, tym cały proces kształcenia - bardziej efektyw ny.
P o d o b n eg o zd a n ia byli rów nież an kietow ani studenci. P raw ie 3/4 z nich uw aża, że e-learning i nauczanie tradycyjne u zupełniają się (przy niecałych 10% osób uznających, że są to m etody zastępujące się w zajem nie). Z daniem ankietow anych, e-learning pozw ala uzupełnić, zgłębić wiedzę zdobytą w sposób tradycyjny lub o d w ro tn ie, w iedza teoretyczna p rz ek azy w an a za p om ocą przek aźn ik ó w elektronicznych jest u trw a la n a i ćw iczona podczas sp o tk ań bezpośrednich z trenerem /nauczycielem . O bie m etody w ykorzystują różne narzędzia, a p rzez to stosow ane razem , d ają najlepsze rezultaty.
Jedynie firm y szkoleniow e, k tó re w swojej ofercie nie m ają e-szkoleń, postrzeg ają substy tu cy jn o ść/k o m p lem en tarn o ść e-learningu w obec szkoleń tradycyjnych odm iennie. S poradycznie tra k tu ją elearning ja k o usługę su b -stytucyjną w obec własnej oferty, oszczędzającą czas i pieniądze klientów . Niewiele bad an y ch firm szkoleniowych uznaje, że e-learning m ógłby uzupełnić ich ofertę, d o starc zając now ych w artości. T a o sta tn ia , nieliczna, g ru p a firm szkoleniow ych, zam ierza w najbliższym czasie poszerzyć sw oją ofertę o szko-lenia elektroniczne, aby zwiększyć w łasną konkuren cy jn o ść. U z n ają one, że takie rozw iązania stw arzają szansę n a pozyskanie klientów z innych rejonów Polski czy innych krajów . F irm y te tra k tu ją e-learning ja k o uzupełnienie szkoleń tradycyjnych, pozw alające n a odśw ieżenie wiedzy zdobytej podczas szkoleń tradycyjnych. W ydaje się je d n a k , że w iększość firm szkoleniow ych nie p ostrzega e-nauczania ani ja k o zjaw iska substytucyjnego, ani kom plem en-tarnego. U zasad n iają to preferencjam i klientów , którzy w olą zajęcia grupow e oraz tem atyką swoich szkoleń, które ich zdaniem , m ożna prow adzić wyłącznie bezpośrednio.
B iorąc p o d uw agę dotychczasow y rozwój e-learningu o ra z p ro g n o zy n a najbliższe la ta 7, m o żn a przypuszczać, że niedostrzeganie wagi tego zjaw iska m oże okazać się zgubne. Owszem, nie należy się spodziew ać, że w najbliższych kilku latac h e-learning zdom inuje rynek szkoleń w Polsce, co raz większe znaczenie będzie je d n a k zyskiwało w ykorzystanie elektronicznych narzędzi ja k o uzupełnienia m etod klasycznych, czyli w p ro w ad zan ie rozw iązań m
ie-szanych (blended learning). Polskie przedsiębiorstw a m ają m ożliwość wykorzys-tania dośw iadczeń firm zachodnich, które p o okresie ostrego konfliktu między zw olennikam i n a u c z a n ia tradycyjnego o ra z e-n au cz an ia, zro zu m iały , że
6 E -learn in g w sp iera szkolenia m asow e, „T elein fo ” 2003, n r 4 , s. 14.
7 W edług In te rn a tio n a l D a ta C o rp o ra tio n i B ran d o n H all.co m , o b ro ty n a ry n k u e-learning w U S A w ynosiły w 1998 ro k u 0,6 m ld U S D , a p ro g n o z y k sz ta łtu ją się n a stęp u jąc o : 2003 r. - 11,4 m ld U S D , 2012 r. - 212,9 m ld U S D , za: H . F ra ń c za k , Trening w sieci, „ B u sin essm an ” 2001, n r 7, s. 115 o ra z E-learning na świecie, „T elein fo ” 2003, n r 18, s. 11.
stosow anie o b ydw u m etod daje najlepsze re zu ltaty 8. K o m p u te r oraz trener pełnią odm ien n e funkcje i nie pow inien w ystąpić tu k o n flik t kom petencji.
