Katechetyka a teologia pastoralna

Marek Marczewski

Katechetyka a teologia pastoralna

M A R E K M A R C Z E W S K I, L U B L IN

KATECHETYKA A TEOLOGIA PASTORALNA

O d pewnego czasu powraca jedn o z podstawowych zagadnień katechetyki fundam entalnej, jakim jest miejsce katechetyki w teo ­ logii pastoralnej. O statnio podjął je ks. prof. R om an M uraw ski1, wskazując na bezpośrednie inspiracje lektury Katechetyki fu n d a ­

mentalnej Sługi Bożego, ks. Franciszka Blachnickiego (1921-1987)2.

Ks. Blachnicki zajął się problem em związku katechetyki z teologią pastoralną najpierw w bardzo krótko w tekście wstępnym, który po­ święcił przedstawieniu problem u koncepcji katechetyki w ogóle3, uważając, że jest to sprawa podstawowa, zarówno gdy chodzi cel, na­ turę, podm iot i miejsce w zbawczej posłudze Kościoła, jak i o dobór oraz porządkowanie treści. W związku z tym pisał: „Od tego bowiem zależy nie tylko zakres m ateriału, jaki trzeba będzie objąć i jego ogól­ ny układ, ale także sposób dobierania i określania podstawowych za­ sad w świetle, których trzeba będzie poszczególne zagadnienia roz­ patrywać i oceniać. Brak zaś takiej wypracowanej koncepcji będzie prowadził do tego, że katechetyka zarówno w doborze m ateriału, jak i w formowaniu zasad będzie się kierowała raczej przypadkowymi względami narzuconymi przez ducha epoki lub subiektywnym spoj­ rzeniem autora danego podręcznika, a nie prawdziwie naukowymi i obiektywnymi kryteriami, wyprowadzonymi z jakiegoś ostatecznego źródła”, to znaczy „z Objawienia i z świadomości Kościoła, rozpatru­ jącego w świetle Objawienia swoją prawdziwą n aturę”4.

1 R. M u r a w s k i , Pojęcie „katechetyki” w refleksji współczesnych autorów polskich, Studia P a sto ra ln e ” 1/2005, s. 68-81; zob. M. M a r c z e w s k i , Katechetyka integralną częścią teologii

pastoralnej (refleksja n a d koncepcją i teologią katechezy), w: J. S t a ł a (red.), Katechizować dzisiaj. Problemy i wyzwania, K ielce 2004, s. 119-138.

2 F. B l a c h n i c k i , Katechetyka fu n d a m en ta ln a . Skrypt dla studentów K U L , L ublin 1970. 3 T am że, s. 14-16 (cz. 1: Wstęp do katechetyki; rozdz. 1: Katechetyka wczoraj i dziś I'próba

definicji katechetyki/; p k t 3: Katechetyka ja k o część teologii pastoralnej).

MAREK MARCZEWSKI

Stwierdzenia te wskazują bardzo wyraźnie, że punktem odniesie­ nia (Sitz im Leben) w kreow aniu koncepcji katechetyki będzie teolo­ gia pastoralna. I to taka, której cel i przedm iot dedukują się z istoty Kościoła, tzw. eklezjologiczna dedukcja teologii pastoralnej. Takie ujęcie teologii pastoralnej obowiązuje do dziś, m imo wypracowa­ nych i istniejących różnorodnych, ale niedoskonałych ujęć5. N a nie wskazał Ojciec Święty Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Pasto­

res dabo vobis: „Konieczne jest zatem studium określonej dyscypliny

teologicznej - t e o l o g i i p a s t o r a l n e j , czyli praktycznej, będącej naukową refleksją o codziennym wzrastaniu Kościoła, w mocy D u ­ cha Świętego, w kontekście historii; a więc o Kościele jako «po­ wszechnym sakram encie zbawienia», jako znaku i żywym narzędziu zbawienia Jezusa Chrystusa, działającym przez słowo, sakram enty i posługę miłości. Teologia pastoralna nie jest tylko umiejętnością, zespołem wskazań, doświadczeń i metod. M a status pełnoprawnej dyscypliny teologicznej, ponieważ czerpie z wiary zasady i kryteria działalności duszpasterskiej Kościoła w historii; Kościoła, który «ro­ dzi» każdego dnia Kościół, jak to trafnie ujmuje św. Beda Czcigod­ ny: N am et Ecclesia quotidie gignit Ecclesiam. W śród tych zasad i kryteriów szczególnie ważne miejsce zajmuje ewangeliczne roze­ znanie sytuacji społeczno-kulturalnej i kościelnej, w której prow a­ dzona jest działalność duszpasterska” (nr 57).

