„Wiara z widzenia”. Pre-ewangelizacyjna funkcja ikonografii

KAROL KLAUZA

„

WIARA Z WIDZENIA

”

PRE-EWANGELIZACYJNA FUNKCJA IKONOGRAFII

W Corpus Paulinum pierwotne chrzecijastwo opowiedziao si za retoryczn zasad preewangelizacji. Wie ona zrodzenie si osobowych aktów wiary z przepowiadaniem. Analizujc mianowicie uniwersalny charakter zbawienia wskazuje na fundamentalne znaczenie komunikacji Bosko-ludzkiej za pored-nictwem sowa objawienia: „Jake wic mieli wzywa Tego, w którego nie uwie-rzyli? Jake mieli uwierzy w Tego, którego nie syszeli? Jake mieli usysze, gdy im nikt nie gosi? Jake mogliby im gosi, jeliby nie zostali posani? Jak to jest napisane: «Jak pikne stopy tych, którzy zwiastuj dobr nowin!»

Ale nie wszyscy dali posuch Ewangelii. Izajasz bowiem mówi: «Panie, któ uwierzy temu, co od nas posysza?» Przeto wiara rodzi si z tego, co si syszy, tym za, co si syszy, jest sowo Chrystusa” (Rz 10, 14-17). Wydaje si, e w kulturach opartych na paradygmacie obrazu – a do takich zalicza si m.in. wspóczesn kultur ponowoczesn – uprzednim etapem wobec „suchania” sowa staje si „widzenie” treci wskazujcych na duchowy, transcendentny wymiar rzeczywistoci. Szanse tego „widzenia” s równie obiektywne i rzeczywiste, jak to ma miejsce w komunikacji sownej. Tre przekazu religijnego jest bowiem taka sama w przypadku przepowiadania jak i wizualizacji. Niematerialno tej treci w obu przypadkach zostaje zaporedniczona przez pojcie i ide, jak dla ludzkiego rozumu musi wytworzy nadawca religijnej treci. Poprawno pojcio-wania przez sowo z kryteriologicznego punktu widzenia jest wysza ni w przypadku obrazu, gdzie subiektywny charakter interpretacji elementów

Prof. dr hab. KAROL KLAUZA kierownik Katedry Semiotyki i Retoryki Dziennikarskiej na Wydziale Nauk Spoecznych KUL; wykadowca na Kierunku Edukacja Medialna Wydziau Teologii KUL, Podyplomowego Studium Komunikowania Spoecznego i Dziennikarstwa na Wydziale Nauk Spoecznych KUL oraz na Podyplomowym Studium Retoryki Uniwersytetu Jagielloskiego; adres do korespondencji: e-mail: kklauza@kul.pl

kowych (koloru, ksztatu, relacji przestrzennych, wymowy symbolicznej) wnosi naturalny pluralizm poznawczy. Niemniej jednak odgrywa wan rol w tworze-niu kontekstu poznawczego, który z powodzeniem moe by obiektywizowany sowem przepowiadania. W ten sposób proces dochodzenia do wiary zarówno od strony aski (by j naleycie przyj) jak i od strony cnoty osobowej (wypraco-wanej wielokrotnoci aktów) komplementarnie czy oddziaywanie wizualizacji i przepowiadania. Retoryka katechezy dopenia wic estetyk wizualizacji wiary.

I. „WIARA Z WIDZENIA”

JAKO ELEMENT RECEPCJI VATICANUM II

Estetyka teologiczna, rozwijajca si pod wpywem wspóczesnych tendencji kulturowych i religijnych, traktuje obraz jako paralelne narzdzie objawienia wobec sowa. W ten sposób obok refleksji naukowej, nastawionej na odkrywanie prawdy i poprawnoci rozumowania, w kulturze uprawomocnia si droga pikna – via pulchritudinis – jako równie skuteczna metoda doprowadzania czowieka do Boga1_{. Kontekst doktrynalny dla tej metody rodzi si stopniowo w nurcie} recepcji nauczania Vaticanum II o kulturze i kreatywnoci czowieka we wspó-czesnym wiecie. Swoisty komentarz do sekcji II Konstytucji duszpasterskiej o Kociele w wiecie wspóczesnym powiconej kulturze (pkt. 53-62) stanowi wypowiedzi kolejnych papiey doby posoborowej.

Pawe VI w Przesaniu do artystów z 8 grudnia 1965 r. podczas uroczystego zamykania obrad soborowych powiedzia m.in.: „Ten wiat, w którym yjemy potrzebuje pikna, by nie popa w rozpacz. Pikno tak jak prawda napenia radoci serce czowieka i stanowi drogocenny owoc, zdolny przezwyciy wyniszczajcy upyw czasu, owoc, który czy pokolenia i daje im udzia we wspólnocie podziwu”2_{. B. Jan Pawe II w swoim Licie do artystów, w którym} wskazywa na komplementarno sowa i obrazu oraz paralelizm prawdy i pikna w poszukiwaniach teologicznych, pisa m.in.: „Kada autentyczna forma sztuki jest swoist drog dostpu do gbszej rzeczywistoci czowieka i wiata. Tym samym stanowi te bardzo trafne wprowadzenie w perspektyw wiary, w której