Z astosow anie narzędzi szkolenia elektronicznego ja k o uzupełnienia szkoleń tradycyjnych je st postrzeg an e ja k o najbardziej przyszłościow e. Jest to opinia z a ró w n o p o te n c ja ln y c h uczestn ik ó w szkoleń (p o n a d 3/4 an k ieto w a n y ch stu d en tó w określiła n auczanie m etodam i m ieszanym i ja k o d o m in u jące za 10 lat), ja k i firm d ostarczających rozw iązania e-learningow e. R ozw iązania m ieszane łączą w sobie zalety szkoleń elektronicznych i tradycyjnych. Są efektyw ne, elastyczne, re d u k u ją w ydatki n a szkolenia, oszczędzają czas, w ykorzystują najnow sze osiągnięcia technologiczne p rzy jednoczesnym za-chow aniu k o n ta k tó w bezpośrednich z p row adzącym zajęcia i innym i ucze-stnikam i szkoleń.
W łaśnie b ra k bezpośredniego k o n tak tu , zarów no z trenerem , ja k i z po zo -stałym i uczestnikam i szkolenia (niem ożność in teg ro w an ia się pracow ników ) je st jed n y m - o b o k konieczności sam odzielnego m o ty w o w an ia się i p
rzy-zw yczajenia do m eto d tradycyjnych - z podstaw ow ych zastrzeżeń w obec e-learningu. S zkolenia m ieszane pozw alają n a redukcję tych obaw . Rzadziej też m o żn a m ów ić o syndrom ie „sam otności w sieci” 9, k tó ra działa na szkolonych dem otyw ująco. W iąże się to z b rakiem m otyw acji zew nętrznej i b rakiem k o n tro li udziału w szkoleniu i osiąganych w yników . Syndrom „sam o tn o ści w sieci” odgryw a większe znaczenie w p rz y p a d k u studiów uniw ersyteckich, udziału w kursach o tw artych niż w odniesieniu d o szkoleń zam k n ięty ch . U czestn ik szkoleń zam k n ięty ch w firm ie, k tó r a w drożyła e-learning i p row adzi p rzem yślaną politykę szkoleniow ą, je st m otyw ow any d o n au k i, a osiągane przez niego wyniki - m o n ito ro w an e . W określonych w a ru n k ach in form acje o tym , że koledzy przerobili d a n y m o d u ł, że zaliczyli testy, tn o g ą stać się m obilizujące.
N iepo d w ażaln ą zaletą szkolenia w ykorzystującego narzędzia elektroniczne jest jego elastyczność, m ożliw ość dostosow yw ania do indyw idualnych potrzeb użytkow nika, do jeg o tem pa n auki i preferow anych form prezentacji treści szkoleniow ych. N a przykład przed kursem p rz ep ro w a d zan y je st w stępny test, k tó reg o w yniki w pływ ają n a w ybór indyw idualnej ścieżki szkoleniow ej. Szkolenie klasyczne w tak im p rz y p ad k u jest p rz ep ro w a d zan e w grup ach w ydzielonych ze w zględu n a poziom um iejętności i sk u p ia się n a ćwiczeniu p raktycznych um iejętności. Z elastycznością zw iązana je st rów nież m ożliw ość ak tualizacji przekazyw anych treści o ra z d o starczan ie inform acji d o k ład n ie w chwili, gdy praco w n ik ich potrzeb u je (trening „ju st in tim e” ), naw et po zakończeniu szkolenia.
8 W . Shea, za: A . H en d ler, R ecepta na wiedzę, „ B u sin essm an ” 2002, n r 8, s. 85.
R o zw iązania m ieszane zm niejszają koszty, bo w iedza teoretyczna jest d o sta rc z a n a d ro g ą elektroniczną, a nie podczas w ykładów . O graniczenie n ak ład ó w w ynika głów nie ze zredu k o w an ia w ydatków logistycznych, czyli kosztów przejazdów , wyżywienia, noclegów , w ynajęcia sali o ra z ogranicze-nia stra t zw iązanych z nieobecnością p ra co w n ik ó w w firm ie10. N ie bez znaczenia jest rów nież oszczędność czasu. P rzysw ajanie wiedzy i um iejętno-ści je st szybsze dzięki aktyw izow aniu uczestników szkolenia, w prow ad zan iu atrak cy jn y ch form prezentacji wiedzy, a także ich d o sto so w a n ia d o różnych stylów uczenia się11.
N au czan ie m ieszane p o zw ala na przekazyw anie o d d alo n y m oddziałom firm y, ro zp ro szo n em u g ro n u stu d e n tó w 12 jednolitej wiedzy.
P o n a d to w ykorzystanie narzędzi elektronicznych pozw ala na łatw e i ciągłe m o n ito ro w an ie postęp ó w w nauce - m o n ito ro w an ie efektyw ności szkolenia i sto p n ia p rzysw ajania wiedzy przez pracow ników . M ożliw e je st rów nież p o rów nyw anie w yników osiągniętych podczas szkolenia z w ynikam i uzys-kiw anym i w pracy.
