A n d r z e j P o d g ó r s k i
OBRAZ ŻYCIA SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY
MŁODYCH EMIGRANTÓW Z POLSKI . KRAJ EMIGRACJI
A KRAJ WŁASNY
Postrzeganie rzeczywistości społecznej ma wielki wpływ na zachowanie wchodzą-cych w jej skład ludzi1. W psychologii społecznej istnieje cała szkoła podkreślająca „ważność badania subiektywnego sposobu, w jaki dany obiekt pojawia się w umy-śle ludzi”2, a więc tego, jak jednostki widzą świat społeczny. Nazywa się ona psy-chologią postaci. Kluczowe jest tu pojęcie postrzegania, czyli procesu w trakcie i na skutek którego „tworzymy wyobrażenia innych ludzi i wyciągamy wnioski ich dotyczące”3. Zgodnie z teorią W. Łukaszewskiego4 postrzeganie życia społecznego może być znaczącym czynnikiem wpływającym na szanse rozwoju osobowości. Stworzył on specjalne narzędzie do pomiaru tego wpływu5, które zostało użyte w przeszłości kilkukrotnie do badania obrazu życia społecznego m.in. robotników6 i maturzystów7. W roku 2008 wykorzystano je ponownie, ale w odniesieniu do
1 H. Griese, Socjologiczne teorie młodzieży, Kraków 1996; E. Durkheim, Zasady metody socjolo-gicznej, Warszawa 1968; J. Niżnik, Między teorią ideologii a epistemologią [w:] Socjologia wiedzy. Zarys historii i problematyki, idem (red.), Warszawa 1989.
2 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995, s. 38. 3 Ibidem, s. 499.
4 W. Łukaszewski, Szanse rozwoju osobowości, Warszawa 1984.
5 W. Łukaszewski, Technika do badania obrazu życia społecznego, Wrocław 1980.
6 K. Szafraniec, Człowiek wobec zmian społecznych: studium empiryczne z lat 1981–1982, War-szawa 1990.
7 Z. Kwieciński, Życie społeczne jako zagrożenie rozwoju [w:] Młodzież wobec wartości i norm życia społecznego, idem (red.), Toruń 1987 oraz K. Szafraniec, Młode pokolenie a nowy ustrój, War-szawa 2010.
innej niż dotychczas zbiorowości – młodych polskich emigrantów, aby określić obraz życia społecznego Polski oraz dodatkowo krajów migracji. Badanie zreali-zowano na celowo dobranej próbie młodych osób (N=203). Niniejszy tekst ma na celu przybliżenie jego wyników.
1.
Obraz życia społecznego jako czynnik wpływający na rozwój
osobowości
Założenia, jakie przyjął W. Łukaszewski przy konstrukcji swojego narzędzia, od-wołują się do oceny wpływu, jaki może mieć percepcja rzeczywistości społecznej na zachowanie jednostki. Kluczowym terminem jest obraz życia społecznego. Zda-niem W. Łukaszewskiego w każdej grupie społecznej, niezależnie od jej złożoności, istnieje system reguł określających rzeczy pożądane (system możliwości) oraz sys-tem reguł określających rzeczy zakazane (syssys-tem konieczności). Obecność tych dwojakich reguł prowadzi do występowania w społeczeństwie pewnej klasy zjawisk – typowych, częstych, powtarzających się z dużą regularnością. Ten system W. Łu-kaszewski nazywa mechanizmami życia społecznego lub życiem społecznym. Od-działują one na jednostki dwoma niezależnymi drogami – bezpośrednio (poprzez system wymagań i konieczności, nagród i kar) oraz poprzez obraz mechanizmów życia społecznego, jaki ludzie wytwarzają sobie w wyniku uogólnienia osobistych i społecznych doświadczeń8. Innymi słowy, poprzez doświadczenia świata społecz-nego jednostka tworzy sobie, na ogół nieświadomie, subiektywny obraz rzeczywi-stości społecznej, w której uczestniczy i którą współtworzy. Pozytywny obraz życia społecznego wiąże się ze stymulującym wpływem na rozwój, a negatywne postrze-ganie rzeczywistości społecznej może działać na niego hamująco, doprowadzając do stagnacji.
2. Skala do pomiaru obrazu życia społecznego
Do badania obrazu życia społecznego W. Łukaszewski stworzył specjalne narzę-dzie technikę Życie społeczne – jakim je spostrzegam9. Nie bada ona samopoczucia jednostki w społeczeństwie ani tego, jakie to społeczeństwo jest dla niej. Daje ona odpowiedzi na pytania: Czy jednostka ma wyrobiony pogląd na temat typowych
8 W. Łukaszewski, Technika…, op.cit., 1980, s. 1–3. 9 Ibidem.
zjawisk zachodzących w życiu społecznym i czy określony odbiór świata ma jakiś pozytywny lub negatywny sens rozwojowy? Określenie to bezpośrednio odnosi się do osobowości, która kształtuje się w relacjach życia społecznego i kulturze.
Technika W. Łukaszewskiego należy do grupy skal psychometrycznych typu Th urstone10. Skale te, inaczej niż skale typu Likerta, buduje się, rozpoczynając od stworzenia z pomocą kompetentnych sędziów listy twierdzeń, do których w trak-cie badania odnoszą się respondenci, zgadzając się z nimi lub nie. Pozwala to zmie-rzyć postawę badanych względem analizowanego zjawiska. Narzędzie W. Łuka-szewskiego zostało stworzone na podobnej zasadzie, chociaż z myślą o badaniu szerszego zjawiska niż pojedyncza postawa. Spośród różnych możliwych sposobów badania rzeczywistości społecznej skala ta została uznana za narzędzie najbardziej obiecujące poznawczo. Najważniejszym argumentem przemawiającym za jej uży-ciem jest nieuświadomiony, przez co trudniejszy do pomiaru charakter badanego nią zjawiska. Precyzyjna statystyka stworzona przez W. Łukaszewskiego ułatwia pomiar obrazu życia społecznego, a dodatkową zaletą skali jest jej empiryczne sprawdzenie – została ona już wykorzystana w badaniach w przeszłości. Zastoso-wanie jej dało nie tylko gwarancję wysokiej skuteczności w warunkach badaw-czych, ale także umożliwiło porównanie z dotychczas uzyskanymi wynikami. Dzię-ki temu pozwala obserwować dynamikę zmiany obrazu życia społecznego w różnych przedziałach czasu przez różne grupy Polaków.
Używany kwestionariusz ankiety zawierał 25 twierdzeń składających się na 5 podskal opisujących różne wymiary życia społecznego. Pierwotnych twierdzeń było 50, jednak z pomocą kompetentnych sędziów W. Łukaszewski wyeliminował połowę twierdzeń jako najmniej trafnych w opisie obrazu życia społecznego. W ba-daniu użyto wszystkich 5 podskal jednak, z powodu problemów związanych z kon-strukcją podskali Orientacje Temporalne (OT), podjęto ostatecznie decyzję o wy-łączeniu jej z opisu badania. Ostatecznej analizie poddano 4 podskale, na które złożyło się 20 pytań. Poniżej znajduje się ich skrócony opis.
Podskala „relacje interpersonalne” (RI) opisuje przekonania o powszechnym
wy-stępowaniu w życiu społecznym takich zjawisk, jak:
1. gotowość do pomocy innym ludziom – nastawienie na realizację własnego interesu,
2. gotowość do współpracy – tendencja do rywalizacji, 3. zaufanie w stosunkach międzyludzkich – nieufność,
10 S. Mika, Postawy: Techniki badania [w:] Wstęp do psychologii społecznej, S. Mika (red.), War-szawa 1972, s. 75–76.
4. sympatia do innych – antypatia do innych ludzi,
5. traktowanie innych jako wartości – instrumentalne traktowanie innych ludzi.
