"A History of Finland", Eino Jutikkala, Kauko Pirinen, London 1979 : [recenzja]

Kosidło, Adam

"A History of Finland", Eino Jutikkala,

Kauko Pirinen, London 1979 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 189-194

R ecen zje i om ów ienia 189

S ocjalistó w lecz M azurskiego Z w iąz k u L udow ego 7. R ozdziały te o p a rł H agel- w eid e g łów nie o doniesien ia m ieszczańskiej „K o en ig s b erg e r H a rtu n g sch e Z e itu n g ” , jak k o lw ie k zach ow ała się p ra sa N iezależnych S o c jald e m o k ra tó w w R FN o raz m a te ria ły źródłow e w W o jew ódzkim A rc h iw u m P a ń stw o w y m w O lsztynie i G eheim es S ta a ts a rc h iv w B erlin -D ah lem .

O s ta tn i z rozdziałó w pośw ięcił a u to r na u k a za n ie roli o rg a n u V e rein ig te S I D „ K o en ig sb erg er V o lk s-Z e itu n g ” i p ra s y N iezależnych S o c jald e m o k ra tó w do 1922 r. W zw iązk u z w y b o ra m i p a r la m e n ta r n y m i w la ta c h 1920 i 1921, zaczął w ychodzić w K ró le w cu d w u ty g o d n ik „D er S o z iald e m o k ra t” k tó ry m iał z ap e w n e zastąpić n ie istn ie ją c y ty g o d n ik dla ro b o tn ik ó w ro lnych. N iezależni S o c jald em o k raci (USPD) posiad ali w cześniej k ilk a o rg an ó w p raso w y ch , po 1920 r. p o zostały im 3 g a ze ty o łącznym n a k ła d zie 15 tys. eg zem plarzy, Z je d ­ noczeni S o c jald em o k raci m ieli n a to m ia s t jed n ą gazetę o łącznym n a k ład zie znacznie w ięk szy m i s ta re j tra d y c ji w ydaw n iczej. Słusznie je d n a k a u to r w ą tp i by u k a zy w a ła się ona, ja k po d ał M a tu li w 50 tys. egzem plarzy. Ś w ia d e ctw e m i k o n se k w e n cją re fo rm isty cz n e j d ro g i ro zw o ju te j p a r tii i w o ln y c h zw iązków zaw o d o w y ch b y l s p a d e k głosów o d d an y ch w w y b o ra ch p a rla m e n ta rn y c h . O o rg a n ie K P D o k rę g P r u s y W schodnie „R ote F a h n e des O sten s” , k tó ry w ychodził od g ru d n ia 1920 r., z aled w ie w spom niano.

Z y g m u n t L ietz

Eiino J u tik k a la , K a u k o P irin en , A H istory of Finland, L ondon 1979, 256 ss. D zieje F in lan d ii, położonej w ty m sa m y m co i P o lsk a reg io n ie g eopoli­ tycznym , o b fitu ją w trag icz n e w y d a rze n ia. S k u tk i ich z aw aży ły na sk o m p li­ k o w a n y m procesie p o w s ta n ia n a ro d u , zdolnego — w histo ry czn ie u z as ad n io ­ n y m m o m encie — do u tw o rz en ia w łasn ej państw ow ości. M imo iż jest to w łaściw e dla w ielu k r a jó w E uropy, je d n a k w p rz y p a d k u F in la n d ii w y s tę p o ­ w ało w iele cech szczególnych, n iez b y t d obrze zn an y c h po lsk iem u czy teln i­ kowi.

J e j h isto ria rozpoczyna się ok. ro k u 800, k ied y plem iona F in ó w i K a re - lów — z g r u p y u g ro fiń sk iej — w y p a rły z tego te re n u L apończyków . W X II w ie k u rozpoczął się podbój ty c h ziem przez Szw edów , a za ty m poszła ch ry stia n iza cja, co d o p row adziło do p o w s ta n ia w 1581 r. w ielkiego k sięstw a fińskiego stanow iącego in te g ra ln ą część Szwecji. P rz y jęc ie c h rze śc ija ń stw a spow odow ało, że wyższe s ta n y p rz y ję ły zarów no k u ltu rę , ja k i język szw edz­ ki. F iń s k i sta w a ł się coraz b a rd ziej języ k iem ty lk o m ieszk ań có w wsi. L ata szw edzkiego p a n o w a n ia p raw d o p o d o b n ie d o p ro w a d ziły b y w k o ń cu do b ez­ p o w ro tn e j a sy m ilacji Finów , g d y b y p o lity k a szw edzka, m a ją c a na celu o p a n o ­ w a n ie w y b rz eż y B a łty k u , n ie s p o tk a ła się z op o rem Polski, a n a stęp n ie z e k sp a n sją te ry to ria ln ą — dążącej do u z y sk a n ia do stęp u do m o rza — Rosji. W o jn y szw ed zko-rosyjskie, toczące się z m ały m i p rz e rw a m i p ra w ie przez dw a w ieki, d o p ro w ad ziły w k o ń cu do p o d b o ju k się stw a fińskiego przez Rosję. Zm ieniło to w sposób zasadniczy dzieje tego regionu, jak o że w ty m m o m e n ­ cie zaistniały — m im o re a ln e j g ro źb y ru s y fik a c ji — w a ru n k i s p rz y ja ją c e tw o ­ rz en iu się fińskiego narodu.