1

Podstawowe znaczenie w akceptacji tej metody przez Magisterium Ecclesiae stanowi dokument kocowy obrad Papieskiej Rady do Spraw Kultury, po posiedzeniu plenarnym 26-28 marca 2006 r., pt. Via pulchritudinis uprzywilejowan drog ewangelizacji i dialogu. Za podstaw analiz przyjto wersj wosk: http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_ councils/ cultr/docu-ments/rc_pc_cultr_doc_20060327_plenary-assembly_final-document_ it.html. [20. 01.2012]. 2

P a w e  VI, Przemówienie na zakoczenie Soboru Watykaskiego II, 8 grudnia 1965 r. [t. wasne].

ludzkie dowiadczenie znajduje najpeniejsz interpretacj. Oto dlaczego penia prawdy zawarta w Ewangelii musiaa od samego pocztku wzbudzi zainte-resowanie artystów, z natury wraliwych na wszelkie przejawy ukrytego pikna rzeczywistoci. […] Tak oto pikno czyo si z prawd, aby take drogami sztuki przenosi ludzkie dusze ze wiata zmysowego w rzeczywisto wieczn. […] Niech rónorakie drogi, którymi podacie, artyci caego wiata, prowadz was wszystkich do owego bezmiernego Oceanu pikna, gdzie zachwyt staje si podziwem, upojeniem, niewymown radoci”3_{. W tym samym duchu w} pry-watnym nauczaniu magisterialnym wypowiada si Benedykt XVI, który inaugu-rujc pontyfikat akcentowa pikno pynce z natury przepowiadania jako wio-dc cech, uprzedzajc kwestie prawdziwoci rozumowania, obiektywnoci argumentacji i skutecznoci recepcji sowa. Mówi: „Nie ma nic pikniejszego, ni zosta dosignitym, zaskoczonym przez Ewangeli, przez Chrystusa. Nie ma nic pikniejszego, ni pozna Go i dzieli si z innymi przyja ni z Nim. Zadanie pasterza, rybaka ludzi, moe nieraz wydawa si mczce. Ale jest pikne i wiel-kie, bo jest w rzeczywistoci sub radoci  radoci Boga, który pragnie wkro-czy w nasz wiat”4_{. Podejmujc wic metod, wskazan we wspomnianym} dokumencie Papieskiej Rady do Spraw Kultury, estetyka teologiczna okrela róda, metodyk i cele stojce przed ikonografi chrzecijask i dziedzinami zajmujcymi si jej interpretacj. W ten sposób w zakres zainteresowa teologii systematycznej, a take teologii pastoralnej wchodzi szeroko pojte kulturo-znawstwo, krytyka artystyczna, estetyka filozoficzna, semiologia i in. Klasycznym autorytetem w tym zakresie pozostaje Hans Urs von Balthasar ze swoj reorientacj caej teologii wokó kategorii pikna5_.

3 _{J a n P a w e  II, List do artystów, 6 http://www.opoka.org.pl/ biblioteka /W/WP/jan_}

pa-wel_ii/listy/do_artystow_04041999.html [12.01.2012]. 4

Non vi è niente di più bello che essere raggiunti, sorpresi dal Vangelo, da Cristo. Non vi è

niente di più bello che conoscere Lui e comunicare agli altri l’amicizia con lui. Il compito del pastore, del pescatore di uomini può spesso apparire faticoso. Ma è bello e grande, perché in definitiva è un servizio alla gioia, alla gioia di Dio che vuol fare il suo ingresso nel mondo. Omelia

di Sua Santità Benedetto XVI, http://www.vatican.va/holy_ father/benedict_ xvi/ homilies/ 2005/ documents/hf_ben-xvi_hom_20050424 inizio-pontificato_it.html. Tumaczenie za: http://www. opoka.org.pl/ biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/homilie/inaug_piotra_24042005.html [12.02.2012]. 5

Zob. polskie monografie omawiajce znaczenie myli von Balthasara dla wspóczesnej estetyki teologicznej: K. W e n z e l, Hans Urs von Balthasar: Teologia chway, Kraków 2001; M. P y c,

Chrystus Pikno  Dobro  Prawda. Studium chrystologii Hansa Ursa von Balthasara w jej tryni-tologicznym ukadzie, Pozna 2002; E. P i o t r o w s k i, Teatr Pana Boga, w: Leksykon wielkich teologów XX/XXI wieku, red. J. Majewski, J. Makowski, Warszawa 2003.

II. BIBLIJNE PRZESANKI

WIDZENIA PRE-EWANGELIZACYJNEGO PIKNA

Pikno jako wany argument pre-ewangelizacyjny wskazane zostao ju na etapie objawienia w akcie stworzenia, do którego interpretacj wnioso nastpnie sowne objawienie biblijne zawarte w licznych natchnionych tekstach. Teologia biblijna usystematyzowaa je wokó gównych tematów kalonicznego (opartego na piknie) argumentu poznawczego. Najwaniejsze z nich to traktat:

1. kreatologii – teologicznej refleksji nad aktem stwórczym kosmosu. Traktat ten uzasadnia m.in. pochodzenie ogldanego przez czowieka pikna wiata ex nihilo sui et subiecti, czynic Boga jedynym, odrbnym od wiata ródem wszelkich form pikna (pikno jako dzieo rk Boych, pikno jako objawienie teokalii, pikno wiata jako narzdzie Boej chway i splendoru Jego istnienia);

2. doktryny o hierarchicznej typologii pikna stworzonego, rozcigajcego si od naturalnej, nieoywionej bytowoci po pikno osobowe ludzi i anioów wraz z ich twórczoci (wielorako pikna, kryteria klasyfikacji, biblijne katalogi mirabiliów);

3. doktryny o dziejowoci pikna stworzonego (pikno w rozwoju, pikno doczesne jako antycypacja pikna wiecznego). W stosunku do kadego z tych traktatów przypisywane s konkretne sformuowania Starego i Nowego Testa-mentu dokuTesta-mentujce refleksj natchnionych autorów we wszystkich warstwach redakcji ksig biblijnych.