Podskala „Bezpieczeństwo” (B) obejmuje przekonania o powszechnym
występo-waniu w życiu społecznym następujących zjawisk:
1. przewidywanie korzystnych zmian – przewidywanie zmian na gorsze, 2. optymistyczne nastawienie do przyszłości (nadzieje) – pesymistyczne
nasta-wienie do przyszłości (obawy),
3. planowanie, porządek, ład – żywiołowość, bezplanowość, chaos, 4. niepewność jutra – przewidywalność, stabilizacja,
5. poczucie bezpieczeństwa – poczucie zagrożenia.
Podskala „kontrola” (K) rejestruje, czy w życiu społecznym ma miejsce:
1. kontrola, wpływ na ważne wydarzenia – brak kontroli i wpływu,
2. nie podleganie nadmiernej kontroli zewnętrznej – podleganie nadmiernej kontroli,
3. możliwość trafnego przewidywania zdarzeń – niemożność przewidywania zdarzeń,
4. wewnętrzne sterowanie własnym postępowaniem – zewnętrzne sterowanie zachowaniem jednostki,
5. orientacja w ważnych wydarzeniach społecznych – brak orientacji w ważnych wydarzeniach społecznych.
Podskala „style socjalizacji” (SS) weryfi kuje, czy w życiu społecznym występuje
zdaniem badanych:
1. wiele akceptowanych wzorów człowieka – jeden akceptowany wzór (ideał) człowieka,
2. oferowanie poglądów z pozostawieniem wyboru – indoktrynowanie poglą-dów bez wyboru,
3. tolerancja różnorodności i odmienności – nietolerancja różnorodności i od-mienności,
4. tolerancja drobnych odstępstw od norm – karanie za drobne odstępstwa od norm,
5. swoboda wyboru postaw i zachowań – brak swobody wyboru.
Każde twierdzenie zawierało trzy możliwe odpowiedzi. Jedna z nich zawsze mó-wiła o prorozwojowym charakterze danego zjawiska. Druga, odwrotnie niż poprzed-nia, miała świadczyć o negatywnym obrazie życia społecznego w oczach responden-ta, który wpływa hamująco na rozwój osobowości jednostki. Trzecią alternatywą w skali W. Łukaszewskiego była opcja: nie mam zdania. Miała ona w założeniu być wybierana przez respondenta możliwie rzadko, tylko w sytuacji gdy absolutnie nie
mógł się zgodzić z pozostałymi twierdzeniami. W opisywanej technice odpowiedzi prorozwojowe i nierozwojowe zostały zastosowane naprzemiennie, nie tworząc jed-nolitego wzorca, który mógłby sugerować respondentowi odpowiedzi.
Do analizy wyników W. Łukaszewski stworzył odpowiednią statystykę mającą pomóc w jednoznacznej interpretacji wyników11. W niniejszym badaniu użyto jej w nieznacznie zmodyfi kowanej wersji autorstwa K. Szafraniec. Pozwoliła ona za-mknąć wartość wskaźnika obrazu życia społecznego w przedziale od -1 do 1, tym samym znacząco upraszczając interpretację wyników w stosunku do pierwowzoru (-0,83 do 0,83).
Wartości wskaźnika w przedziale od -1 do -0,7 świadczą o bardzo negatywnym charakterze obrazu świata społecznego, a wartości w przedziale od -0,69 do -0,35 o negatywnym jego obrazie. Wynik w przedziale od -0,34 do 0,34 rejestruje ambi-walentny sposób postrzeganiu życia społecznego. Przedziały od 0,35 do 0,69 oraz od 0,7 do 1 analogicznie świadczą o pozytywnym oraz bardzo pozytywnym od-biorze obrazu życia społecznego przez oceniającego. Poniższy wzór opisuje wyko-rzystany w pracy wskaźnik obrazu życia społecznego. Liczba 20 w mianowniku to liczba twierdzeń W. Łukaszewskiego zawartych w kwestionariuszu, które są pod-dawane analizie (bez skali OT).
⎟⎟⎠ ⎞ ⎜⎜⎝ ⎛ − − =
∑ ∑
∑
20 1 20 C R NR W W – wartość wskaźnikaR – odpowiedzi mówiące o rozwojowym charakterze obrazu życia społeczne-go
NR – odpowiedzi mówiące o nierozwojowym charakterze tegoż C – odpowiedzi neutralne (nie mam zdania)
3. Migracja jako czynnik wzbogacający percepcję
Położenie geografi czne, historia i związane z nią sytuacja geopolityczna, tradycja, kultura – te i wiele innych czynników znacząco wpływają na sposób postrzegania otaczającej rzeczywistości. O ile ludzie mieszkający stale w jednym miejscu prze-ważnie znają tylko jeden świat społeczny i oceniają wszystko z perspektywy naby-tej w tym świecie, o tyle osoby przebywające za granicą mają okazję zaobserwować
odmienną rzeczywistość. To pozwala skonfrontować ją z rodzimą i dzięki temu wzbogacić swoje widzenie świata o nieobecne wcześniej elementy. Innymi słowy, pobyt za granicą może znacząco rozwinąć percepcję świata. Ta dodatkowa per-spektywa pozwala dostrzec więcej, zauważyć inne sposoby życia czy zachowania w określonych sytuacjach i skłania do refl eksji wobec rodzimego świata społecz-nego, w którym migrujący spędzili swoje dotychczasowe życie.
W badaniu poproszono tych samych respondentów o zestawienie ze sobą, z po-mocą techniki W. Łukaszewskiego dwóch odmiennych rzeczywistości. Podobnego zabiegu, chociaż w odniesieniu do tej samej rzeczywistości w różnych odcinkach czasu, dokonała w przeszłości K. Szafraniec12. Badanie obrazu życia społecznego krajów migracji było niejako chrztem narzędzia Łukaszewskiego w nowej sytuacji badawczej. Pomiar z jego użyciem innego świata społecznego niż Polska (np. mul-tikulturowego Londynu) może nasuwać wątpliwości w związku z jego odmienno-ścią w stosunku do naszego kraju. Światy społeczne Polski i krajów Europy Za-chodniej, chociaż różniące się od siebie są jednak na tyle zbliżone kulturowo, co potwierdza członkostwo Polski w Unii Europejskiej, że użycie narzędzia do zba-dania krajów migracji nie stanowiło problemu. Dzięki wykorzystaniu tego samego kwestionariusza, w tym samym momencie, wśród tej samej grupy respondentów, możliwe było wytłumienie wielu zmiennych wpływających na obraz życia społecz-nego pozwalając w znacznym stopniu orzekać jedynie o percepcji obu rzeczywi-stości. Skala w tej sytuacji badawczej mierzy dokładnie to samo w przypadku obu rzeczywistości społecznych przez co możliwe jest zaobserwowanie właśnie owego
innego świata w oczach młodych migrantów wraz z całym jego bogactwem i
zesta-wienie go z rzeczywistością rodzimą.
Zrozumieniu rzeczywistości, jak również samych respondentów sprzyja efekt kontrastu, tj. „uwydatnienie pierwotnych różnic między obiektami wynikające z bezpośredniego zestawienia ich ze sobą”13, wynikający z zestawienia światów w badaniu.
Przyjęto założenie, że obraz obu światów, aby był rzeczywisty, musi być świeży. Z tego względu w badaniu wzięły udział osoby, których ostatni kontakt z krajem migracji miał miejsce w roku 2007 lub później. Dzięki dobrej znajomości rzeczy-wistości rodzimej, w której w większości przypadków badani się wychowali i spę-dzili dużą część swojego życia, można określić ich obraz życia społecznego Polski jako dobrze ukształtowany.