7 F . L e y k « M a s u r i s c h e V o l k s - Z e i t u n g » o r g a n M a z u r s k i e g o Z w i ą z k u L u d o w e g o , F r a g m e n t

w s p o m n ie ń . K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1967, n r 3, ss. 379— 382; r e a l i s t y c z n i e j o s t a n i e p r a s y n i e m i e c k i e j p a t r z E . R e c k e l, S t a n p r a s y w P r u s a c h W s c h o d n i c h i n a P o m o r z u , w : P rz e c tu ? p r o p a g a n d z i e k o r y t a r z o w e j , T o r u ń 1930, ss. 119—129, 153—163.

i 90 R ecen zje i om ów ienid

P re z e n tu ją c k siążką dw óch h isto ry k ó w z U n iw e rs y te tu w H elsin k ach sk u p ię się n a p rz e d sta w ie n iu p ro b lem ó w w ażn iejszy ch dla d ziejów tego o d ­ w ażnego naro d u : o p a n o w an iu F in la n d ii p rzez Rosję, jej s ta tu s ie w obręb ie im p e riu m ro syjskiego, w a ru n k a c h s p rz y ja ją c y c h p rz eb u d z en iu się fińskiego poczucia n arodow ego; na u z y sk a n iu niepodległości i sto su n k a c h z ZSRR.

E. J u tik k a la tw ierd zi, że R osja n a p o czątk u X IX w. b y ła znacznie b a r ­ dziej z ain tere so w a n a e k sp a n sją n a połu d n ie, n a B a łk a n y , n iż a ta k ie m na Szwecję. W y p o w iedzenie jej w o jn y przez A le k sa n d ra I m iało być w ięc ty lk o w y p e łn ie n iem przyrzeczen ia dan eg o N apoleonow i w T y lży w 1807 r. J e d n a k ż e w n a stęp s tw ie p o tęg u ją ce j się w rogości Rosji w obec F r a n c ji o raz w w y n ik u stosu n k o w o łatw eg o w y p a rcia Szw edów z F in la n d ii doszło do z m ia n y p la ­ nów. O k u p a cja p rz ek sz tałc iła się w aneksję: auto n o m iczn e w ielk ie księstw o w unii p e rso n aln e j z Rosją. A le k s a n d e r I u trz y m a ł obow iązu jące dotychczas p ra w a i p o d a tk i (ale zlikw id o w an o wojsko), a z w o ły w an y co k ilk a la t p a r la ­ m e n t m iał o b ra d o w ać n ad sp ra w m i zleconym i m u przez cara, k tó r y od 24 g ru d n ia 1808 r. nosił ty tu ł w ielkiego księcia fin landzkiego. N aczelna w ładza a d m in is tra c y jn a i sądow a pozo staw ała w rę k a c h m iejscow ej szlachty, zacho­ w a n o ró w n ie ż p rz y w ile je kościoła lu terań sk ieg o .

Położenie polityczne F in la n d ii zostało d o k ład n ie określo n e na posiedze­ n iu p a r la m e n tu w Porvoo, w m a rc u 1809 r., w o b ra d ac h któ reg o w ziął udział sa m car. Oznaczało to, że je j p o lity czn y s ta tu s został o p ra co w a n y — w od ­ ró ż n ien iu od K ró le s tw a P o lskiego — jeszcze p rz ed K o n g re se m W ied eń sk im i w zwiąizku z ty m nie m ia ł m ię d z y n aro d o w e j sankcji. (U przedzając f a k ty m ożna jed n a k że pow iedzieć, że s a n k c ja K o n g re su W iedeńskiego n iew iele R osję obow iązyw ała.) T r a k tu ją c zdobycie F in la n d ii jak o coś trw ałeg o , A le k ­ sa n d e r I d okonał w 1812 r. „rozszerzenia w e w n ę trz n e g o ” k się stw a fin la n d z ­ kiego, dołączając doń p ro w in c ję w y b o rsk ą, k tó rą R osja o trzy m ała od Szw ecji n a m ocy p o k o ju z 1721 r. W y d arz en ie to odbiło się szero k im echem w spo­ łeczeń stw ie po lsk im i stało się p o d b u d o w ą tw ierd z en ia , iż c a r nosi się r ó w ­ nież z zam iare m p rz y łączen ia do K ró le stw a Polskiego ziem n ieg d y ś do Po lsk i należących. Nic tak ieg o się je d n a k nie stało, bo w iem K ró lestw o P olsk ie było z w ie lu w zg lędów inaczej przez R osję tra k to w a n e . Szwedzi, p o p rzed n i w ła ś ­ ciciele F in lan d ii, zgodzili się ró w n ie ż n a je j przy n ależn o ść do Rosji, w z am ian za zgodę te j o s ta tn ie j na w cielen ie N orw egii do Szwecji.