Związanie katechetyki z określonym nurtem teologii pastoralnej i sytuowanie jej w kontekście wypracowanych przez ks. Blachnickie­ go koncepcji teologii pastoralnej to kolejny etap refleksji nad kon­ cepcją katechetyki6. Był to powrót do źródeł, do inspiracji ks. A n to ­ niego G rafa (1881-1867), przedstawiciela tzw. Szkoły Tybindzkiej7.

5 F. R e g e r , Person oder Gesellschaft. Z u r Problem atik der pastoraltheologie heute, F ra n k ­ fu rt a. M .-B ern-L as V egas 1978.

6 F. B l a c h n i c k i , Katechetyka fundam entalna, s, 121-145; 163-195 (ez. 2: Podstawy dedukcji

koncepcji katechezy, rozdz. 7: Teologiczne pryncypia dedukcji koncepcji katechezy, pk t 1: Persona- listyczno-chrystologiczna zasada form alna teologii pastoralnej i duszpasterstwa', pkt 2: Zarys perso- nalistycznej koncepcji katechezy, pkt 3: Zasada eklezjologiczna a koncepcja katechezy, cz. 3: Teolo­ gia katechezy, rozdz. 9: Zadania i natura katechezy w świetle zasady personalistyczno-chrystologicz- nej; pkt 1: Zarys historyczny kształtowania się poglądów na istotne zadania katechezy, pkt 2: Zasa­ dy personalistycznej katechezy, rozdz. 10: Katecheza ja ko funkcja Kościoła', pkt 1: Eklezjalna fu n k ­ cja katechezy w aspekcie historycznym; pkt 2: Eklezjalne określenie natury i celu katechezy).

7 J. D y l , G ra f A n to n , w: J. W a l k u s z (red.), Encyklopedia katolicka, t. 6: Graal - Ignoran­

cja, L ublin 1993 kol. 30-31 (dalej: E K at); zob. N. M e t t e , Die Tübingerpastoraltheologische Schule, w: von E. W e i n z i e r l (wyd.), Von der Pastoraltheologie zu r Praktischen Theologie

O d niego wywodzi się koncepcja eklezjologicznej dedukcji teologii pastoralnej: „Das noth [w] endige und allseitig zu erschöpfende Object der Theologie ist die christliche K irche”8.

K oncepcje eklezjologiczne to te, które wyrastają na podstaw ie związku/zależności, jak a istnieje między ujęciem (koncepcją) Ko­ ścioła a teologią p astoralną9. Oczywiście, refleksja nad katechetyką w kontekście teologii pastoralnej m oże dokonywać się wtedy, gdy katechetyka będzie stanowić integralną część teologii pastoralnej. W praw dzie od początku w prow adzenia teologii pastoralnej, jako dyscypliny uniwersyteckiej (1774 r.), katechetyka do niej należy, ale z czasem dochodzi do jej oddzielenia i staje się bardziej nauką związaną z pedagogiką czy dydaktyką niż teologią (pedagogika reli­ gii). W latach trzydziestych X X w., w wyniku dokonanego wcze­ śniej zwrotu ku katechezie biblijnej i kerygmatycznej, została na nowo włączoną w kanon dyscyplin pastoralnoteologicznych10.

Ku wspólnotowej koncentracji życia Kościoła i teologii pastoralnej jako teologii duszpasterstwa

W e współczesnej, polskiej teologii p astoralnej wypracowano dwa ujęcia teologii pastoralnej, których au to rem jest ks.