12 K. Szafraniec, Człowiek…, op.cit. 13 E. Aronson, op.cit., s. 157.
4. Dobór próby oraz sposoby pozyskiwania respondentów
Zasadniczym problemem w badaniu emigrantów jest trudność jasnego określenia ich liczebności oraz dokładnego rozkładu cech demografi cznych. Niemożliwe jest stworzenie operatu losowania obejmującego wszystkich emigrantów – istniejące dane pozwalają jedynie oszacować ogólną liczbę wyjeżdżających, chociaż i w tej kwestii badacze nie są jednomyślni. Z tego powodu badana przeze mnie próba miała charakter celowy, a wnioski wyciągane na bazie tego badania, chociaż nie-wątpliwe użyteczne, nie mogą być traktowane jako reprezentatywne dla szerszej zbiorowości. Kryterium doboru próby, obok wymienionej już świeżości obrazu, były: wiek (respondenci młodzi – do 31. roku życia), kraj wyjazdu (Europa Za-chodnia) oraz długość pobytu gwarantująca poznanie obrazu życia społecznego krajów migracji (minimum 2 miesiące spędzone za granicą).
Badanie przeprowadzono w okresie od X do XII 2008 roku z pomocą kwestio-nariusza ankiety rozsyłanego pocztą elektroniczną, w formie załącznika, po uprzednim wyrażeniu zgody przez respondenta na udział w badaniu. Pomiaru dokonano techniką e-mailingu cieszącą się coraz większą popularnością ze wzglę-du na łatwość wykorzystania oraz wzglę-dużą efektywność14. Głównym argumentem za jej wyborem był utrudniony dostęp do migrantów jako kategorii respondentów znajdującej się bardzo często za granicą. Większość z nich jest jednak obecna w sie-ci – według badania przeprowadzonego przez ARC, PBI i Starcom – 74% emigran-tów korzysta codziennie z Internetu15. Jego pośrednictwo znacznie ułatwiło dotar-cie do respondentów znajdujących się w chwili badania poza Polską.
Respondenci byli rekrutowani do badania dwutorowo. Spośród osób zaprzy-jaźnionych i rodziny badacza pozyskiwano badanych metodą kuli śnieżnej16,
któ-14 A. Kubczak, Cybersocjologia? Internet jako przedmiot zainteresowania socjologów [w:] Polskie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego: dylematy cywilizacyjni-kulturowe, L. Haber (red.), http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0037/cz1-r19.pdf [dostęp: 04.02.2009]; K. Pie-trowicz, Badanie Internetu w ujęciu konstruktywistycznym [w:] Re: Internet – społeczne aspekty me-dium. Polskie konteksty i interpretacje, Ł. Jonak, P. Mazurek, A. Tarnowski (red.), Warszawa 2006; M. Szpunar, Badania Internetu vs. badania w Internecie, czyli jak badać nowe medium – podstawowe problemy metodologiczne, http://www.magdalenaszpunar.com/_publikacje/2007/badania_internetu. htm [dostęp: 14.03.2009]; A. Jeran, Internet jako narzędzie i przedmiot badań, „Kultura i Społeczeń-stwo” 2004, nr 4; T. Żmijewska-Jędrzejczyk, Badania internetowe [w:] Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.), Warszawa 2004; D. Dilman, D. Schaefer, Development of a Standard e-mail Methodology. Results of an Experiment, http://survey.sesrc.wsu.edu/dillman/papers/E-Mailppr.pdf [dostęp: 17.03.2009].
15 A. Garapich, E. Korbel, K. Szczerbacz, Polscy emigranci w Europie, http://www.pbi.org.pl/s/p/ pliki/13/13/Emigranci_2007_Konferencja_Prasowa_teaser.pdf [dostęp: 18.09.2010].
ra jest bardzo popularna w przypadku badań nad migracjami17. Grupa zebrana z jej pomocą stanowi mniej niż 20% przebadanej próby. W przeważającej większo-ści respondentów odnaleziono za pośrednictwem dwóch internetowych portali społecznościowych – Naszej-Klasy oraz Goldenline. Skupiają one internatów, w tym oczywiście osoby mające doświadczenia migracyjne. W obu przypadkach umieszczono ogłoszenia na podforach rokujących nadzieję na znalezienie osób spełniających kryteria doboru próby z prośbą o wzięcie udziału w badaniu. Wy-słano również kilkadziesiąt wiadomości do zaprzyjaźnionych osób mających kon-ta na obu porkon-talach z prośbą o pomoc w znalezieniu respondentów. Po krótkiej wymianie wiadomości na portalu i upewnieniu się, że respondent spełnia kryteria doboru próby, dochodziło do przesłania kwestionariusza ankiety na podany e-mail, który respondent miał zwrócić w czasie od jednego do trzech tygodni. Przy braku informacji wysyłano przypomnienie, co w większości przypadków owoco-wało pożądanym zwrotem.
5. Cechy społeczno-demograficzne badanej zbiorowości
Próba liczyła 203 respondentów w wieku od 18 do 31 lat – niemal 95% badanych miało od 20 do 30 lat. Większość z nich w chwili badania przebywała za granicą (63,1%). Dominowały, zgodnie z doborem próby, osoby, które wyjechały do krajów starej piętnastki. Spośród nich zdecydowanie najliczniejsza była grupa osób, która wyjechała do Wielkiej Brytanii. Liczyła ona 91 osób (44,8% całej próby). Ponadto w próbie znaleźli się respondenci głównie z: Hiszpanii (14,3% – 29 osób), Francji i Niemiec (po 5,4% – 11 osób), Irlandiii Szwecji (po 3,9% – 8 osób). Pozostałe grupy liczyły mniej niż po 3,5% całości. Respondenci spoza starej piętnastki po-chodzili z Czech, Cypru oraz Norwegii. W próbie ich łączna liczba wyniosła 12 osób (niecałe 6% wszystkich respondentów).
Ze względu na długość pobytu badana grupa była dość zróżnicowana, chociaż zdecydowana większość (93%) spędziła za granicą ponad 3 miesiące. Oprócz osób wyjeżdżających na krótki okres czasu – do pół roku (33,5%), w próbie znalazły się osoby, które spędziły za granicą od pół roku do roku (19%), od roku do 2 lat (20%) i takie które przebywały za granicą ponad 2 lata (27%).
Najczęściej wymienianym głównym powodem wyjazdu była chęć zdobycia doświadczenia lub nauki (34%) oraz chęć zarobienia pieniędzy (27%). Jest to waż-na informacja świadcząca o specyfi ce grupy, ponieważ mówi o dużym zważ-naczeniu
chęci własnego rozwoju jako powodu wyjazdu. Jednocześnie ponad 80% badanych pracowało podczas swojego pobytu za granicą (podobny odsetek pracujących wśród migrantów wskazuje ogólnopolskie badanie BAEL18). Do osób niepracują-cych (17%) należeli przede wszystkim studenci programu ERASMUS.
Próba jest wyraźnie skrzywiona ze względu na płeć – przeważają kobiety (65%). Ogółem w całej populacji migrujących w 2006 roku udział kobiet stanowił około 34% i się zmniejszał19. Chociaż migranci są generalnie bardzo wykształconą grupą, to jednak udział osób z wyższym wykształceniem nie przekracza 25% osób. W pró-bie ich liczba była znacząco większa. Wykształcenie wyższe magisterskie miało 43% respondentów, wyższe zawodowe 19%, a średnie 32%. Zaledwie 5,5% responden-tów z próby miało wykształcenie zasadnicze zawodowe (4%) lub podstawowe (1,5%).