1. Pre-ewangelizacyjna warto pikna natury

Najstarsza warstwa tekstów biblijnych, mówica o stworzeniu kosmosu no-szcego na sobie atrybut pikna, to elohistyczne i jahwistyczne fragmenty Ksigi Rodzaju. Tradycja jahwistyczna datowana jest aktualnie na X w. przed Ch. i cha-rakteryzuje si ywym antropomorfizmem uj, dynamizmem wizji i barwnoci opisów. Tradycja elohistyczna z IX w. przed Ch. podkrela silniej aspekty moralne i wskazuje na szczególn odpowiedzialno Izraela ujawnian przez wiar i boja  Bo. W obu tradycjach (czasami z uzupenieniami tradycji deuteronomicznej z VII w. przed Ch.) Ksiga Rodzaju na temat motywu pikna na drodze do Boga wypowiada si typowymi gatunkami literackimi, zdolnymi odsoni elementy her-meneutyczne. Najwaniejsze z nich to: rytua, bogosawiestwo, mit, saga (tu Rdz 1-11), legenda (Rdz 29, 1-19), opowiadanie.

W tekcie biblijnym z VI w. przed Chr. autor kosmologicznej dokumentacji stworzenia, opisanej w Hi 38, 142, 26, tak okrela postaw czowieka wobec pikna stworze: „Wiem, e Ty wszystko moesz [...] O rzeczach wzniosych

mówiem. To zbyt cudowne, ja nie rozumiem. Dotd Ci znaem ze suchu, obecnie ujrzaem wzrokiem, std si we zach rozpywam, pokutuj w prochu, popiele” (Hi 42, 2-6).

W perspektywie bliszej Nowego Testamentu  w I/II w. przed Chr., autor natchniony w Mdr 13, 1-9 wskazuje na struktur wiata jako ródo argumentacji na rzecz istnienia i doskonaoci Boga. Biblia wyra nie unika przy tym opcji pan-kalonicznej, traktujc pikno stworze, jako substancjalnie odrbn rzeczy-wisto, wyrónion przez rónorodno bytow, zhierarchizowan wedug „mia-ry i liczby”. W tradycji judaistycznej idea ta bdzie obecna a po europejskie redniowiecze. Wedug bowiem Mojesza Majmonidesa (XII w.) jedno stworze-nia wyraa si w jego piknie – indywidualnym i caociowym. Nie jest to jedno chaosu, ale jedno porzdku, to organiczno praw makro- i mikro-kosmosu, co pozwala na dyskurs naukowy o wiecie i jego piknie. „Wiedz, e cay wszechwiat, tzn. najwysza sfera, ze wszystkim co w sobie zawiera, nie jest niczym innym, jak indywidualn caoci, podobn do jednostek [...] Jeden rzeczywicie stwarza jedno”6_{. Jedno, jako atrybt pikna natury („nie ma innego} wiata”), pozwolia widzie pikno kosmosu jako obraz doskonaoci Stwórcy.

2. Teologiczno-kulturowe konteksty widzenia pikna

Teologia wspóczesna, niezalenie od denominacji eklezjalnych, podejmuje analizy estetyczne w kontekcie objawienia. Taki charakter nosi posoborowe, teologiczne rozumienie objawienia jako locutio Dei dopeniajce poznanie z wi-dzenia pikna. Zamknite w sowa, spisane pod natchnieniem Ducha witego znajduje swój osobowy kontekst w pozasownym dialogu Stwórcy z czowiekiem, który ma miejsce na modlitwie, podczas kontemplacji czy wrcz wizji mistycznej. Najczciej jednak przejawy naturalnego pikna (semina pulchritudinis), jako swoiste semina veritatis, odczytywane s przede wszystkim w kulturowym roz-poznawaniu pikna wiata. Jawi si wówczas jako znak wskazujcy na wznio-so, splendor i bogactwo Stwórcy, Transcendencji, Bytu u ródawiajcego wszelk posta materialnego pikna. Bóg odkrywany poprzez pikno stworze jawi si jako mirabilis – a wic peen splendoru i chway. Tak t kwesti postrzegano w scholastyce, m.in. w syntezie Johna Mendeville7_.

6

M o j  e s z M a j m o n i d e s, Mistrz [Przewodnik bdzcych] I, 72; cyt. za: P. F l o-r e n s k i, Filao-r i podpoo-ra Po-rawdy. Po-róba teodycei po-rawosawnej w dwunastu listach, t. J. Chmi-lewski, Warszawa 2009, s. 225-226.