Nie znaczy to jed n ak , że c ar p rz estrz eg a ł z a g w a ra n to w a n y c h przez siebie p r a w i w F in lan d ii. P rzez d z iesiątk i la t n ie zw oływ ano p a rla m e n tu , bow iem kon iec w o je n n a p o leo ń sk ich i z aistn iały po n ich sy stem Ś w iętego P rz y m ie rza oraz p e w n e zm ian y w osobow ości c ara zakończyły o k res lib e raln e g o e k s p e ry ­ m e n tu ta k w sto su n k u do K ró le stw a Polskiego, ja k i F inlan d ii. H isto ry cy fińscy p o d k re ślają, że na d ecyzję n iezw o ły w an ia przez p o n ad pół w ie k u p a r ­ la m e n tu rz u to w a ły ró w n ie ż d ośw iadczenia A le k sa n d ra I w y n ik a ją c e z p r a k ­ ty k i fu n k c jo n o w an ia se jm u K ró le stw a Polskiego (k aliska opozycja sejm ow a).

P o lity czn y fe rm e n t 1830 r. w E u ro p ie o m in ął F inlan d ię. W ty m czasie F in o w ie ju ż coraz w y ra ź n ie j u to żsam iali się z p o lity k ą Rosji. O ddział w o jsk a fińskiego b ra ł u d ział w tłu m ie n iu p o w s ta n ia listopadow ego i w alczył w y ją tk o ­ w o dobrze, za co też zy skał c arsk ie uznanie. F iń sk i kościół lu te ra ń s k i, w rogo n a staw io n y do W aty k an u , ró w n ież n ie p rz y ja ź n ie w y p o w ied ział się na w ieść o w y b u c h u p o w stan ia. W o jn y R o sjan z T u rk a m i b y ły „ n ato m ia st u w a ża n e za ich w ła sn e ” , a k ie d y „podczas w o jn y k ry m s k ie j B ry ty jc z y cy z b o m b a rd o ­

R e c e n z j e I o m ó w i e n ia Ш

w a li n ie k tó re fiń sk ie p o rty o raz z a re k w iro w a li część fiń sk iej flo ty h a n d lo ­ w ej, p rz y ja cie ls k ie u czucia F in ó w do Rosji jeszcze n a siliły się” (s. 169).

E p o k a ro m a n ty z m u ró w n ież w F in la n d ii o b jaw iła się ro zb u d zen iem p oczu­ cia narodow ego. Je g o nosiciele rozum ieli, że n a ró d może ty lk o w te d y p o w ­ stać, k ied y będzie m ia ł sw ój o ficjaln y i lite ra c k i język. R ozpoczęła się w ięc w a lk a o em a n cy p a c ję fińskiego języka. W ielki w p ły w w y w a rł tu U n iw e rs y te t w T u r k u (p rzeniesiony później do H elsinek) o raz założone w 1831 r. F iń sk ie T o w a rz y stw a L iterack ie. N iezbędne stało się tw o rzen ie w a rs tw y in te lig e n cji fińskiej, dlatego też w r. 1858 o tw a rto p ierw szą śred n ią szkolę z fiń sk im ję ­ zykiem w y k ład o w y m . Za tą d ecyzją ju ż w k ró c e poszły następ n e. A k cja ta sp o tk a ła się je d n a k z g w a łto w n ą k o n tra k c ją m niejszości szw edzkiej oraz b iu ­ ro k ra c ji, k tó ra zn ała ty lk o język szw edzki, a fiń sk i u w a ża ła za pozbaw iony jak ie jk o lw ie k tra d y c ji k u ltu ra ln e j. N a stą p ił w ięc podział społeczeństw a na fin o m an ó w i sz w edom anów o raz ro zp ętała się m iędzy nim i — szeroko w tej książce opisana — o stra p ra so w a w alk a. R osjan ie w y d a w a li się sp rzy jać n acjo n alisto m fińskim .