6. Obraz rzeczywistości społecznej polskiej oraz krajów migracji
Technika do pomiaru obrazu życia społecznego została wykorzystana w badaniach w przeszłości kilkukrotnie. Z jej pomocą badania zrealizowali między innymi: K. Szafraniec, badając robotników i maturzystów (1982, 2007), oraz Z. Kwieciński badając młodzież licealną (1986). Wyniki wykazały stosunkowo niską ocenę życia społecznego Polski w oczach respondentów w każdym odcinku czasu. Jedynym okresem, w którym rzeczywistość społeczna została oceniana dość pozytywnie, był czas tzw. pierwszej Solidarności, krótko przed wprowadzeniem stanu wojennego. Pozytywny obraz życia społecznego pozwalający na rozwój osobowości mieli w tym okresie badani robotnicy. Trwałość negatywnych tendencji nie pozwalała odpowiedzieć na pytanie, czy jest to polska specyfi ka, czy być może uniwersalna cecha wynikająca z przesłanek ogólnocywilizacyjnych. Przedstawione tu badanie to pierwsza próba skonfrontowania rzeczywistości polskiej z zagraniczną.
Porównanie średnich wartości wskaźnika W. Łukaszewskiego, określającego jakość życia społecznego dla Polski i krajów migracji, przyniosło znacząco od-mienne wyniki (zob. wykres 1). O ile w przypadku krajów migracji dodatnią war-tość wskaźnika miało 81,7% badanych, to w przypadku Polski było ich jedynie 12,4%. Równie uderzające rozbieżności zaobserwowano, porównując poszczegól-ne podskale. Oceniaposzczegól-ne tu grupy zjawisk miały zdecydowanie pozytywny obraz
18 P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz, Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organiza-cji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy, Warszawa 2007, s. 37.
w przypadku krajów migracji. Analogiczne oceny dla Polski wypadły natomiast nadzwyczaj negatywnie (zob. tabela 1).
Tabela 1. Obraz życia społecznego dla Polski i krajów migracji
Średnie oceny (wskaźnik Wsz) RI B K SS Całość
2008 rok – Polska -0,51 -0,48 -0,15 -0,18 -0,32 2008 rok – kraje migracji 0,08 0,37 0,26 0,51 0,29
Źródło: Badanie własne.
Średnia wartość wskaźnika dla obrazu życia społecznego w przypadku Polski wyniosła -0,32, co lokuje ją pośród ocen poniżej zera. Mediana przyjęła wartość -0,36, a dominanta wyników mieściła się w drugim przedziale od -0,69 do -0,35. Wszystko to wskazuje jednoznacznie na negatywne postrzeganie polskiej rzeczy-wistości społecznej. Jednocześnie średni wskaźnik życia społecznego dla krajów migracji przyjął stosunkowo wysoką wartość (0,29). O ile w przypadku oceny polskiej rzeczywistości pojawiły się oceny skrajnie negatywnie (przedział od -1 do -0,7), a brak było ocen bardzo pozytywnych (0,7 do 1), o tyle w przypadku krajów migracji tylko jedna osoba oceniła bardzo negatywnie rzeczywistość kraju obcego, a oceny bardzo pozytywne wyraziło aż 11,3% badanych. Mediana przyjęła wartość 0,30, dominanta znajdowała się w przedziale od 0,01 do 0,34, a więc w przedziale powyżej 0.
Wykres 1. Obrazy życia społecznego w przedziałach w Polsce i w krajach migracji w roku 2008
Źródło: Badanie własne. 0,5% 10,8% 2,5% 40,4% 15,3% 36,5% 38,9% 9,4% 31,5% 3,0% 11,3% 0,0% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0% 45,0% -1 do -0,70 -0,69 do -0,35 -0,34 do 0 0,01 do 0,34 0,35 do 0,69 0,70 do 1 Kraje migracji Polska
W przypadku RI średnia wartość wskaźnika dla Polski wyniosła-0,5, co jest bardzo niskim wynikiem. Dla krajów migracji ten sam współczynnik był nieznacz-nie pozytywny i przyjął wartość 0,08 (zob. wykres 2). Analiza ocen w obrębie pod-skali RI pokazuje, że w przypadku zagranicy znacząca większość respondentów odbierała atmosferę stosunków międzyludzkich jako nacechowanych sympatią (65% odpowiedzi, przy 18% odpowiedzi mówiących o antypatii). Najgorzej wypa-dła tu ocena traktowania ludzi (instrumentalne vs. autoteliczne) – 46% responden-tów wskazało na to, że często spotykane jest przedmiotowe traktowanie innych ludzi – wykorzystywanie ich do swoich celów. W przypadku Polski wszystkie twier-dzenia tworzące skalę Relacji Interpersonalnych zdominowały odpowiedzi nega-tywne. Przykładowo odpowiedzi mówiących o sympatii w stosunkach międzyludz-kich było jedynie 23%, a dominowały (60%) mówiące o antypatii.
Wykres 2. Skala Relacje Interpersonalne
Źródło: Badanie własne.
Różnica w ocenie obu światów, w przypadku podskali Bezpieczeństwo, była również duża. O ile średnia wartość wskaźnika W. Łukaszewskiego dla Polski wy-niosła -0,48, o tyle w przypadku krajów migracji ten sam wskaźnik miał stosunko-wo wysoką wartość i wyniósł 0,37 (zob. wykres 3). Porównując odpowiedzi na poszczególne pytania, można zauważyć, że niezależnie od ocenianego obszaru (kraj obcy czy kraj własny) stosunkowo podobna była ocena przyszłości – domi-nował optymizm – wypowiedzi mówiące, że wszystko zmierza ku lepszemu. Dzia-ło się tak również w przypadku Polski pomimo faktu, że perspektywa życia w niej wydawała się respondentom niepewna i wiązała się z obawami (na co wskazują
9,9% 33,5% 13,8% 28,6% 21,7% 27,1% 20,2% 7,9% 20,2% 2,5% 14,3% 0,5% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% -1 do -0,70 -0,69 do -0,35 -0,34 do 0 0,01 do 0,34 0,35 do 0,69 0,70 do 1 kraje migracji Polska
odpowiedzi w przypadku dwóch innych pytań na tej podskali). Należy jednak w tym miejscu poczynić uwagę o dacie przeprowadzenia badania. Był to okres nasilonych obaw i dyskusji o kryzysie w Wielkiej Brytanii i innych krajach Europy Zachodniej. Równolegle w Polsce reakcja była raczej spokojna, a nawet zaprzecza-no istnieniu kryzysu. Sytuacja ta mogła zbliżyć oceny przyszłości Polski i krajów Zachodu do siebie.
Wykres 3. Skala Bezpieczeństwo
Źródło: Badanie własne.
Na skali Style Socjalizacji bardzo pozytywny wynik w przypadku krajów migra-cji pozostał w dużym kontraście z oceną dla Polski (zob. wykres 4). O stosunkowo dobrej ocenie kraju rodzimego przez badanych można mówić jednie w związku z odpowiedziami na dwa pytania. Po pierwsze, polska rzeczywistość społeczna była postrzegana jako raczej nienarzucająca jednej, odgórnej drogi zachowania i jako niewywierająca przymusu, lecz pozostawiająca jednostce znaczną wolność wyboru. Jest to jedna z bardzo niewielu pozytywnych obserwacji, jeśli chodzi o ocenę życia społecznego w naszym kraju.