7

„Mirabilis Deus mirabilia propter semetipsum creauit, vt scilicet ab intellectualibus creaturis suis intelligeretur, et per hoc diligeretur, atque in hoc ipse creator, et creatura se mutuo fruerentur. Mirabilis est ergo Deus maximè in illo, quòd ipse solus sufficit sibi: et mirabilis in altis Dominus,

Szczególn katgori estetyczn opisujc pikno stworzonego wiata staa si biblijno-kulturowa kategoria „ogrodu”, opisujca usystematyzowany, propor-cjonalnie rozoony, symbiotyczny system stworzonych przez Boga bytów. W Biblii kategoria „ogrodu zamknitego”, z estetycznego punktu widzenia, sta-nowia siln inspiracj dla poznawania, ukazywania i tworzenia religijnego kontekstu poznania. Geneza tej kategorii estetycznej zwizana jest przede wszyst-kim z toposem Edenu i z tekstem Pnp 4, 12: „Ogrodem zamknitym jest moja siostra, ogrodem zamknitym, zdrojem zapiecztowanym”. Ogród bowiem dla ludów Bliskiego Wschodu, wystawionych na zgubne skutki pustyni, utrat bioto-pów rolinnych (lasów i k), to symbol przestrzeni pikna stworzenia, jakie wyszo z rk Stwórcy.

Fakt, i jest to dla autora biblijnego przestrze „zamknita”, wskazuje m.in. na wyczno posiadania, przynaleno do Boga w ramach miosnej wymiany ze stworzeniem. Dla ogrodu oznacza to zachowanie harmonii gleby, wody, soca z jego wiatem, arem i blaskiem, wzajemne wspomaganie si rolin w ywiole ycia. Obejmuje on zioa, trawy, krzewy, drzewa. Kada ich cz dodatkowo stanowi symboliczn warto odsaniajc Boy zamys, wskazuje na Jego m-dro, moc stwórcz i stao w podtrzymywaniu istnienia. Korzenie, rónorodnie uksztatowane odygi i pnie, pdy i gazie, licie i kwiaty przeksztacajce si z czasem w owoce, bogate nasionami, nie tylko tworz sfer rolinn jako cao, ale dla estetyki ujawniaj swe pikno czstkowe, niosc zarazem symboliczne sensy kwiatów, owoców i nasion.

Wzorcowym „ogrodem zamknitym” jest Eden8 _{(hbr. Gan Eden,  ogród} rozkoszy, yzny, nawodniony; akadyjskie  edinu step, pustynia, arab.

Jannat Adn; gr.   paradeisos, Arcadia)  którego wizj podaje Biblia w dwóch wersjach, zalenych prawdopodobnie od kulturowych elementów me-zopotamskich, dla których inspiracj byy tzw. wiszce ogrody Semiramidy w Ba-bilonie9_{. Stanowiy one estetyczn warto dla wiata antycznego, dostrzeon}

hoc est, in coelo et in coelestibus: sed et mirabilis in terris, et in terrestribus: tamen si verum indicauerimus, nihil est mirabile, quod mirum videri non debet, si ille qui omnipotens est, fecit quæcunque voluit in coelo et in terra”. Sir John Mandeville (XIV w.), kompilator dziea

Mandeville's Voyages opublikowanego midzy 1357 r. a 1371 r. Cyt. za: R. T z a n a k i, Medieval Audiances, Burhington 2003, s. 246-249.

8

Literackie synonimy motywu: Pola Elizejskie, Zoty Wiek, kraina szczliwoci, szczcie, ziemia obiecana, eldorado, niebo, niebiosa, królestwo niebieskie, kraina mlekiem i miodem pynca, kraina marze, wiat idealny, wyspy szczliwe.

9

Na temat symbolicznego toposu ogrodu zob. m.in.: J. M. R y m k i e w i c z, Myli róne

o ogrodach: dzieje jednego toposu, Warszawa 1968; R. P r z y b y l s k i, Ogród, w: Sownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczyk, Wrocaw 2002; M. S z a f r a  s k a,

w wiecie helleskim jako jeden z siedmiu cudów wiata10_{. Z ok. 2000 r. przed} Chr. znane s take pierwsze ogrody egipskie11_{. Na greck tradycj ogrodów} wskazuje przywoywany przez Homera w VIII w przed Chr. motyw ogrodów na wyspie Scherii.

Historycznie, sztuka ogrodów jest najstarsz ze sztuk, gdy pierwszym ogro-dem by wanie „ogród zamknity”  raj. Materi tej sztuki s ywe roliny – dlatego sztuka ta tworzy si w miar upywu cykli biologicznych, a od twórcy ogrodu wymaga dalekowzrocznoci i znajomoci procesów biologicznych, umie-jtnoci przewidywania i wiadomej ingerencji w harmoni procesów i wspó-zalenoci wiata rolin. Utworzony przez Boga Eden  wedug opisu biblijnego  stanowi ogród pooony w dorzeczu czterech rzek (symbol czterech stron wiata  a wic peni ziemi). Wedug Rdz 2, 9-10: „Na rozkaz Pana Boga wy-rosy z gleby wszelkie drzewa mie z wygldu i smaczny owoc rodzce oraz drzewo ycia w rodku tego ogrodu i drzewo poznania dobra i za. Z Edenu za wypywaa rzeka, aby nawadnia ów ogród, i stamtd si rozdzielaa, dajc po-cztek czterem rzekom”. Dla kultury biblijnej Eden to synonim raju (raj `raj' – iraskie; por. awest. ry ‘bogactwo, szczcie’).