W połow ie X IX w. m o d n a sta ła się w w y ższych w a rs tw a c h społeczeństw a fińskiego ideologia p a n s k a n d y n a w s k a , k tó re j zw olennicy s ta w ia li sobie za cel u tw o rz en ia szw ed zk o -n o rw esk o -fiń sk ieg o p a ń stw a . W k ró tce jed n ak , k ied y to S zw ecja w 1864 r. odm ó w iła ud zielen ia pom ocy — n a p a d n ię te j przez P ru s y i A u strię — D anii, id ea ta s tra c iła w iele ze sw ej żyw otności.

W okresie p o w s ta n ia styczniow ego A le k s a n d e r II zw ołał w reszcie p a r la ­ m ent, k tó r y o d tąd m ia ł się zb ierać co 4 la ta i zy skał n a w e t ograniczone p r a ­ w o in ic ja ty w y u staw o d aw czej. Z w oli tego u lubionego w F in la n d ii cara ogło­ szona została ró w n ież u s ta w a z ró w n u jąc a w życiu p u b liczn y m język fiński ze szw edzkim . F in o m an i triu m fo w a li. W k ró tc e n a s tą p iły p o dobne re fo rm y w in n y ch dziedzinach. W r. 1865 zaczęto bić w łasn ą m o n etę — s re b rn ą m ark ę, a n a stęp n ie od r. 1878 — po p rzejściu F in la n d ii na rozliczenia w złocie — k sięstw o fin la n d zk ie usam o d zieln iło się w s p ra w a c h w a lu to w y ch . W r. 1878, w okresie w o je n z T u rcją, A le k sa n d er II p o d pisał ró w n ie ż d e k r e t p o w o łu jący do życia n a ro d o w ą a rm ię fińską, k tó ra w opinii ta k lib erałó w , ja k i fin o m a ­ n ów sta ła się re a ln y m w s p o rn ik ie m autonom ii.

K oniec X IX w. w Rosji b y ł św ia d k iem ro zw o ju n a cjo n alizm u w ie lk o ru - skiego, k tó r y d a w ał zmąć o sobie w zm ożoną ru s y fik a c ją o ra z lik w id acją o d ­ ręb n o ści — n ie ty lk o zresztą ■— F in lan d ii. N ie odb y w ało się to je d n a k bez — ro zw ijająceg o się coraz w y ra źn ie j — m ocnego o poru fińskiego n a ro d u , któ reg o tożsam ość k sz tałto w ało w dużej m ie rze n a ta rc ie rosy jsk ieg o n a c jo n a ­ lizmu. Z aognienie k o n flik tu n astąp iło w s k u te k lik w id acji, n ie ta k daw n o uzy sk an ej, o drębności sy ste m u m o n eta rn e g o o raz w cielen ia fiń sk iej a rm ii do sił im p e rialn y ch . K o n flik t ten, k tó ry głęboko p rz eo ra ł społeczeństw o, zaow o­ cow ał p o w s ta n iem dw ó ch obozów. K o n sty tu c jo n a liści tw ierd zili, że carsk ie d e k re ty z 1899 i 1901 r. są n iezgodne z p ra w e m i m uszą być anulow ane, ug o dow cy m ieli nadzieję, że sw oją uległością p o z y sk ają cara do u trz y m a n ia s ta tu s quo. (Do te j o sta tn ie j fra k c ji należał p óźniejszy p re z y d e n t J. K. P a a si- kivi). N astęp stw o w a lk i z ru s y fik a c ją m ogło być ju ż ty lk o jedno — p o w szech­ n y w zro st niechęci do rosyjsk ieg o despotyzm u.

P rz e g ra n a w o jn a z Ja p o n ią zm usiła M ik o łaja II do p o w a żn y c h u stę p stw w całym im p eriu m . L ib e ra ln e re fo rm y w F in la n d ii d o p ro w ad ziły do u s ta n o ­ w ien ia w 1906 r. jednoizbow ego p a rla m e n tu o raz u c h w ale n ia n o w ej o rd y n a cji