Franci-1774-1974, Salzburg-M ünchen 1975, s. 75. Ks. Blachnicki pisał, że był on tym człowiekiem ,

w ielkim i genialnym , k tó iy „w połow ie X IX w ieku d o k o n ał praw dziw ego «przew rotu koperni- kańskiego» w rozw oju teologii pastoralnej, ukazując jej całkiem nowe perspektyw y”; F. B l a c h n i c k i , Teologia pastoralna ogólna, cz. 2: Eklezjologiczna dedukcja teologii pastoral­

nej. Lublin 1971, s. 42 (dalej: T P O II); por. t e n ż e , Teologia pastoralna ogólna, cz. 1: Wstęp do teologii pastoralnej. Teologiczne zasady duszpasterstwa, L ublin 1970, s. 11 (dalej: T P O I).

8 A. G r a f, Sechs un d dreissig Sätze aus der Praktischen Theologie, w: A. Z o r r l , W. S c h n e i ­ d e r (wyd.), Wege der Pastoraltheologie. Texte einer Bewusstwerdung, t. 2, E ichstätt 1986, s. 33.

9 „Pom iędzy po jęciem lub o b razem K ościoła a koncepcją teologii p asto raln ej i d u sz p a­ sterstw a zachodzi w ew n ętrzn a w spółzależność, sięgająca ta k d aleko, że m ożna by nazwać k ażdorazow ą ta k ą k o ncepcję funkcją po ło żo n eg o u jej podstaw o b razu K ościoła. O zn ac za to negatyw nie: niepełny, jed n o stro n n y i pow ierzchow ny o b ra z K ościoła, ujm ow anego n a przy­ kład tylko w aspekcie praw no-organizacyjnym , b ęd zie prow adził do błędnej lub niezad o w a­ lającej koncepcji teologii p asto raln ej i duszpasterstw a. W szystkie n ied o m ag an ia tej k o n cep ­ cji b ęd ą się tłum aczyły b rak am i tkw iącej u jej p o d staw eklezjologii. Pozytywnie: pytanie o koncepcję teologii p asto raln ej, p o staw io n e z zam iarem jej norm atyw nego o k reślen ia (czym pow inna być teo lo g ia p a sto ra ln a ? ) m usi uczynić sw oim p u n k te m wyjścia p ytanie o isto tę K o­ ścioła w św ietle myśli Bożej. Im trafniej i głębiej określi się isto tę K ościoła, tym lepiej określi się isto tę teologii p asto raln ej i d u sz p asterstw a” ; T P O II, s. 1-2.

10 A . G. G l e i s s n e r , Katechetik, H P T V, s. 236-239; M. M a j e w s k i , Katechetyka, 1. K a­

MAREK MARCZEWSKI

szek Blachnicki (1921-1987). Są to: personalistyczno-chrystolo- giczna zasada teologii pasto raln ej, wyrosła na krytyce chrystolo­ gicznej dedukcji teologii p astoralnej Franciszka Ksawerego A r­ nold a (1898-1969), oraz w spólnotow a (koinonia/'com m unio) zasa­ da życia K ościoła11. Pierw szą wyraził w następującej form ule: „Zbaw cze pośrednictw o K ościoła (jako instytucji), czyli duszpa­ sterstw o m usi być tak spraw ow ane (...), aby uobecnić udzielanie się Boga w Chrystusie przez słowo i sakram en t oraz w arunkow ać w olne przyjęcie tego udzielania się w D uchu Świętym przez w iarę i m iłość dla w zrostu K ościoła (jako społeczności)”12. D rugą fo r­ m ułę, nazw aną koinonistyczno-pneum atologiczną zasadą fo rm al­ ną działania K ościoła, przedstaw ił w następujących słowach: „P o­ średnictw o zbawcze K ościoła należy sprawować w tym celu i w ten sposób, aby urzeczywistniać w spólnotę (koinonię) z Bogiem (aspekt wertykalny) i innymi ludźm i (aspekt horyzontalny) przez Chrystusa w D uchu Świętym (jako jednej osobie w wielu oso­ bach) w widzialnym i skutecznym znaku zgrom adzenia euchary­ stycznego i w spólnoty lokalnej, pozostającej w jedności z K ościo­ łem pow szechnym ”13.