Z ale tą je s t także nauczenie się efektyw nego p o ro z u m ie w an ia się w sieci. C o raz częściej w k o n ta k ta c h biznesow ych w ykorzystuje się In te rn e t. Uczes-tniczenie w szkoleniu elektronicznym pozw ala n a osw ojenie się z narzędziam i internetow ym i, n a p racę w w irtualnych zespołach za d aniow ych, n a prze-p ro w ad zan ie negocjacji prze-przez Intern et.
Blended learning nie stw arza ograniczeń tem atycznych, ta k ja k to m a miejsce w p rz y p ad k u szkoleń w yłącznie elektronicznych, gdzie np. trening kom unikacji interpersonalnej m ógłby być mniej skuteczny. E-learning wym aga dużej sam ośw iadom ości, sam okontroli uczestników szkolenia, przejęcia przez nich całkow itej odpow iedzialności za wyniki kształcenia. S zkolenia m ieszane p o zw alają n a przejęcie tej odpow iedzialności w sposób m niej radykalny, przez co są p o strzeg an e ja k o bardziej przyjazne d la użytkow nika.
W ykorzystanie e-learningu ja k o jedynej m etody kształcenia m a do d atk o w o ograniczenia zw iązane ze złymi naw ykam i uczestników szkolenia, takim i ja k ściąganie podczas testów spraw dzających opan o w an ie m ateria łu , oszukiw anie (np. w ypełnianie testu przez inną osobę). B lended learning u tru d n ia takie przedsięwzięcia.
10 W p ro w ad zen ie narzęd zi e-learningu p ozw ala zaoszczędzić od 40 d o 60% w y d atk ó w na zdobyw anie wiedzy, w edług obliczeń przeprow adzonych w firm ach niem ieckich, ok. 53% kosztów szkolenia p raco w n ik ó w to w ydatki logistyczne, za: T. T eluk, Barierą je s t ja k o ść łączy, „T eleinfo” 2003, n r 18, s. 10 o ra z B. T en g er, Online-Lernen ist 20 P rozent effektiver, „ P e rso n a lw irtsc h a ft” 2001, H . 1, s. 42.
11 W edług G . M iecznika z C om putex T elecom m unication jed en dzień szkolenia tradycyjnego (8 godz.) to о к . 4 godz. in terak cji z synchronicznym k u rsem e-learn in g o w y m , E-learning wspiera
szkolenia m asow e, „T e le in fo ” 2003, n r 4, s. 15.
N a u czan ie m eto d ą m ieszaną elim inuje w dużej m ierze bariery m entalne, nie je s t je d n a k w stan ie zred u k o w ać b a rie r technicznych, ta k ic h jak : ograniczony d o stęp d o In te rn e tu , b ra k odpow iedniego sprzętu o ra z braki w um iejętności obsługi k o m p u tera. D o przezw yciężenia p o z o sta ją jeszcze ograniczenia zw iązane z k adram i: przygotow aniem tren eró w d o tw orzenia szkoleń elektronicznych (p rzek ład an ia treści przekazyw anych podczas zajęć pro w ad zo n y ch m eto d ą tradycyjną n a form ę od p o w ied n ią dla nauczania elek tro n iczn eg o ), niechęć do p ro w a d z e n ia zajęć w tym try b ie (o b aw a przed zw ięk szo n ą liczbą o bow iązków , b ra k ro z w iąza ń p ra w n y c h c h ro -niących p ra w a a u to rsk ie ). S zkolenia m ieszane, p o d o b n ie ja k w yłącznie elektroniczne, w ym agają ścisłej w spółpracy m iędzy m eto d y k am i szkoleń, specjalistam i ds. now oczesnych m ediów i trenerów , a to nie zaw sze jest proste.
W b ad a n ia c h przepro w ad zo n y ch przez M in d w o rx 13 respondenci je d n o -m yślnie uznali, że „szkolenia -m ulti-m edialne n a stałe w ejdą d o p ra k ty k i za rządzania” . M o żn a się tylko zastanow ić, w jakiej form ie, n a jakich zasadach oraz ja k wielką rolę odegrają. N ie po zo stan ą raczej jed y n ą fo rm ą kształcenia. N ajbardziej sceptycznie od n o szą się do tych szkoleń przedstaw iciele firm szkolących w sp osób tradycyjny, a firm y dostarczające rozw iązania e-lear- ningow e uw ażają, że e-learning nie w yprze zupełnie klasycznych szkoleń, ale raczej będzie je uzupełniał. Świadczy to o k o m p lem en tarn o ści o b u m etod p ro w ad zen ia szkoleń.