192 R e c e n z j e i o m ó w i e n i a

w y b o rczej, na m ocy k tó re j w p ro w ad zo n o p o w szechne p ra w o w yborcze, po raz p ierw szy w d ziejach E u ro p y ro zciągnięte Ha kobiety. E ta p te n n ie tr w a ł je d n a k zb y t długo. W oczach ro sy jsk ich n a cjo n alistó w F in la n d ia b yła zbyt lib e ra ln a (to w łaśn ie tu L en in po ra z p ierw szy sp o tk a ł się ze S talin em ) i d la ­ tego należało ją ściślej zespolić z resztą im p eriu m . Od s tro n y p ra w n e j d o k o ­ n a ła tego u staw a, u c h w alo n a przez dw uizb o w ą D um ę i pod p isan a 30 czerw ca 1910 r. przez cara, m ocą k tó re j F in la n d ia m ia ła być tr a k to w a n a led w ie jako jed n a z w ielu p ro w incji. B ył to w ie lk i szok dla Finów . P rz e ja w ia n a w cześniej s y m p a tia dla w ielk ieg o sąsiad a skończyła się ostatecznie. P o ja w ić się w ięc m u siała now a jakość i n o w y cel: jeżeli n ie a u to n o m ia w u n ii z Rosją, to n o w y p ro g ra m m u siał zak ład ać już w a lk ę o u z y sk a n ie niepodległości.

W czasie I w o jn y św iato w ej F in o w ie sw oje n ad zieje zw rócili k u N ie m ­ com, gdzie n a w e t zo rganizow ano B a ta lio n L ek k iej P ie ch o ty sk ła d ając y się w y łącznie z Finów . P ro g ra m R ządu Tym czasow ego, nie p rz y zn a ją c y F in la n d ii p e łn e j niepodległości n ie m ógł już zyskać p oparcia większości. D opiero z w y ­ cięstw o R ew o lu cji P a ź d ziern ik o w e j pozwoliło na przy jęcie przez p a rla m e n t w n iosku (6 X I I 1917 г.) o ogłoszeniu niezaw isłego p a ń stw a . Co ciekaw e — i sze­ roko a n alizo w an e w o m aw ia n ej p racy, to ta k t, że tę t a k w ażn ą d ecyzję p r z y ję ­ to n iezn aczn ą w iększością głosów — 100 : 88. W y n ik ła n a s tę p n ie w o jn a o n ie ­ podległość p rz ek ształciła się w k ró tc e w k rw a w ą w o jn ę dom ow ą, w k tó re j do piero pom oc N iem ców przech y liła szalę n a stro n ę „b iały ch F in ó w ”. H isto ­ ry c y fińscy — z n ie u k ry w a n ą niechęcią dla „czerw o n y ch ” •— szczegółowo p re z e n tu ją te n tr u d n y okres w życiu naro d u . U k ła d p o k o jo w y z R adziecką Rosją, d e leg acja fiń sk a (na jej czele sta ł J. P aasik iv i) p o d p isała 14 p a źd z ie r­ n ik a 1920 r. P rz y z n aw a ł on F in lan d ii niepodległość, a „oprócz sw y ch h is to ­ ry czn y ch g ra n ic o trzy m y w a ła , w ą sk i k o ry ta rz p ro w a d zą c y na a rk ty c z n e w y ­ brzeże, te ry to riu m P e ts a m o ” (s. 228).

W n a s tę p n y m rozdziale p rzed staw io n o p ro b lem y F in la n d ii w okresie m ię ­ d zy w ojennym . G łó w n y m celem było zabezpieczenie św ieżo zd o b y tej n iep o d ­ ległości. U siłow ano opierać p o lity k ę z ag ran iczn ą na ścisłej w s p ó łp ra cy z L igą N arodów . P rz y k ła d e m tego m oże być „n ie rea lis ty c zn a w y p o w ied ź” m in is tra s p ra w zagraniczych, k tó ry na ra d zieck ą propozycję z aw a rc ia t r a k t a t u o n ie a ­ g resji, w 1926 r., odpow iedział: „L epiej jest m ieć g w a ra n c ję 55 p a ń s tw niż jed n e g o ” (s. 238). T y m n iem n iej u k ła d ta k i został z a w a rty w 1932 r. Było to n a stęp s tw em w zm ocnienia pozycji ZSR R n a a re n ie m ięd z y n aro d o w e j, u ś w ia d o ­ m ie n iem sobie przez F in ó w zarów no słabości W ielkiej B ry tan ii, jak i niezain- tere so w a n ia jej ty m reg io n em oraz p o stę p u ją cą m ię d zy n aro d o w ą izolacją F in ­ landii. R ów nież linia sk a n d y n a w s k a w p o lityce z ag ran iczn ej n ie zd aw a ła eg­ zam inu: D an ia o b aw iała się N iem iec, F in la n d ia ZSRR, N orw eg ia nikogo, a Szw ecja n ie m ogła się zdecydow ać kogo boi się n a jb a rd z ie j — w y ja ś n ia o b r a ­ zowo E. J u tik k a la (s. 239).