Biblia zawiera kilka opisów Edenu wczonych w róne co do okresu powstania kodeksy. Poetyck wizj ogrodu zamknitego w kontekcie Oblubie-nicy podaje Pnp 4, 12-15: „Ogrodem zamknitym jeste, siostro ma, oblubienico, ogrodem zamknitym, ródem zapiecztowanym. Pdy twe  granatów gaj, z owocem wybornym kwiaty henny i nardu: nard i szafran, wonna trzcina i cy-namon, i wszelkie drzewa ywiczne, mirra i aloes, i wszystkie najprzedniejsze balsamy. [Ty] ródem mego ogrodu, zdrojem wód ywych spywajcych z Li-banu. Powsta, wietrze pónocny, nadle, wietrze z poudnia, wiej poprzez ogród mój, niech popyn jego wonnoci!”

Ogród mioci, w: Ogród: forma  symbol  marzenie: Zamek Królewski w Warszawie, 18 grudnia 1998 - 28 lutego 1999, Warszawa 1998, s. 174-181; t a , Ogród nocy, w: Ogród: forma  symbol

 marzenie, s. 351; A. P a p r o c k a, Topos ogrodu w kulturze, „Polonistyka” 2000, nr 8, s.

492-497; M. M i k o  a j c z a k, Zimowe ogrody poezji, „Uniwersytet Zielonogórski” [on-line], 2004/2005, nr 10/1, dostpny w Internecie: http://www.uz. zgora.pl/wydawnictwo/miesiecznik12-2004/13.pdf; A. R og o w s k a - M i s z t a l, A. M i s z t a l, Literackie motywy ogrodu jako

symbolu pikna, utraconego i upragnionego Raju [on-line], Czowiek a przyroda, Lublin 2008.

10 _{Naleay do nich: piramida Cheopsa, ogrody Semiramidy, witynia Artemidy w Efezie,}

posg Zeusa w Olimpii, Mauzoleum w Halikarnasie, Kolos Rodyjski, Latarnia morska w Faros. Ogrody Semiramidy zbudowano z polecenia Nabuchodonozora II (604-562 r. przed Chr.) dla jego ony Amytis. Imi Semiarmidy nawizuje do asyryjskiej królowej z VIII w. przed Chr. Historyczno ogrodów potwierdzaj opisy Herodota, Strabona i Diodora Sycylijskiego. 11 _{Wskaza tu mona np. na ogród Sennufera w Tebach Zachodnich z ok. 1410 przed. Chr.}

O doskonaoci Edenu z uwagi na ukierunkowanie ku czowiekowi wskazuje tekst Ez 28, 12-15: „Tak mówi Pan Bóg: Bye odbiciem doskonaoci, peen mdroci i niezrównanie pikny. Mieszkae w Edenie, ogrodzie Boym; okry-way ci wszelkiego rodzaju szlachetne kamienie: rubin, topaz, diament, tarszisz, onyks, beryl, szafir, karbunku, szmaragd, a ze zota wykonano okrtki i oprawy na tobie, przygotowane w dniu twego stworzenia. Jako wielkiego cheruba opie-kunem ustanowiem ci na witej górze Boej, chadzae poród byszczcych kamieni. Bye doskonay w postpowaniu swoim od dni twego stworzenia, a znalaza si w tobie nieprawo”. W ten sposób, pod wpywem profetyzmu biblijnego, obraz ogrodu – a w szerszej perspektywie w ogóle pikna opisy-wanego w Biblii  przestaje by tylko elementem estetyki, a staje si kategori cile zwizan z antropologi i z kontekstem moralnym. Nabiera wic cech waciwych kadej katechezie, speniajc tym samym funkcj pre-ewangeli-zacyjn – od wizji pikna stworzonego, przez pikno wytworzone przez czo-wieka, po waciwy mu artyzm porzdkowania natury. Kolejnym etapem wytwa-rzania pre-ewangelizacyjnego pikna bdzie sztuka dodajca do natury nowe przestrzenie pikna imaginacyjnego, tworzcego swoist kalo-sfer otaczajc ziemi, sfer utkan z konkretnych dokona artystów rónych dziedzin kultury. Tym sposobem twórcy nie tylko zyskuj znaczenie w sferze sztuki, ale nadto na-bieraj autorytetu przewodników na drodze do osobowego Pikna Doskonaego. Taki sens maj te kaloniczne wypowiedzi psalmisty12_.

3. Pre-ewangelizacyjne pikno w Nowym Testamencie

Kaloniczne kategorie pikna i dobra wystpuj take w Nowym Testamencie w wypowiedziach Jezusa wskazujcych na ich konkretne desygnaty. Te za s przedmiotem widzenia, które wskazuje na kontekst wiary. Kategorie zwizane z piknem pojawiaj si take przy okazji obrazów Chrystusa, który jako prawdziwy Bóg i prawdziwy czowiek samym sob uobecnia osobowe pikno. Na poznawcz, pre-ewangelizacyjn warto widzenia pikna Jezus zwraca uwag w kazaniu na górze, czynic z niego argument na odkrycie wiar doskonaoci Ojca, Stwórcy: „Przypatrzcie si liliom na polu13_{, jak rosn: nie pracuj ani}

12 _{„Gdy patrz na Twe niebo, dzieo Twych palców, ksiyc i gwiazdy, które Ty utwierdzi:}

czym jest czowiek, e o nim pamitasz, i czym syn czowieczy, e si nim zajmujesz? Uczynie go niewiele mniejszym od istot niebieskich, chwa i czci go uwieczye. Obdarzye go wadz nad dzieami rk Twoich; zoye wszystko pod jego stopy” (Ps 8, 4-8).