W teologii pastoralnej m ogła istnieć tylko jed n a zasada form al­ na, dlatego utworzył jej zwięzłą form ułę: „Pośrednictw o zbawcze Kościoła należy sprawować w tym celu i w taki sposób, aby uobec­ niać sam ooddanie się Boga w Chrystusie w słowie i sakram encie i warunkować wolne przyjęcie tego oddania się we wzajemnym od­ daniu siebie w D uchu Świętym przez wiarę i miłość, dla urzeczy­ w istniania wspólnoty w aspekcie wertykalnym (z Bogiem) i hory­ zontalnym (z braćm i), w widzialnym i skutecznym znaku zgrom a­ dzenia eucharystycznego i wspólnoty lokalnej pozostającej w je d ­ ności z Kościołem powszechnym”14.

11 P ierw sza zo stała przed staw io n a w pracy doktorskiej: F. B l a c h n i c k i , Pośrednictwo

zbaw cze Kościoła w ujęciu Franciszka Ksawerego A rn o ld a . Problem zasady fo rm a ln ej teologii pastoralnej, L ublin 1965 (A rK U L ); t e n ż e , D as Prinzip des G ott-M enschlichen a b Form al­ prinzip der Pastoraltheologie, w: Theologie im Wandel, M ü n c h en 1967, s. 638-646, druga

w pracy habilitacyjnej; Τ Ρ Ο II, s. 343-486; zob. M. M a r c z e w s k i , Posługa zbaw cza Kościoła

w ujęciu ks. Franciszka Blachnickiego, L ublin 2000, s. 156-184).

12 Τ Ρ Ο I, s. 281-282; Τ Ρ Ο II, s. 66. 13 Tam że, s. 454.

“ T am że, s. 454-455. P rócz tej rozw iniętej form uły, ks. Blachnicki p o d aje fo rm ę skróconą: „Z a sa d ą życia i d ziałania K ościoła je s t w D u ch u Świętym o raz w w idzialnym i skutecznym z n ak u urzeczyw istniona k o in o n ia w aspekcie w ertykalnym i h o ry zontalnym ” ; tam że, s. 455.

Znaczące dla polskiej teologii pastoralnej okazało się nie tylko wypracowanie wskazanych wyżej zasad, które winny stać się po d ­ stawą dedukcji teologii pastoralnej, jako teologii życia i działania Kościoła, ale i wypracowania struktury przedm iotu m aterialnego tej dyscypliny oraz - w konsekwencji tegoż - wspólnotowej koncen­ tracji każdej ze szczegółowych dyscyplin teologii pastoralnej.

Ks. Blachnicki podzielił teologię p astoralną na dwie części: ogól­ ną i szczegółową15. W pierwszej zamieścił: W stęp metodologiczny, Teologię urzeczywistnia się Kościoła, K airologię i Prakseologię p a­ storalną. W drugiej, k tó rą podzielił nie według trzech urzędów Chrystusa i Kościoła, lecz zgodnie ze sposobem urzeczywistniania się Kościoła, wyróżnił: Urzeczywistnianie się Kościoła na płasz­ czyźnie znaku (Liturgika, H om iletyka), Urzeczywistnianie się Ko­ ścioła w życiu jednostkowym (Katechetyka, M isjologia, Ascetyka), U rzeczywistnianie się Kościoła we wspólnocie (Diakonia, Caritas, Teologia pastoralna społeczna).

Przedstaw ienie wspólnotow o-pneum atologicznej zasady teologii pastoralnej i duszpasterstw a mogło się dokonać pod jednym w a­ runkiem , a mianowicie dokonania syntezy myśli eklezjologicznej, przedstaw ionej w dokum entach II Soboru W atykańskiego16.

Dzi-15 „C zęść pierw sza obejm ow ałaby b o g atą pro b lem aty k ę, której daw niej nie uw zględniano, a k tó ra dotyczy zasad teologicznych urzeczyw istniania się K ościoła jak o całości o raz analizy sytuacji K ościoła w e w spółczesnym św iecie, w raz z w ynikającym i z tej analizy im peratyw am i d ziałan ia K ościoła. C zęść szczegółow a zajm ow ałaby się częściowym i asp ek tam i urzeczyw ist­ n ian ia się K ościoła, b ąd ź jeg o poszczególnym i funkcjam i życiowymi, bądź poszczególnym i płaszczyznam i czy «teren am i» jeg o urzeczyw istniania się (jed n o stk a, rodzina, w sp ó ln o ta lo ­ k a ln a )” ; tam że, s. 477.