Chociaż w przypadku podskali Kontrola respondenci również raczej negatyw-nie postrzegali polską rzeczywistość (zob. wykres 5), to jednocześnegatyw-nie deklarowali oni, że sami mają możliwość decydowania o swoim losie. Odpowiedź ta przewa-żała zarówno w przypadku oceny krajów migracji (80% wskazań), jak i Polski (61%). Badani zdawali się wierzyć w swoje siły i w swój wpływ na najbliższe oto-czenie, ale już nie na szerszy świat społeczny. W przypadku podskali Kontrola w odniesieniu do sfery publicznej pojawiły się znacznie gorsze oceny i niewiara w możliwość wpływu na nią. Najlepszym dowodem na ten brak wiary jest
szcze-2,0% 22,2% 6,9% 40,4% 16,3% 28,6% 20,2% 6,4% 32,5% 1,0% 22,2% 1,5% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0% 45,0% -1 do -0,70 -0,69 do -0,35 -0,34 do 0 0,01 do 0,34 0,35 do 0,69 0,70 do 1 kraje migracji Polska
gólnie niska frekwencja młodych ludzi w wyborach politycznych, którą można traktować jako wskaźnik niskiego poczucia kontroli nad sferą publiczną – młodzi ludzie nie głosują, bo nie wierzą w możliwość zmiany rzeczywistości tym sposo-bem. Jednocześnie rzeczywistość krajów migracji została oceniona pozytywnie. Tam migranci na ogół nie mają wielkiego kontaktu ze sferą publiczną, nie licząc pojedynczych spraw urzędowych, a opcja głosowania jest wybierana praktycznie tylko przez osoby migrujące na dłuższy okres czasu. Pozostaje ona wraz z szerszą sferą publiczną poza obszarem zainteresowań migrantów krótkookresowych.
Wykres 4. Skala Style Socjalizacji
Źródło: Badanie własne.
Wykres 5. Skala Kontrola
Źródło: Badanie własne. 1,5% 13,3% 3,9% 23,6% 9,4% 32,5% 18,7% 15,8% 32,5% 11,8% 34,0% 3,0% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% -1 do -0,70 -0,69 do -0,35 -0,34 do 0 0,01 do 0,34 0,35 do 0,69 0,70 do 1 kraje migracji Polska
0,0% 8,4% 3,0% 27,1% 24,1% 30,5% 37,4% 22,2% 26,1% 8,4% 9,4% 3,4% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0% -1 do -0,70 -0,69 do -0,35 -0,34 do 0 0,01 do 0,34 0,35 do 0,69 0,70 do 1 kraje migracji Polska
7. Czynniki różnicujące oceny rzeczywistości
Nie zaobserwowano wyraźnej zależności między płcią a oceną życia społeczne-go krajów migracji. Dla kobiet średnia wartość wskaźnika oceny życia społecz-nego krajów migracji wyniosła 0,29, dla mężczyzn wartość ta była nieco mniej-sza niż 0,3. Wyraźnie gorzej rzeczywistość polską ocenili respondenci płci męskiej (-0,37) niż kobiety (-0,3). Różnicę tę można tłumaczyć raczej wykształ-ceniem – kobiety z próby miało relatywnie wyższe kwalifi kacje edukacyjne niż mężczyźni.
Widać wyraźnie, jak różnice w ocenie życia społecznego zależne są od szczebla ukończonej edukacji (zob. tabela 2). Osoby z wykształceniem zasadniczym zawo-dowym i podstawowym wystawiły bardzo niską notę życiu społecznego zarówno krajów migracji (-0,05) i Polski (-0,45). W odniesieniu do Polski dało się zaobser-wować, że im wyższe wykształcenie, tym lepszy obraz polskiej rzeczywistości. W odniesieniu do krajów migracji nie widać takiej zależności. Postrzeganie krajów migracji w przypadku osób z wykształceniem średnim (0,31) było nieco gorsze niż tych z wyższym (0,34). Lepsze wykształcenie oznacza w Polsce korzystniejsze wa-runki pracy i wyższą pensję. W krajach migracji ma to mniejsze znaczenie – więk-szość młodych migrantów zaczyna od prac niewymagających żadnych kwalifi kacji, stąd nie ma reguły, jeśli chodzi o ocenę życia społecznego a wykształcenie. Nie odnotowano wpływu wielkości miejsca zamieszkania w Polsce czy za granicą na ocenę obrazu życia społecznego.
Tabela 2. Obraz życia społecznego a wykształcenie
Wykształcenie Ocena życia społecznego krajów migracji Ocena życia społecznego Polski Rozkład procentowy
Niższe niż średnie -0,04 -0,45 5,4
Średnie 0,31 -0,39 32,0
Wyższe zawodowe 0,255 -0,32 19,2
Wyższe 0,34 -0,26 43,3
Ogółem 0,29 -0,32 100,0
Źródło: Badanie własne.
Chociaż cała zbadana zbiorowość to osoby młode, to jednak daje się zaobser-wować pewne różnice w ocenie obu światów zależnie od wieku. Bardziej krytycz-nie zarówno polską, jak i zagraniczną rzeczywistość oceniły osoby młodsze
(18–25 lat) – średnia wartość wskaźnika w przypadku tej grupy wyniosła -0,34 dla Polski oraz 0,28 dla krajów migracji. Osoby w wieku powyżej 26 lat oceniły oba miejsca nieco lepiej – wskaźnik przyjął wartość -0,30 dla Polski oraz 0,31 dla krajów migracji.
Większość osób migrujących (82%) pracowała za granicą. Spośród nich około 63% stanowiły osoby pracujące zarówno w Polsce, jak i za granicą, przy czym nie-mal wszyscy zarabiali, poza krajem ojczystym, znacząco więcej niż w Polsce (oko-ło 10% respondentów z próby nie poda(oko-ło żadnych informacji na temat swoich zarobków. Nie uwzględniono ich w tych szacunkach). Osoby pracujące oceniły życie społeczne krajów migracji na poziomie 0,24 (zob. tabela 3). Ten sam wskaź-nik dla osób, które za granicą miały pierwszy kontakt z rynkiem pracy, wyniósł 0,32. U osób niepracujących za granicą wskaźnik ten był jeszcze wyższy i wyniósł 0,41. Praca lub jej brak miała więc wpływ na ocenę obrazu życia społecznego kra-jów migracji. Wysoka ocena krakra-jów migracji przez osoby niepracujące była zwią-zana bezpośrednio z sytuacją respondentów. Nie były to osoby bezdomne, koczu-jące na dworcach, czy w polskich parafi ach. Byli to przede wszystkim studenci, którzy pojechali za granicę na stypendium zagraniczne, dla których wyjazd przede wszystkim formą zabawy i nauki. Nie musieli oni, dzięki stypendium, martwić się w żaden sposób o utrzymanie i mogli większość swojego czasu poświęcić na roz-rywki. Wśród niepracujących za granicą znalazły się także osoby, które przybyły do swojego partnera życiowego. Radość z połączenia się z bliską osobą (rodziną) ma niemały wpływ na ocenę otaczającego świata. Z kolei wysoka ocena życia spo-łecznego krajów migracji u osób, które pracują po raz pierwszy, może wiązać się z pierwszymi własnoręcznie zarobionymi pieniędzmi i poczuciem samodzielności jakiego dostarcza pierwsza pensja.
Wskaźnik jakości życia społecznego dla Polski był mniej zróżnicowany dla poszczególnych grup pracujących. Wyniósł on -0,3 dla osób niepracujących za granicą, -0,32 dla osób pracujących w obu krajach oraz -0,36, dla tych których praca za granicą była pierwszą pracą (zob. tabela 3). Niska ocena Polski dla grupy osób pracujących po raz pierwszy za granicą ma prawdopodobnie te same korze-nie, co wysoka ocena krajów migracji wystawiana przez tę grupę. Pierwsza praca za granicą to pierwsze pieniądze nieobecne wcześniej w Polsce (brak pracy). Naj-lepsza ocena rzeczywistości polskiej wystawiona przez osoby niepracujące również wydaje się możliwa do wytłumaczenia analogicznie do wysokiej oceny krajów migracji. Studenci stypendyści nie musieli jeszcze podjąć samodzielnej pracy i ich doświadczenia życiowe były oderwane od twardych realiów społecznych, a proble-my z rynkiem pracy są bez wątpienia czynnikiem, który ma ogromny wpływ na ocenę obrazu życia społecznego kraju.