13

W rzeczywistoci tekst nie precyzuje gatunku kwiatów, odnoszc je wycznie do kwiatów rosncych na polu. Z estetycznego punktu widzenia chodzio wic o powszechnie dostpne, naturalne pikno pól z ich anemonami, asfodelami i biaymi liliami. Por. Pismo wite Starego

przd. A powiadam wam: «nawet Salomon w caym swoim przepychu nie by tak ubrany jak jedna z nich. Jeli wic ziele na polu, które dzi jest, a jutro do pieca bdzie wrzucone, Bóg tak przyodziewa, to czy nie tym bardziej was, maej wiary?»” (Mt 6, 28-30; k 12, 27-28). W wietle tego tekstu doskonae, osobowe Pikno, ujrzane w teofanii (antropofanii), stanowi inn warto ni samo istnienie czy powoanie do istnienia. To take inna rzeczywisto ni hermeneutyczne rozpoznanie konkretnego, materialnego pikna i zachwyt nad nim róny od osoby duchowego, niematerialnego Pikna Absolutnego. Pikno w rozumieniu Nowego Testamentu naley bowiem par excellence do wiata Boga, który za jego porednictwem objawia siebie i swoje doskonaoci. Ma ono charakter osobowy i z natury transcendentny. Dlatego istotne znaczenie dla poznania pogldów na pikno Królestwa Boego, jakie przybliyo si do ludzi wraz z Jezusem Chrystu-sem, maj obrazy i wiadectwa pikna Boego w nielicznych nowotesta-mentowych sformuowaniach o charakterze estetycznym. Do najpowaniejszych boskich kalofanii Nowego Przymierza naley Przemienienie na górze Tabor (Mt 17, 1-13; Mk 9, 1-7; k 9, 28-36), chrystofanie paschalne14_.

Nowotestamentaln teori widzenia rozwin w. Pawe, wyczulony na nie-ustanne poszukiwanie skutecznych metod ewangelizacyjnych. „Widzenie” w. Pa-we odnosi przede wszystkim do tajemnicy Boga. „To bowiem, co byo w Nim niewidzialne, mianowicie wieczna Jego moc i bóstwo, stao si od pocztku wiata poznawalne dziki dzieu stworzenia” (Rz 1, 20). W szczególny sposób „moc i bóstwo” Boga ujawnio si w Chrystusie. „On jest obrazem Boga nie-widzialnego. Spodobao si Bogu, by w Nim zamieszkaa caa Penia” (Kol 1, 13. 19). Sprawc widzenia za w teologii w. Pawa jest Duch: „Pan za jest Duchem, a gdzie jest Duch Pana, tam jest i wolno. My wszyscy natomiast z odsonitym

i Nowego Testamentu, t. III. Nowy Testament, red. M. Peter, M. Wolniewicz, Pozna 1987, s. 30.

Por. te. K. R o m a n i u k i in., Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu, t. I, PoznaKraków 1999, s. 45; B. S z c z e p a n o w i c z, Atlas rolin biblijnych. Pochodzenie,

miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2003, s. 141-148.

14 _{W opisach biblijnych chrystofanie te s przedstawione jako widzenie postaci podobnej do}

ogrodnika w pobliu swego grobu („Ona sdzc, e to ogrodnik, mówi Mu...” J 20, 15);  nieznajomego pielgrzyma w drodze do Emaus („zbliy si do nich i szed z nimi. Lecz oczy ich byy zasonite i nie poznali Go” k 24, 15);

 Nie-Rozpoznanego Rybaka doradzajcego apostoom sposób pozyskania „wielkiej iloci ryb” („stan na brzegu. Uczniowie jednak nie wiedzieli, e to by Jezus” J 21, 4);

 uwielbionego, wstpujcyego do nieba, skupiajcego na sobie uwag przez swój wygld. wiadkami tego wydarzenia (Pikno Góry Oliwnej  jak wczeniej Synaju, Taboru i Golgoty) i

doznania s nie tylko apostoowie i uczniowie, ale inni „zgromadzeni na górze Oliwnej ludzie” („Ten Jezus, wzity sporód was do nieba, przyjdzie w taki sam sposób, jak Go widzielicie odchodzcego” Dz 1, 11).

obliczem ogldamy jak w zwierciadle chwa Pana i przemieniamy si w ten obraz, osigajc coraz wikszy stopie chway. A sprawc tego jest Pan – Duch” (2 Kor 3, 18)15_.