ZSR R — o b aw iając się a ta k u ze s tro n y N iem iec p o przez F in lan d ię — za­ p ro p o n o w ał la te m 1938 r. po d p isan ie u k ła d u o w z aje m n e j pomocy. Pro p o zy cja ta, ro z p atrzo n a po k o n fe re n c ji m o n ac h ijsk ie j, k tó r a do p ro w ad ziła do izolacji Z w iązku Radzieckiego, sp o tk a ła się ze s tro n y fiń sk iej z „ k ateg o ry czn ą o d ­ m o w ą ” . N ie u d an e ro k o w a n ia m o ca rstw zachodnich z M oskw ą zaow ocow ały niesp o d ziew an y m p odpisaniem , 23 sie rp n ia 1939 r., p a k tu o n iea g res ji m ięd zy III Rzeszą a ZSSR, co . zm ieniło w sposób d ia m e tra ln y s y tu a cję F inlan d ii. Z m ian a ta — pisze on dalej — u w idoczniła się ju ż w k ró tc e w sta n o w isk u r a ­ dzieckim. D elegacja radzieck a zapro p o n o w ała teraz, w zam ian za znacznie

R e c e n z j e i o m ó w i e n i a

w iększe te r e n y ra d ziec k iej K a relii, p rz ek a za n ie Z S R R o bszarów n a P rz e s m y k u K a re ls k im oraz d zierżaw y p ó łw y sp u H an k o albo p rz y le g ły c h d o ń w y sp (2761 k m 2 za 5529 k m 2). Z d an iem a u to ró w te j p racy , rz ą d fiń s k i o d rzu cił tę propozycję z k ilk u p rz y n a jm n ie j pow odów : obaw ian o się stw o rz en ia p re c e d e n ­ su, „n ie w ierzo n o ”, iż A rm ia R ad ziecka m oże ż ąd a n ia w y m u sić siłą oraz d la ­ tego, że „cały n a ró d p o p iera ł rz ąd z jednością n ies p o ty k a n ą w h is to rii F in ­ la n d ii” (s. 240).

Po in cy d e n tac h g ran icznych, 30 lis to p a d a 1939 r., w o jsk a ra d zieck ie p rz e ­ k ro czy ły g ra n ic ę F in lan d ii i ta k rozpoczęła się w o jn a z w an a w h isto rio g ra fii „w ojną z im o w ą ”. J e j p rzeb ieg w y ja w ił k ilk a p o d sta w o w y c h p ra w d : w a ru n k i k lim a ty c zn e s p rz y ja ły F in o m , b r a k o d p o w ied n ich lin ii k o m u n ik a c y jn y c h u t r u d ­ n ia ł dow ożenie A rm ii C zerw onej m a te ria łó w w o je n n y ch , a k a d r a o ficerska po „o k resie czy s te k ” b y ła m ało dośw iadczona, podczas g d y Finow ie, k tó ry m obiecy w ały pomoc A nglia i F ra n c ja , w alczy li znakom icie (w m a rc u 1940 r. w F in la n d ii m ia ła w y lą d o w ać nasza B ry g a d a S trzelcó w P o d h alań sk ich ). H isto ­ ry c y fiń scy p o d k re ślają ró w n ie ż o dw agę i z d ecy d o w an ie żołnierza radzieckiego. Mocą u k ła d u pokojow ego z 13 m a rc a 1940 r. F in la n d ia została zmuszona do o d d a n ia p ro w in c ji w y b o rsk iej, zach o d n ich i p ó łn o cn y ch w y b rz eż y jeziora L ad o g a o raz s k ra w k ó w te r e n u graniczącego n a północy z k o leją m u rm a ń sk ą . P oza ty m o d d a w ała n a 30 la t w dzierżaw ę, za o p łatą 8 m in m a r e k rocznie, p ółw y sep H anko. W te n to sposób ZSR R zdołał sobie zabezpieczyć północne p o ­ dejście do m ia s ta i k o m p le k su przem y sło w eg o L en in g rad u .

P rz e g ra n a w o jn a siłą rzeczy p ch ała F in la n d ię w o rb itę w ro g ó w ZSRR. Po n a p aści N iem iec n a ZSR R rz ąd fiński, po trzy d n io w e j zwłoce, 25 czerw ca 1941 r. ró w n ież w y p o w ied ział Z w iązkow i R ad zieck iem u w ojnę. H isto rio g rafia fiń sk a n a zy w a ją „w ojną k o n ty n u a c y jn ą ”, p rz y czym w s k az u je n a jej o g ra ­ n iczony c h a r a k te r i tw ierd zi, iż fiń sk ie działan ia w o je n n e zo stały w s trz y m an e n a początk u 1942 r„ po o d zy sk an iu ziem u tra c o n y c h w „w o jn ie Zim ow ej” . Nie je s t to zu p ełn ie ścisłe, jak o że F in o w ie o k u p o w ali ró w n ie ż p e w n e obszary rad zieck iej K a relii, co rzekom o przedsięw zięli, a b y „skrócić linię fro n tu i osiągnąć lepszą stra te g icz n ą o b ro n n ą po zy cję” (s. 249). A w ogóle to n a ty m fro n cie — k o n ty n u u je E. J u tik k a la — aż do la ta 1944 r. pan o w ał, nie licząc k ilk u lo k aln y c h a ta k ó w ze s tr o n y A rm ii C zerw onej, spokój.