Tabela 3. Obraz życia społecznego a praca za granicą Praca Ocena życia społecznego krajów migracji Ocena życia społecznego Polski Rozkład procentowy
Pracujący Pierwsza praca 0,325 -0,36 30,5
Praca w obu krajach 0,24 -0,32 51,2
Pracujący łącznie 0,27 -0,33 81,7
Niepracujący 0,41 -0,3 17,2
Zarabiający więcej za granicą 0,24 -0,33 98
Źródło: Badanie własne.
Pewne znaczenie dla oceny życia społecznego miał charakter wykonywanej pracy. Osoby pracujące w zawodach wymagających wysokich kwalifi kacji lub szczególnych umiejętności technicznych oceniły lepiej (odpowiednio 0,32 i 0,33) obraz życia społecznego krajów migracji niż osoby pracujące z wykorzystaniem tylko niewielkich kwalifi kacji (0,28) albo wykonujące pracę bez żadnych kwalifi -kacji (0,2). Jest to logiczna konsekwencja wyższego poziomu życia związanego z lepszymi warunkami materialnymi, jak również satysfakcją z pracy – osoby pa-rające się za granicą pracą niewymagającą żadnych kompetencji niejednokrotnie mają wyższe wykształcenie i wykonywane zajęcia mogą być dla nich nudne i da-lece niesatysfakcjonujące.
Polsce najniższą ocenę wystawiły osoby pracujące za granicą z wykorzystaniem swoich wysokich kwalifi kacji technicznych (-0,44) oraz osoby pracujące bez żad-nych konieczżad-nych kwalifi kacji (-0,35). Pozostałe grupy pracujące miały identyczny wskaźnik obrazu życia społecznego w przypadku Polski, który był równy średnie-mu wskaźnikowi dla całej próby. O ile niska ocena wystawiana przez osoby pracu-jące bez kwalifi kacji wydaje się zrozumiała ze względu na bezpośredni wpływ pracy na sytuacją materialną tych osób, to tak niska ocena rzeczywistości społecz-nej polskiej wystawiana przez osoby pracujące z wykorzystaniem kwalifi kacji tech-nicznych jest już zastanawiająca. Może się to wiązać ze znacząco wyższą pensją za tę samą pracę, która była wykonywana za granicą, a nie w Polsce. Inne wyjaśnienie to mały udział osób z tej grupy w próbie (4,6%).
Czynnikiem mającym istotny wpływ na ocenę obu społecznych światów była długość okresu spędzonego za granicą. Najlepszą ocenę krajom migracji wysta-wiły osoby najkrócej przebywające za granicą – mowa o osobach przebywających tam do pół roku (0,37). Jest to wartość zauważalnie przekraczająca średnią ocenę całej próby (0,29). Znacząco niższa ocena rzeczywistości (0,19) charakteryzowała grupę osób przebywającą za granicą od pół roku do roku. W przypadku kolejnych
kategorii im dłużej respondent przebywał za granicą, tym lepiej ocenia rzeczywi-stość zagraniczną – od 0,25 dla osób przebywających za granicą od roku do lat, dochodząc do 0,31 dla osób mieszkających poza Polską ponad 2 lata.
Tabela 4. Obraz życia społecznego a charakter wykonywanej pracy
Charakter pracy Ocena życia społecznego krajów migracji Ocena życia społecznego Polski Rozkład procentowy Liczba respondentów Praca wymagająca wysokich
kwalifi kacji 0,32 -0,29 40,2% 70
Praca wymagająca kwalifi kacji
technicznych 0,33 -0,44 4,6% 8
Praca wymagająca prostych
kwalifi kacji 0,28 -0,32 23,6% 41
Praca niewymagająca żadnych
kwalifi kacji 0,2 -0,35 31,6% 55
Źródło: Badanie własne.
Pierwsze wrażenie na temat świata społecznego było więc na ogół bardzo dobre. Wiązało się to z nadziejami, z jakimi przyjechali przybysze. Mieli oni pozytywną, często wyidealizowaną, wizję świata społecznego krajów migracji ukształtowaną na długo przed wyjazdem. Część osób przyjechała jedynie na wakacje, aby zarobić, poznać nowe miejsce, przeżyć przygodę. Ich ocena była najwyższa. W miarę upływu czasu, lepszego poznania krajów migracji i konieczności zmierzenia się z nowymi problemami, ocena rzeczywistości obniżała się. Być może obraz, z którym respon-denci przyjechali, był nazbyt optymistyczny i po początkowym zachwycie nową, odmienn rzeczywistością przychodził czas na konfrontacje wyobrażeń z życiem. W grupie przebywających za granicą od pół roku do roku nie było już sezonowych migrantów, którzy wrócili po wakacjach do Polski, a tylko osoby, które postanowiły zostać na dłuższy okres. Tryb życia tych grup osób różnił się znacząco. Praca czy miejsce zamieszkania, które były odpowiednie i dobre w krótkim okresie wakacji, mogły być dalece niezadowalające w przypadku osób chcących związać swoją przy-szłość na dłużej z danym krajem. Rozpoczynała się walka o polepszenie swojej po-zycji w kraju migracji, zwłaszcza na rynku pracy. Przyjeżdżający potrzebowali jed-nak czasu, aby rozwinąć skrzydła i ustabilizować swoją sytuację. Gdy to następowało (okres od roku do 2 lat), polepszała się ich ocena krajów migracji. W miarę upływu czasu zadowolenie narastało wraz z poprawą sytuacji, ale migran-ci już nigdy nie patrzyli tak optymistycznie na rzeczywistość krajów migracji, jak miało to miejsce na początku ich pobytu w obcym kraju (zob. tabela 5).
Ważnym i specyfi cznym czynnikiem dla sytuacji badanych mogącym rzutować na wizję obrazu życia społecznego krajów migracji w sposób negatywny może być poczucie obcości w nowym otoczeniu. Nowy świat może oznaczać zagubienie, wiążąc się z niezrozumieniem obcej rzeczywistości czy tęsknotą za bliskimi i zna-ną sobie oswojozna-ną rzeczywistością społeczzna-ną. Zbadanie respondentów tym samym narzędziem w tym samym odcinku czasu nie pozwala tego w żaden sposób wytłu-mić. Wprost przeciwnie – wymieniony efekt kontrastu może wręcz potęgować pozytywne wrażenie na temat Polski oraz negatywne na temat krajów migracji, które w innym przypadku nie byłyby tak wyraźne. Z uzyskanych wyników nie daje się jednak zaobserwować takiej prawidłowości – kraje migracji pomimo po-czucia obcości zostały ocenione pozytywnie, a Polska negatywnie. Pogłębionych danych na temat możliwego wpływu poczucia obcości migrantów na obraz życia społecznego dostarcza powyższa analiza korelacji ocen rzeczywistości krajów mi-gracji z długością pobytu za granicą. Poczucie obcości w nowym świecie powinno zmniejszać się z czasem w miarę coraz lepszego dostosowania do sytuacji i zazna-jomieniem się z nowymi realiami. Tym samym obraz życia społecznego krajów migracji powinien od samego początku, w sposób liniowy, poprawiać się w czasie. Takiej prawidłowości nie obserwuje się w wynikach badania. W pierwszym etapie pomimo stopniowego oswajania obraz krajów migracji ulega pogorszeniu. W póź-niejszych etapach obraz rzeczywistości społecznej poprawia się, jednak nie jest pewny na ile wiąże się to ze zwalczeniem poczucia obcości, a na ile z innymi wy-mienionymi czynnikami. Możliwe jest, że efekt obcości w krajach migracji dla młodych migrantów ma marginalne znaczenie. Tłumaczyć tę hipotezę można specyfi ką badanej grupy – respondentami były osoby bardzo dobrze wykształcone, przez co jedna z podstawowych przyczyn poczucia obcości, czyli bariera językowa, była marginalna.