16 Ks. Blachnicki zdaw ał sobie spraw ę z wagi i trudności przedsięw zięcia: „Jest to zadanie am b itn e i nie iatw e do w ykonania, albow iem dokum enty S oboru zaw ierają w sobie ogrom ny ład u n ek i p o ten cjał świeżej myśli teologicznej i eklezjologicznej, zebrany i skondensow any w stopniu dotychczas nie spotykanym w d o k u m en tach m agisterium Kościoia. A le w iaśnie d la­ tego wyzwalają o n e niepokój intelektualny, pobudzający do wysiłków zm ierzających do u p o ­ rządkow ania tego ogrom nego bogactw a, do ujęcia go w pew ne organiczne syntezy, logiczne systemy i całościow e wizje. Je st to bow iem n o rm aln a droga um ysłu ludzkiego, zm ierzającego do przysw ojenia sobie i zasym ilow ania now o poznanych aspektów i rejonów prawdy. C zło­ w iek bow iem , szukający prawdy, nie zadow ala się m echanicznym rejestrow aniem i m agazyno­ w aniem m nóstw a encyklopedycznych szczegółów dla w zbogacenia swej wiedzy, w sensie j a ­ kiego erudycyjnego scjentyzm u, ale poprzez las szczegółów, kierow any jakim ś monistycznym p o p ęd em , dąży do p rzed arcia się do całościowej wizji, w trafnym odczuciu, że jakiś całościowy i sensow ny plan tkwi tak że u podstaw wszelkiej rzeczywistości. Tym bardziej odczuw a czło­ w iek p o trzeb ę takiej całościowej wizji, im bardziej m a do czynienia z praw dam i - w artościam i, k tó re są dla niego zarazem zobow iązującym w ezw aniem do ich realizacji w życiu”; tam że, s. 161. D odajm y do tego, że V atican u m II było pierw szym od stuleci S oborem , podczas

które-MAREK MARCZEWSKI

siaj, gdy jesteśm y świadkami rozwoju eklezjologii com m unio w wy­ niku orzeczeń II Nadzwyczajnego Z grom adzenia Synodu Bisku­ pów w 1985 г., o wiele łatwiej jest przyjąć prawdę, że „eklezjologia kom unii” jest ideą „centralną i podstaw ow ą” w dokum entach tego V aticanum II, „zasadą porządkującą” soborowej eklezjologii czy „norm ą interpretacyjną podstawowych ujęć, prób wypowiedzenia kościelnej rzeczywistości”17. Wówczas, gdy do wspomnianych uchwał Synodu, prom ulgujących eklezjologię com m unio, miało upłynąć kilkanaście lat, było to przedsięwzięciem na tyle trudnym , co proroczym 18. Bowiem z pojęcia „w spólnota” (koinönia) należało wydedukować zarów no koncepcję działania Kościoła, tradycyjnie określanego m ianem duszpasterstwa, jak i teorię dyscypliny defi­ niowanej jako teologia p asto raln a19.

Konsekwencje wynikające dla katechetyki jako dyscypliny pastoralnoteologicznej

Związek katechetyki z teologią pastoralną owocuje najpierw ro ­ zum ieniem jej jako nauki teologicznej, to znaczy „wyprowadzonej z objaw ienia i świadomości Kościoła, rozpatrującego w świetle ob­ jaw ienia swoją prawdziwą n a tu rę ”20. O znacza to, że katechetyka pozostaje w zależności od wypracowanego przez teologię pastoral­ ną „obraz K ościoła”, który stanie się tak dla tej nauki, jak i p o ­ szczególnych jej dyscyplin, i posługi zbawczej (duszpasterstw a), „«obrazem wiodącym» działania i urzeczywistnia się K ościoła”21. W świetle ostatnich wypowiedzi M agisterium Kościoła wyzwaniem, go K ościół podjął p ró b ę w niknięcia w siebie i zdefiniow ania siebie; Y. C o n g a r , D ie Lehre

von der Kirche. Vom Abendländischen Schism a bis zu r Gegenwart, H D G III 3 d, s. 124.