N iem n iej p o tęg a W ielkiej K oalicji, zw ycięstw a w o jsk rad zieck ich p rz e ­ k o n y w a ły coraz b a rd z ie j F in ó w o b ezn adziejności ic h położenia. P re z y d e n t R. R yti, chcąc u łatw ić zad a n ie u s tą p ił — p o n iew aż to on m ocą sw ego urzęd u z a g w a ra n to w a ł N iem com , iż F in la n d ia będzie do k o ń c a stać p rz y Rzeszy — a jego n a stęp c a m ars za łe k G. M a n n e rh e im zgodził się n a p o d jęcie rozm ów w ZSRR. (W p a rla m e n c ie w n io se k te n został p rz y ję ty w iększością 108: 45). U k ła d ro z ejm o w y p o d pisano w M oskw ie 19 w rz eś n ia 1944 r. i n a jego m ocy przyw ró co n o s ta n te r y to r ia ln y z 1940 r., z ty m że F in la n d ia d o d atk o w o t r a ­ ciła u z y sk a n y w 1920 r. o k ręg P e tsa m o oraz d zierżaw ę p ó łw y sp u H anko zam ie­ niono n a P o rk k a la (na l a t 50). P o d p isa n y w P a ry ż u , 10 luteg o 1947 r., u k ła d pok o jo w y p o tw ierd z ał p o stan o w ien ia m oskiew skie, a w ysokość odszkodow ań ustalo n o n a 300 m in d o laró w p ła tn y c h to w a ra m i w ciągu sześciu — później p rzed łu żo n y ch do ośm iu la t 1

1 R a d z i e c k a H i s t o r i a D y p l o m a c j i , W a r s z a w a 1980, t. 5, c z . l , s. 62, p o d a j e , ż e w c z e r w c u 1948 r. Z S R R ,,m a j ą c n a u w a d z e r o z w ó j d o b r y c h s t o s u n k ó w s ą s i e d z k i c h z F i n l a n d i ą , z m n i e j ­ s z y ł n i e s p ł a c o n ą s u m ę z t y t u ł u r e p a r a c j i o 50%” ; F i ń s c y h i s t o r y c y p o d a j ą n a t o m i a s t n i e c o i n n e d a n e (s. 250): , . J e ż e li w a r t o ś ć d o s t a r c z o n y c h r e p a r a c j i b y ł a b y s z a c o w a n a z g o d n ie z o b o ­ w i ą z u j ą c y m i c e n a m i , to F i n l a n d i a z a p ł a c i ł a r ó w n o w a r t o ś ć 570 m i n d o l a r ó w ” . 13 — K o m u n i k a t y

194 R e c e n z j e i o m ó w i e n i a

D em o k raty za c ja życia w e w n ę trz n e g o do p ro w ad ziła do ro zw iązan ia w s zy s t­ k ich n acjo n alisty cz n y c h org an izacji oraz „zostały co fnięte an ty k o m u n isty cz n e u s ta w y ”, a osoby, k tó re uzn an o w in n y m i p rz y stąp ien ia F in la n d ii do w ojny, p ostaw iono w sta n oskarżenia. Na k a r y w ięzienia sk a z an i zostali: p re zy d e n t R, Ryti, p re m ierz y J. W. R a n g ell i E. L inkom ies, m in is te r s p ra w z ag ran iczn y ch H. R am say, m in istro w ie V äinö T an n e r, A n tti K u k k o n e n i T yko R e in ik k a oraz poseł w B e rlin ie T. M. K iv im äk i.

Po u s tą p ie n iu M a n n erh eim a, p re zy d e n te m został w y b r a n y człow iek, k tó ­ r y od 1941 r. s ta ł n a uboczu w ie lk ie j p o lity k i — sędziw y J. W. P a a s i k iv i 2. Z jego to w łaśn ie n azw isk iem z w iązan a jest p o lity k a, k tó rą o k re ślam y dzisiaj „linią P a a s ik iv i” . P o d k re śla ła ona m ocno n a ro d o w ą niezależność, a w polityce z ag ra n ic z n ej m iała na celu „ u n ik a n ie n ajm n iejsz y ch k o n flik tó w z radzieck im i in te re s a m i” . Po raz p ierw szy p ra k ty c z n ie zastosow ano ją w 1947 r., k ied y to F in la n d ia o drzuciła a m e ry k a ń s k i P la n M arshalla.