Długość emigracji różnicowała także oceny życia społecznego Polski. W miarę upływu czasu obraz życia społecznego Polski był w badanej próbie coraz bardziej negatywny, co może być związane z różnymi czynnikami (od negatywnych wyobra-żeń, w tym stereotypów, na temat Polski, poprzez lepszy standard życia za granicą, na próbie samousprawiedliwienia się w związku z pozostaniem za granicą kończąc). Najniższe oceny formułowały osoby najdłużej przebywające poza krajem.
Przedstawione w tabeli 5 zestawienie ocen życia społecznego z długością po-bytu za granicą może tłumaczyć również inną interesującą kwestię, mianowicie wpływ znajomości reguł panujących w krajach migracji (wspomniany system moż-liwości i konieczności) na oceny życia społecznego. Czas przebywania responden-tów za granicą jest różny i co za tym idzie – różny jest ich poziom kompetencji w odczytywaniu wymienionych zasady gry w krajach migracji. Nieznajomość
sys-temu możliwości i konieczności może prowadzić do niewłaściwych w odczuciu otoczenia społecznego działań. Następstwem tego może być uaktywnienie się kon-troli społecznej i w konsekwencji problemy dla młodego migranta przekładające się na gorszy obraz życia społecznego krajów migracji. Niezależnie od tego, podob-nie jak w przypadku poczucia obcości, rówpodob-nież kwestia znajomości zasad powin-na zmieniać się w czasie – młodzi migranci im dłużej przebywają za granicą, tym lepiej poznają reguły tam rządzące i dzięki dostosowaniu się do nich unikają wie-lu przykrych niespodzianek. Badanie weryfi kuje tę tezę – analogicznie do omawia-nej kwestii obcości również w tym wypadku obraz życia społecznego w czasie nie polepsza się liniowo, jak wskazywałoby założenie o polepszaniu obrazu rzeczywi-stości dzięki stałemu poznawaniu reguł życia społecznego krajów migracji. Być może nie obserwuje się poprawy percepcji obcej rzeczywistości ze względu na zasadnicze na podobieństwo kulturowe reguły w obu światach – tym samym w czasie nie dochodziłoby do ich przyswojenia, gdyż podstawowe zasady są znane od momentu wejścia do nowego świata, niezależnie od lokalnych odmian. Innym wyjaśnieniem jest stosunkowo niewielkie znaczenie pogłębionej znajomości sys-temu możliwości i konieczności dla oceny świata społecznego. Potwierdzać tę tezę może fakt nierzadkiego przebywania migrujących wśród rodaków z wyłączeniem lokalnego świata społecznego. Sytuacja ta jednak nie zaistniała w opisywanym badaniu – znaczna większość respondentów miała częsty kontakt zarówno z mi-grantami innych narodowości, jak i z lokalnymi mieszkańcami.
Badane osoby różniły się w ocenach życia społecznego w zależności od głów-nego deklarowagłów-nego powodu, z którego wyjechały (zob. tabela 6). Relatywnie naj-gorzej (0,1) oceniły rzeczywistość krajów migracji osoby, które wyjechały za gra-nicę, by dołączyć do rodziny lub przyjaciół. Druga najniższa średnia ocen (0,18) była związana z respondentami, którzy jako główny powód wyjazdu podali chęć zarobienia. U osób wyjeżdżających za granicę z powodu braku perspektyw na do-brą pracę w Polsce ocena wyniosła 0,26. Najlepsze noty rzeczywistości społecznej
Tabela 5. Obraz życia społecznego dla krajów migracji i Polski a czas pobytu za granicą
Obraz życia społecznego Zagranica Polska
do pół roku 0,37 -0,27
pół roku do roku 0,18 -0,32
rok do dwóch 0,25 -0,36
ponad dwa lata 0,31 -0,36
wystawili respondenci, którzy wyjechali z Polski celem poznania nowego kraju, zwiedzania świata oraz chcący przede wszystkim zdobyć doświadczenie, czegoś się nauczyć. W obu tych grupach średnia wartość wskaźnika życia społecznego dla krajów migracji wyniosła 0,4.
Różnica w ocenie rzeczywistości społecznej, zależnie od celów wyjazdu, nie jest zaskakująca. Wręcz naturalna wydaje się gorsza ocena rzeczywistości przez osoby, które przyjechały nie tyle do nowego kraju, co raczej do małżonków, rodziny czy do lepszej (a na pewno lepiej płatnej) pracy. W tych przypadkach ocena rzeczywistości społecznej ma drugorzędne znaczenie, bo nie z jej powodu, a czasem nawet pomi-mo niej, migranci przyjechali. Inaczej jest w przypadku osób, dla których wyjazd za granicę był celem samym w sobie – jadących z ciekawości, w celach turystycznych oraz tych, które postawiły sobie za cel rozwój, w tym pozyskanie nowych kompe-tencji. Te osoby wybrały starannie kraj migracji – niekoniecznie taki, w którym można najwięcej zarobić, ale najciekawszy z perspektywy ich potrzeb.
W przypadku oceny polskiej rzeczywistości najniższe oceny formułowała gru-pa osób, która jako główny powód wyjazdu podała niemożność znalezienia dobrej pracy w Polsce (-0,38) oraz grupa osób wyjeżdżająca, by zarobić (-0,35). Osoby z pozostałych grup oceniły życie społeczne Polski na poziomie od -0,26 do -0,29.
Tabela 8. Obraz życia społecznego a główny powód wyjazdu z kraju za granicę. W tabeli uwzględniono jedynie najczęściej wybierane kategorie
Powód wyjazdu Ocena życia społecznego krajów migracji Ocena życia społecznego Polski Liczba respondentów Chęć zarobienia 0,18 -0,35 27% (55)
Brak perspektyw na satysfakcjonującą
pracę w PL 0,26 -0,38 8% (17)
Chęć dołączenia do rodziny
i przyjaciół 0,09 -0,26 8% (17)
Chęć zdobycia doświadczenia 0,42 -0,27 34,5% (70)
Chęć poznania nowego kraju 0,39 -0,29 10% (21)
W sumie (wartości ożs podane dla
całej próby) 0,29 -0,32 88,7% (180)
Źródło: Badanie własne.
Im częściej respondenci przebywali w towarzystwie miejscowej ludności i im bardziej byli z tych kontaktów zadowoleni, tym wyżej oceniali życie społeczne krajów migracji. W grupie osób, która nie była zadowolona z relacji z miejscowymi, średnia wartość wskaźnika wyniosła – 0,03. Dla grupy osób średnio zadowolonych
z kontaktów z tubylcami wartość wskaźnika wyniosła 0,19. Najwyższą wartość przyjęła on w przypadku respondentów deklarujących duże zadowolenie z relacji z miejscowymi (0,38).