17 A. C z a j a, „ C om m unio" w eklezjologii Soboru Watykańskiego I I i w d o ku m en ta ch p o so ­

borowych, w: A . C z a j a , M. M a r c z e w s k i (red .), „ C o m m u n io ” w chrześcijańskiej refleksji o Kościele, L ublin 2004, s. 109-133.

18 R e c e n z e n t pracy habilitacyjnej, ks. prof. d r hab. Cz. S. B artnik, pisał, że jej a u to r wyka­ zał, iż teologia p a sto ra ln a ró żn i się o d system atycznej eklezjologii tym, że zm ierza do realiza­ cji koinonii jak o najwyższej w artości w kontekście aktualnej sytuacji K ościoła, ch o ć to w ła­ śnie z niej zyskuje teo lo g ia p a s to ra ln a ak tu aln y „o b raz” K ościoła.

T P O II, s. 345.

20 F. B l a c h n i c k i , K atechetyka fu n d a m en ta ln a , s. 10. T a k ie ro z u m ie n ie k a tech ety k i pozw oli n a w ypracow anie k o ncepcji, k tó rą ks. B lachnicki o k re śla m ian em ek lezjologicz­ nej; tam że.

21 T P O II, s. 429; A . C z a j a, A ktu a ln e sam orozum ienie Kościoła wyzwaniem dla katechezy, K at 49 (2005) n r 12, s. 4-11.

które należy realizować w obecnym tysiącleciu, jest budow anie K o­ ścioła jako komunii: „Czynić Kościół «dom em i szkołą komunii»: oto wyzwanie, jakie czeka nas w rozpoczynającym się tysiącleciu, jeśli chcemy pozostać w ierni Bożem u zamysłowi, a jednocześnie

odpowiedzieć na najgłębsze oczekiwanie świata”22.

W ezw anie do realizacji, budow ania, „czynienia” Kościoła do­ m em i szkołą kom unii /wspólnoty zostało zapoczątkow ane przez ks. Blachnickiego ponad trzydzieści lat tem u, także w odniesieniu do katechetyki. W świetle listu apostolskiego Novo millenio ineun-

te, stanow iącego w pewnym sensie testam en t Ojca Świętego Jan a

Pawła II, pozostaje ono aktualne i niezwykle ważne, bo stanowi o ucieleśnieniu i objaw ieniu samej istoty tajem nicy Kościoła w spółczesnem u człowiekowi i światu. Z e sm utkiem należy stw ier­ dzić, że po przeanalizow aniu przez ks. Kazim ierza M isiaszka p o d ­ ręczników katechetycznych23 m ożem y utw ierdzić się w przek o n a­ niu, że zagadnienie koncentracji przepow iadania katechetycznego wokół eklezjologii kom unii pozostaje jedynie wyzwaniem dla k ate­ chezy i katechetów .

M arek M A R C Z E W S K I

22 L ist apostolski „N ovo m illenio ineunte ” Ojca Świętego Jana Pawia I I do biskupów, du ch o ­

wieństwa i wiernych na zakończenie Wielkiego Jubileuszu R o ku 2000, K raków 2001 s. 39 (nr

43). „O to jeszcze je d n a w ielka dziedzina, w której należy p o d jąć zdecydow ane i planow e d ziałan ia n a płaszczyźnie K ościoła pow szechnego i K ościołów partykularnych: k o m u n ia (ko- in onia), b ę d ą c a u cieleśn ien iem i objaw ieniem sam ej istoty K ościoła (...). W łaśnie b u d u jąc tę k o m u n ię m iłości K ościół objaw ia się ja k o « sakram ent», czyli «znak i n arzęd zie w ew n ętrzn e­ go zjednoczenia z B ogiem i je d n o ści całego ro d zaju ludzkiego»” ; tam że, s. 38, n r 42.

23 K. M i s i a s z e k , Kościół ja k o ko m u n ia w przekazie katechetycznym, w: A. C z a j a , M. M a r c z e w s k i (red .), „ C o m m u n io ” w chrześcijańskiej refleksji o Kościele, s. 445-461.