Ranga widzenia jawi si jeszcze wyra niej w penym dramatyzmu i kon-sekwencji ukazywaniu skutków nie-wiary. Dramatycznie brzmi bowiem Pawowa kategoryczna zasada bdca przeciwlegym biegunem postpowania w widzeniu za spraw Ducha. Stwierdza mianowicie w. Pawe: „Jeeli nawet w Ewangelii, któr gosimy, nie wszystko jest jasne, to tylko dla tych, którzy id na potpienie, dla niewierzcych, których umysy zalepi bóg tego wiata16_{, aby nie dostrzegli wiata} dobrej nowiny o chwale Chrystusa, który jest obrazem Boga17_{” (2 Kor 4, 3-4)}18_. Dlatego w. Pawe, zatroskany o los wiernych, wyznaje: „Modl si, aby Bóg naszego Pana Jezusa Chrystusa, Ojciec chway, da wam ducha mdroci i obja-wienia dla poznania. Niech otworzy oczy waszego serca. Abycie widzieli, czym jest wasze powoanie do nadziei, czym jest bogactwo chway Jego dziedzictwa wród witych, czym jest niewysowiony ogrom Jego mocy dla nas wierzcych” (Ef 1, 17-18)19_.

15 _{Syntetycznie ujmuje to E. Piotrowski stwierdzajc: „Teologiczna estetyka to nauka o}

po-strzeganiu wspaniaoci Boga, objawiajcej si w przestrzeni ludzkiej historii, w szeroko pojtej humanistyce, literaturze i metafizyce, w przymierzu Izraela, a spenionej w Nowym Przymierzu Chrystusa. Nie chodzi wic o teori estetycznego pikna, lecz o greck aisthesis: wraenie, dozna-nie, widzenie. W teoestetyce mowa jest o widzeniu tego, co z natury swej pozostaje niewidzialne. W ten sposób Balthasar przywraca piknu jego waciwe miejsce. Ono jest przemon i porywajc manifestacj wspaniaoci Boga w wiecie i historii. Powala i wprawia w podziw i osupienie. Prawdziwa sztuka, a tym samym wiatowe pikno, maj udzia w manifestacji boskiej wspania-oci”. Zobaczy Chwa: teologiczna estetyka (Hans Urs von Balthasar) zob.: http://www. ange-lus.pl/index.php? ption=com_content&view=article&id= 6016: zobaczyhwasteologiczna-estetyka-hans-urs-von-balthasar-ks-eligiusz-piotrowski&catid=429:wielcy-teolodzy&Itemid=839 [8.10.2011].

16

Paralelne uycie terminu zob.: Mt 9, 34; Mk 3, 22; k 4, 6; 11, 15; J 12, 31; 14, 30; 16, 11; Ef 2, 2.

17 _{Termin stanowi element pierwotnej katechezy apostolskiej. Por. np. J 12, 41. 45; 14, 9; Kol}

1, 15; Hbr 1, 3. 18

Zob. na ten temat syntetyczne studium: A. F e u i l l e t, Le Seigneur qui est l'Esprit et le

Christ, miroir et image de Dieu (2 Cor 3, 17-18; 4, 4-6), w: Le Christ, sagesse de Dieu, d'apres les epitres pauliniennes, Paris 1966, s. 113-161.

19 _{Por. K. K l a u z a, Lectio czy visio divina?, w: Lectio divina, red. J. Popawski, (Homo}

III. SPOECZNY WYMIAR „WIARY Z WIDZENIA”

Obrazy celowego pikna stworze, w tym take czowieka, s dla w. Pawa cile zwizane z wiar w istnienie Boga  róda tej fascynujcej celowoci i estetyki. Ta wiara odnosi si take do przekonania o Boej nieustannie dziejcej si mocy stwórczej, w któr aktem swej woli wczy czowieka jako wspótwórc ludzkiego eikos – rodowiska ycia. rodowisko to jest ródem specyficznego poznania pyncego z widzenia, zdolnoci pogbionego postrzegania pikna. Gbia tego widzenia pynie najpierw z indywidualnego widzenia pikna, a nastpnie z wiary, która rozwija si i wzrasta poprzez wiadectwo dawane spoecznie. Tak wanie okrela j Modlitwa Eucharystyczna przed komuni sowami: „Nie patrz na grzechy nasze, lecz na wiar swojego Kocioa”. Wiara zrodzona z widzenia, dopeniona sowami objawienia i katechezy staje si wia-dectwem o Bogu dawanym w wymiarze spoecznym. Dziki temu tworzy si me-todologiczna ambiwalencja widzenia i rozumienia wiar, wana zarówno w wy-miarze jednostkowym, jak i spoecznym, gdzie jawi si jako czynnik eklezjo-twórczy. W obu tych wymiarach rónie realizuje si widzenie, które wpywa na pogbianie wiary moc estetyki. Obrazy pikna ludzkiego eikos zyskuj w tej perspektywie warto antycypacji, której peni stanowi przedmiot nadziei w per-spektywie eschatologicznej. Dlatego biblijn kategori pikna Boga, wiata i czo-wieka traktowa naley jako element dynamicznego procesu stawania si, a nie tylko statycznego absolutyzowania osigni logiki rozumu. Równie bowiem skuteczne na polu poznania religijnego s efekty „widzenia sercem” (kardiognozy) lub inne efekty kontemplacji i ascezy. Pikno bowiem to przejaw Boga w dziaaniu  wedug Jego skutecznoci (wolnoci Ducha witego)  a nie samego istnienia ujmowanego jako filozoficzna zasada bytu.