Tabela 7. Obraz życia społecznego a zadowolenie z relacji z mieszkańcami krajów migracji Relacje z miejscową ludnością Ocena życia społecznego krajów migracji Ocena życia społecznego Polski Liczba respondentów Brak zadowolenia -0,03 -0,33 6,9% (14) Średnia zadowolenie 0,19 -0,29 21,7% (44) Duże zadowolenie 0,38 -0,35 62% (126) Brak relacji 0,17 -0,23 6,4% (13)
W sumie (wartości ożs dla
całej próby) 0,29 -0,32 197
Źródło: Badanie własne.
8. Dwa światy – dwa obrazy życia społecznego
Na podstawie uzyskanych tu wyników można bez wątpliwości stwierdzić, że życie społeczne krajów migracji na tle życia społecznego w Polsce wypadło w oczach emigrantów dużo korzystniej. Średnia wartość wskaźnika na poziomie 0,29 mówi o dość dobrych warunkach, jakie stwarza życie społeczne w krajach Europy Za-chodniej dla rozwoju osobowości jednostek. Inaczej sytuacja przedstawia się w na-szym kraju, gdzie bardzo niska średnia wskaźnika świadczy o hamującym rozwój osobowości wpływie rodzimej rzeczywistości społecznej.
Mierzenie jakości życia społecznego z użyciem skali W. Łukaszewskiego zosta-ło przeprowadzone kilkukrotnie w przeszzosta-łości. Dzięki skorzystaniu z identyczne-go narzędzia można pokusić się o pewne porównania. Wiadomo już, że negatyw-ny obraz życia społecznego jest niestety, sądząc po wynikach tego badania, Polską specyfi ką. Chociaż dobór próby do niego miał charakter celowy, to jednak wyniki innego aktualnego badania przeprowadzonego na dziewiętnastolatkach z woje-wództw dolnośląskiego i warmińsko-mazurskiego w 2007 roku20 dały bardzo zbli-żoną ocenę polskiej rzeczywistości na niemal wszystkich podskalach (zob. tabe-la 8). W każdym przypadku oceny polskiej rzeczywistości przez młodzież
migrującą były nieco bardziej surowe. Największa różnica w ocenie Polski przypa-dła na skalę Style Socjalizacji. Gorsza ocena tej sfery przez migrantów może wyni-kać z często bardziej liberalnego podejścia do różnorodności i możliwości wyboru przez jednostkę jej postaw i wartości w krajach migracji, a także z braku kontroli społecznej, obecnej w kraju rodzinnym, niesięgającej jednak za granicę.
Tabela 8. Obraz życia społecznego w badaniu 19-stolatków i młodych migrantów
Badanie RI B K SS Życie
społeczne 2007 rok – Polska (bad. K. Szafraniec) -0,48 -0,40 -0,10 0,03 -0,03 2008 rok – Polska (bad. A. Podgórski) -0,51 -0,48 -0,15 -0,18 -0,32
Różnica w ocenach może być też związana z wiekiem respondentów – o ile w roku 2007 respondenci mieli 19 lat, o tyle w przypadku badania emigrantów mediana wieku oscylowały w okolicach 25 lat. Świat społeczny, a przede wszystkim jego percepcja dla obu tych grup powinny być odmienne. Młodzi dorośli z badanej przeze mnie grupy to często absolwenci uczelni wyższych, bądź to zaczynający przygodę z rynkiem pracy, bądź to mający już nawet kilka lat pracy za sobą. Kon-takt z uczelnią uczy myślenia krytycznego, a pierwsze trudne doświadczenia z ryn-kiem pracy nie polepszają obrazu życia społecznego w Polsce. Dziewiętnastolat-kom dopiero przyjdzie zmierzyć się z dorosłym życiem. Być może wpłynie to na ich bardziej krytyczny osąd polskiej rzeczywistości i w związku z tym część z nich zdecyduje się na wyjazd za granicę w poszukiwaniu lepszej pracy i bardziej stymu-lującego obrazu życia społecznego.
L I T E R A T U R A :
Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1995. Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2004.
Dilman D., Schaefer D., Development of a Standard e-mail Methodology. Results of an
Expe-riment, http://survey.sesrc.wsu.edu/dillman/papers/E-Mailppr.pdf [dostęp: 17.03.2009].
Durkheim E., Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968.
Garapich A., Korbel E., Szczerbacz K., Polscy emigranci w Europie, http://www.pbi.org.pl/s/p/ pliki/13/13/Emigranci_2007_Konferencja_Prasowa_teaser.pdf [dostęp: 2.04.2009]. Główny Urząd Statystyczny, Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w
la-tach 2004–2008, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lud_infor_o_rozm_i_
Griese H., Socjologiczne teorie młodzieży, Kraków 1996.
Iglicka K., Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, Warszawa 2002.
Jeran A., Internet jako narzędzie i przedmiot badań, „Kultura i Społeczeństwo” 2004, nr 4. Kaczmarczyk, P., Tyrowicz J., Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność
organi-zacji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy, http://www.bezrobocie.
org.pl/fi les/1bezrobocie.org.pl/public/biuletyny_fi se/Raport_Wspolczesne_procesy_ migracyjne.pdf [dostęp: 02.04.2009].
Kubczak A., Cybersocjologia? Internet jako przedmiot zainteresowania socjologów [w:]
Pol-skie doświadczenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego: dylematy cywiliza-cyjni-kulturowe, Haber L., http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0037/cz1-r19.pdf
[do-stęp: 04.02.2009].
Kwieciński Z., Życie społeczne jako zagrożenie rozwoju [w:] Młodzież wobec wartości i norm
życia społecznego, idem (red.), Toruń 1987.
Łukaszewski W., Szanse rozwoju osobowości, Warszawa 1984.
Łukaszewski W., Technika do badania obrazu życia społecznego. Opracowanie wstępne, Wroc ław 1980.
Mika S., Postawy: Techniki badania [w:] Wstęp do psychologii społecznej, S. Mika (red.), Warszawa 1972.
Niżnik J., Między teorią ideologii a epistemologią [w:] Socjologia wiedzy. Zarys historii i
pro-blematyki, idem (red.), Warszawa 1989.
Pietrowicz K., Badanie Internetu w ujęciu konstruktywistycznym [w:] Re: Internet –
społecz-ne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje, Ł. Jonak, P. Mazurek, A. Tarnowski
(red.), Warszawa 2006.
Szafraniec K., Człowiek wobec zmian społecznych: studium empiryczne z lat 1981–1982, Warszawa 1990.
Szafraniec K., Młode pokolenie a nowy ustrój, Warszawa 2010.
Szpunar M., Badania Internetu vs. badania w Internecie, czyli jak badać nowe medium –
podstawowe problemy metodologiczne,
http://www.magdalenaszpunar.com/_publika-cje/2007/badania_internetu.htm [dostęp: 14.03.2009].
Żmijewska-Jędrzejczyk T., Badania internetowe [w:] Nowe metody, nowe podejścia
badaw-cze w naukach społecznych, P. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński (red.), Warszawa
SUMMARY
Th e aim of this article to take a look at the vision of social life of both Poland and Western Europe an countries, through the eyes of young Polish migrants. It presents the results of a research based on W. Łukaszewski’s scale-a device studying social reality in terms of positive and negative infl uence on personality development. Th is is the fi rst research to focus on the vision of a country diff erent from Poland. Young migrants are in a peculiar situation, in a sense that, contrary to young Poles questioned so far, they have had the chance to face at least two various social worlds. Th is enables them to confront these worlds. Whereas vision of social life of countries where migration took place remains relatively positive, it is not the case with Poles. Th eir opinion of Polish reality is low. Th e mere estima-tion relies on diverse variables-the text deals with most crucial ones, along with the impact they have on vision of social life.
Key words:
migration, development of personality, youth, the vision of social life, social reality, Western Europe an countries