W ro k u n a stęp n y m , z in ic ja ty w y S talin a, p o d p isan y został U k ła d o P r z y ­ jaźni, W zajem n ej W spó łp racy i Pom ocy, k tó ry p rz ew id y w a ł — oprócz p o tw ie r­ d zenia w z a je m n e j su w ere n n o śc i i in te g raln o ś ci — udzielen ie F in la n d ii p o m o ­ cy w p rz y p a d k u z aa ta k o w a n ia jej przez N iem cy, je d n a k n ie au to m atycznie, a le po u p rz e d n ic h neg o cjacjach z rząd em fińskim . To o sta tn ie zastrzeżenie b y w a u w a ża n e za w ielk ie osiągnięcie J. W. Paasikiviego.

L a ta n a s tę p n e p o tw ierd z iły słuszność tej polityki. W 1955 r. F in lan d ię p rz y ję to do ONZ, a ZSR R zw rócił jej półw y sep P o rk k a la . W ów czas też p r e ­ z y d en tem w y b ra n o U. K ek k o n en a , k tó r y k o n ty n u o w a ł po lity k ę sw ego p o p rz ed ­ n ik a („linia P a a sik iv i — K e k k o n e n ”) s. R ów nież tegoż ro k u F in la n d ia sta ła się członkiem R a d y N o rdyckiej, a w 1961 r. sto w arzy szo n y m członkiem EFTA . Ś w iad k iem najw ięk szeg o su k cesu re alis ty cz n ej n e u tr a ln e j z ag ran iczn ej p oli­ ty k i F in lan d ii był ro k 1975, k ie d y w H e lsin k ac h o b ra d o w ała E u ro p ejsk a K o n ­ fe re n c ja B ezpieczeństw a i W sp ó łp racy i do stolicy F in lan d ii źjechało — jak n ig d y d o tąd w jej h isto rii — 35 szefów rz ą d u lu b głów p ań stw a.

A d a m Kosidło

O bw ieszczenie W ojew ódzkiego K o n s e rw a to ra z ab y tk ó w w O lszty n ie z d n ia 7 k w ie tn ia 1984 ro k u w s p ra w ie „W y k azu cm e n tarz y założonych p rzed 1945 ro k ie m n a te re n ie w o jew ó d ztw a olszty ń sk ieg o ” , D zien n ik U rzędow y W o jew ódzkiej R a d y N a ro d o w e j w O lsztynie, 1984, n r 4, poz. 19.

Celem pu b lik acji, zgodnie z in fo rm a cją um ieszczaną n a w stęp ie o m a w ia ­ nego obw ieszczenia, je s t uzm y sło w ien ie m ożliw ie szerokim k ręg o m społeczeńs­ tw a , że c m en tarze są z ab y tk am i i p o d leg ają ochronie p ra w n e j na podstaw ie u s ta w y z 15 lu tego 1962 r. o ochronie dó b r k u l tu r y i o m uzeach.

W y k az c h ro n io n y ch c m e n tarz y stan o w i załącznik do rzeczonego o bw iesz­ czenia. O bjęte ty m w y k azem o b iek ty podano w e d łu g m iejscow ości w u k ła ­ dzie alfab ety czn y m , w trze ch w y o d rę b n io n y ch działach, zgodnie z a k tu a ln y m podziałem ad m in istrac y jn y m : I — m iasta, II — m ia s ta i gm iny, III — gm iny.

2 T . C i e ś la k , H i s t o r i a F i n l a n d i i , W a r s z a w a —W r o c ł a w —K r a k ó w —G d a ń s k —Ł ó d ź 1983, s. 298, t w i e r d z i , ż e M a n n e r h e i m u s t ą p i ł ze w z g l ą d ó w z d r o w o t n y c h ; E . J u t i k k a l a , o p . c it ., s. 251, n a ­ t o m i a s t w y j a ś n i a , ż e M a n n e r h e i m u s t ą p i ł s o l i d a r y z u j ą c s ię z e s k a z a n y m i p o l i t y k a m i , 3 D o k ł a d n ą a n a l i z ę z a s a d f i ń s k i e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j w o k r e s i e p o w o j e n n y m p o ls k i c z y t e l n i k m o ż e z n a l e ź ć w z a t y t u ł o w a n e j b a r d z o w y m o w n i e k s i ą ż c e U . K e k k o n e n a , N i e s z u ­ k a j c i e p r z y j a c i ó ł d a l e k o , a w r o g ó w b l i s k o , W a r s z a w a 1983, 209 ss.