N a rozw ój szkoleń w ykorzystujących n arzędzia elektroniczne pozytyw nie będzie w pływ ało p rzystąpienie Polski d o U nii E uropejskiej, k tó ra kładzie nacisk n a e-learning ja k o now ą m eto d ę n au c zan ia w społeczeństw ie in fo r-m acyjnyr-m (strategiczny p ro g ra r-m eE urope, przyjęty w 2000 r.) o ra z na zainteresow anie now ym i rozw iązaniam i technicznym i przez m łodych p ra co w -ników . W ykorzystanie narzędzi e-learningu będzie zyskiw ało n a znaczeniu rów nież dzięki zm ianom w p raktyce nauczania, ro zum ieniu p rocesów n a u -czania i uczenia się14.
P rzedstaw ione tu rozw ażania m ogą m ieć pew ne odniesienie także do szkół wyższych. E -learning m oże stanow ić w zbogacenie p ro g ra m u nauczania, uatrakcyjnienie zajęć czy choćby ułatw ienie dla stu d en tó w (do stęp d o treści w ykładu czy folii p re zentow anych n a w ykładzie n a stro n a c h internetow ych, udostęp n ian ie w yników z egzam inów p oprzez sieć). T o w szystko z kolei przekłada się n a budow anie przewagi konkurencyjnej przez uczelnie. N iektóre
13 T rzy niezależne b a d a n ia an k ieto w e p rz ep ro w a d z o n e o d w rześnia 2000 d o lip ca 2001 r., po d czas ko n feren cji w śró d k a d ry m enedżerskiej i specjalistów 45 firm (n iesp ełn a 100 re sp o n -dentów ).
14 M . N ichols, A theory f o r eLearning, „ E d u c atio n al T ech n o lo g y & S ociety” 2003, Vol. 6, N o . 2, s. 1-10.
polskie uczelnie p ro w a d zą ju ż e-nau czan ie15. W a rto je d n a k podkreślić, że p otencjalni słuchacze łatwiej decydują się n a uczestniczenie w w irtualnym kursie (praw ie 52% b ad a n y ch wzięłoby u dział w elektronicznym szkoleniu) niż n a w irtualne studia (niecałe 15% chętnych). W iąże się to z postrzeganiem studiów ja k o pow ażnego przedsięwzięcia, k tó re w ym aga bezpośredniego k o n ta k tu z praco w n ik am i uczelni. N ie zm ienia to je d n a k fa k tu , że w p ro -w adzenie p e-w nych ro z-w iązań technologicznych d o p ro c e su kształcenia zw iększyłoby zainteresow anie potencjalnych stu d en tó w d a n ą uczelnią.
R en a ta N estorow icz
E -L E A R N IN G A N D C O N V E N T IO N A L T R A IN IN G - S U B S T IT U T E O R C O M P L E M E N T A R Y S E R V IC E ?
O ne o f th e w ays o f deepening an d u p d a tin g em ployees’ k n o w led g e is e-learn in g . It can be ap p lied as an in d ep e n d en t train in g m eth o d , as a su p p o rt for tra d itio n a l m eth o d s o r/a n d a tech n iq u e o f u p d a tin g know ledge. A cco rd in g to the c o n tex t, e-learn in g c an be trea te d as a s u b s titu te o r co m p le m e n ta ry service in c o m p ariso n w ith co n v en tio n al train in g . E -learn in g ’s role is n o t to rep lace th e tra d itio n a l e d u ca tio n m eth o d s, b u t ra th e r to enrich th em , supplem ent and increase th eir effectiveness. S u p plem enting tra d itio n a l train in g s w ith electro n ic m eth o d s (blen d ed learning) u n ites the benefits o f b o th m eth o d s a n d p ro v id es the best results. T his m eth o d o f tra in in g h as the m o st d evelopm ent p o ten tial fo r the co m in g years.
15 P rzy k ład em m o że być W yższa S zkoła Z arz ąd z an ia i B an k o w o ści w P o z n a n iu (ok. 300 stu d e n tó w k ształco n y ch w ten sp o só b ), P o litech n ik a W arszaw sk a czy w sp ó ln e przedsięw zięcie U niw ersytetu M arii Curie-Skłodow skiej w Lublinie i Wyższej Szkoły H um anistyczno-E konom icznej w Ł o d zi - P o lsk i U n iw ersy tet W irtualny.