Stwierdzenie to prowadzi do ujmowania rónych teofanii20 _{jako drogi poznania} i wspóycia Boga z kosmosem i z czowiekiem. Typologia teofanii uwzgldnia:

 wizje bezporednie: Trójcy Przenajwitszej, take: chrystofanie, pneu-matofanie;

 wizje mistyczne;

20

Gr. „objawienie Boga” jest aktem askawego ze strony Boga ujawnienia czowiekowi swej obecnoci lub dziaania. Stary Testament przyjmowa paradygmat dysproporcji istnienia Boga i czowieka, co miao uniemoliwia widzenie objawiajcego si Boga (Wj 19, 21; 33, 20; Sdz 13, 22). Jednake kenotyczne wyjcie naprzeciw ludzkiemu poznaniu pozwolio patriarchom i pro-rokom „widzie” i rozmawia z Bogiem (Wj 3, 1-6; 33, 17-23; 34, 5-9; Iz 6, 1-5). Take w Nowym Testamencie teofanie maj charakter wydarze wyjtkowych i towarzysz m.in. wydarzeniom chrztu Chrystusa w Jordanie, przemienieniu na górze Tabor i in.

 widzenia skutków dziaania i obecnoci Boga w stworzeniach;

 widzenia przez ogld Boych posaców (angelofanie21_{, hierofanie}22_{, w tym} mariofanie23_).

*

Widzenie pikna, traktowane jako droga do Boga, jako swoisty rodzaj pre-ewangelizacji, trafnie uj zasuony, wspóczesny autorytet teologiczny, abp Bruno Forte. Przemawiajc na kolejnej sesji Papieskiej Rady do Spraw Kultury w Sibiu, w 2007 r., powiedzia m.in.: „Tak bardzo trzeba wiadczy radoci, dla której zachowuje swe znaczenie dar ycia i ycia razem: potrzeba tak postpowa nie dlatego, e naiwnie zapomina si o grzechu wiata, ale dlatego, e patrzc na cierpienie i mier, jego tragiczne owoce, odczuwa si pragnienie walki i wspól-nego budowania wiata, który ma nadej. Gaudium et spes pragnie wyrazi tak ufno pokadan w czowieku, obok Boga budowniczego swojego jutra. Oto dla-czego Konstytucja ta jest aktualna dzisiaj, a moe nawet bardziej ni wtedy, gdy zostaa napisana. [...] Rzeczywicie, nikt poza Kocioem nie moe tak szeroko i drobiazgowo ukaza rzeczywisto europejsk od jej pocztków po dzie dzisiejszy, od Atlantyku po Ural. Na nikogo innego te poza Kocioem narody Europy nie mog spoglda dzi, gdy chodzi o odniesienia moralne. On wci po-zostaje najbardziej znaczcym autorytetem po upadku ideologii i kryzysie etycz-nych modeli Zachodu i Wschodu”24_{. W tym kierunku te trzeba gbiej analizowa} pre-ewangelizacyjn skuteczno „widzenia”, sztuki i zwizango z ni pikna, jako narzdzia skutecznego dialogu Kocioa ze wiatem i jako sposobu prowadzenia do wiary niewierzcych i oywiania wiary u tych, którzy j osabili w sobie lub wrcz utracili.

21 _{Gr. „objawienie anioów” – w ich boskim posannictwie wobec czowieka; co do istoty}

zdarzenia moe utosamia anioa z Bogiem (walka Jakuba z anioem okrelonym ostatecznie jako Bóg (Rdz 32, 25-31). Czciej jednak anio poredniczy midzy Bogiem a czowiekiem w dialogu wiary i zbawienia.

22

Gr. „objawienie si witych”, w sensie szerokim przejaw sacrum realizowany w sferze

pro-fanum (wg M. Eliadego); w wskim znaczeniu: objawienie witych w historiozbawczej misji

wobec czowieka.

23 _{Zob. na ten temat szerzej: K. K l a u z a, Mariofanie jako element ikonologicznej} hermeneutyki teologicznej, w: Wokó objawie maryjnych. Polskie pokosie XXII Midzynaro-dowego Kongresu Mariologiczno-Maryjnego w Lourdes (4-8 IX 2008), red. T. Siudy, G. Bartosik,

Czstochowa 2009, s. 83-93. 24

Ordzie, dialog i wiadectwo. Wobec wyzwania sekularyzacji w Europie. Perspektywy

kultu-rowe i pastoralne na przyszo, Papieska Rada do Spraw Kultury, Sibiu, Rumunia – 5 maja 2007 r.

„FAITH FROM VISION”

THE PRE-EVANGELISTIC FUNCTION OF BEAUTY S u m m a r y

In the time of the icon-based culture, vision as an element of pre-evangelisation constitutes a tool for catechization. It indicates complementarity and parallelism of truth and beauty (goodness). It is the Biblical texts that offer a positive possibility to use the hermeneutics of beauty for awakening faith in non-believers and strengthening it in those loosing faith. They interpret important themes of faith and lead to the eschatological hope for a completion of the God-human dialogue (prayer, contemplation, cardiognosis). Theology after Vaticanum II provides details of the method of seeing beauty in the adoption and development of the gift of faith in the teachings of the popes: Paul VI, John Paul II and Benedict XVI.

Translated by Natalia Misztal

Sowa kluczowe: pre-ewangelizacja, widzenie, pikno, wiara, via pulchritudinis. Key words: pre-evagelisation, vision, beauty, faith, via pulchritudinis.