Zofia Zaporowska
2Wakuf cmentarny. Zarys problematyki prawnej
1. Wprowadzenie
Ziemia, którą przeznaczano dawniej i którą dzisiaj niekiedy przezna-cza się na wiejskie cmentarze wyznaniowe, przekazywana była i jest ko-ściołom lub innym związkom religijnym nierzadko na podstawie umowy darowizny albo rozrządzenia testamentowego. Interesującą nie tylko dla cywilisty jest doniosłość prawna motywu dokonania darowizny lub roz-rządzenia mortis causa nieruchomością z przeznaczeniem na założenie cmentarza. De lege lata chyba jedynym instrumentem prawnym, który może być wykorzystany w celu zapewnienia realizacji takiej woli dar-czyńcy albo spadkodawcy jest polecenie, czyli włożenie na obdarowane-go albo spadkobiercę (zapisobiercę) obowiązku oznaczoneobdarowane-go działania (art. 893 i 982 k.c.). Osobną kwestią jest to, że wykorzystanie darowanej ziemi na cmentarz uzależnione jest dzisiaj nie tylko od postawy obdarowa-nego albo spadkobiercy, ale i od spełnienia wymogów określonych przez przepisy dotyczące zakładania cmentarzy.
Interesującą z różnych względów jest możliwość przeznaczenia w Polsce ziemi na cmentarz muzułmański także poprzez ustanowienie wakufu.
Jest to bez wątpienia wyjątkowa w naszym porządku prawnym insty-tucja prawna, chyba niestanowiąca dotąd przedmiotu szerszego zaintere-sowania polskich prawników, nie tylko cywilistów. A przecież jest ona od dawna obecna w ustawodawstwie obowiązującym w Polsce i do dzisiaj
określa status części nieruchomości w naszym kraju położonych3. Nie jest
1 Mgr, Wrocław. 2 Mgr, Wrocław.
3 Na przykład w informacji dotyczącej muzułmańskiej gminy w
ich wiele, ale przemiany polityczne, w tym będąca ich konsekwencją na-turalna migracja ludności, choćby tylko w granicach Unii Europejskiej, może spowodować szersze wykorzystywanie wakufu dla kreowania in-stytucji religijno-oświatowych i dobroczynnych, w tym także cmentarzy dla zmarłych u nas wyznawców islamu, wywodzących się już nie tylko
z polskich Tatarów4.
(tzw. ziemia wakufowa) 35,89 ha”, Muzułmańskie gminy wyznaniowe w Polsce MZR
w RP, http://www.mzr.pl/gminy/index.php?id=14.htm (tu i w odniesieniu do
pozosta-łych – poza jedną posiadającą odrębne wskazanie – powołanych przez nas publikacji elektronicznych dostęp w dniu 15 grudnia 2015 r.). Zob. ponadto Ł.R. Węda, [Mizar], http://www.studzianka.pl/tatarzy/mizar.htm
4 Członkami Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczpospolitej Polskiej
są głownie, choć nie wyłącznie (zob. np. wykaz imamów w gminach Związku,
Ima-mowie, http://www.mzr.pl/pl/info.php?id=15), polscy Tatarzy zamieszkujący na
teryto-rium naszego kraju od ponad sześciuset lat. Określa się ich liczbę, kierując się szacun-kiem organizacji mniejszościowych, na około 4000–5000 osób, skupionych nie tylko w rdzennych koloniach tatarskich na Białostocczyźnie: w Bohonikach i Kruszynia-nach, ale także w Białymstoku, Sokółce, Suwałkach i Dąbrowie Białostockiej; niewiel-kie ich skupiska znajdują się natomiast „w Elblągu, Gdańsku, Szczecinie i Szczecinku, we Wrocławiu, Wałbrzychu, Bydgoszczy, Oleśnicy, Gorzowie Wielkopolskim i Trzciance”, M. Giedrojć, M. Mieczkowska, J. Mieczkowski, Stosunki wyznaniowe
i etniczne w Polsce. Zagadnienia wybrane, Szczecin 2003, s. 313. O obniżeniu liczby
muzułman w Polsce po II wojnie światowej do 1/3 wspominają W. Wysoczański,
Pra-wo wewnętrzne nierzymskokatolickich kościołów i wyznań w PRL, Warszawa 1971,
s. 268; W. Wysoczański, M. Pietrzak, Prawo kościołów i związków wyznaniowych
nie-rzymskokatolickich w Polsce, Warszawa 1997, s. 381. Zob. także J. Dziobek-Romański, Uznanie niechrześcijańskich związków religijnych o ustawowo uregulowanej sytuacji w latach 1919-1980, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 6, s. 42 i n. Ale od pewnego
czasu członkami tego Związku są również muzułmanie wywodzący się głównie z kra-jów arabskich. Ucieranie się tradycji islamskich: tatarskiej i arabskich, nie odbywa się bezkonfliktowo, ale nie są to przeciwieństwa na tyle znaczące, aby Związek nie zacho-wał charakteru otwartej religijnej wspólnoty, choć chyba znacząca część wyznawców islamu, którzy przybyli do Polski w ostatnich dziesięcioleciach, skupionych jest także w innych, zarejestrowanych w naszym kraju, islamskich związkach religijnych, czy niekiedy religijno-społecznych. Dodajmy, że w „1987 r. został zarejestrowany Komitet Ambasadorów Krajów Muzułmańskich do pomocy Muzułmanom Polskim, w skład którego weszli przedstawiciele państw: Egiptu, Turcji, Indonezji, Maroka, Malezji, Algierii” (M. Giedrojć, M. Mieczkowska, J. Mieczkowski, Stosunki wyznaniowe…, s. 314), który, prócz Ligi Świata Muzułmańskiego z Arabii Saudyjskiej oraz wielkie-go muftiewielkie-go Libanu, wspierał budowę meczetu w Gdańsku (S. Chazbijewicz, Tatarzy
w Gdańsku i na Pomorzu Gdańskim po roku 1945, „Przegląd Tatarski” 2009, nr 1,
Zgodnie z art. 43 ust. 1 ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej
Polskiej5 nieruchomości „miejskiej lub wiejskiej, darowanej albo
zapisa-nej rozporządzeniem ostatniej woli na cele religijno-oświatowe lub do-broczynne Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej i przez Związek przyjętej, mogą być nadane cechy wakufa na podstawie uchwały właściwych władz i organów Związku, zatwier-dzonej przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych”. Nadanie cechy wakufu przez władze religijne oraz jego późniejsze zatwierdzenie przez właściwego ministra wywołu-je doniosłe skutki prawne: w art. 44 ust. 1 ustawy postanowiono bo-wiem, że nieruchomość, „której nadano cechy wakufa, stanowi majątek Muzułmańskiego Związku Religijnego, jako całości, nie podlegający za-siedzeniu, obciążeniu, zajęciu, sprzedaży z licytacji i wszelkiej aljenacji, z wyjątkiem zamiany na inny majątek nieruchomy, dokonanej za zgodą Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumie-niu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych”.
2. Korzenie idei wakufów
Refleksje istotne dla prawników chcemy poprzedzić krótkim przy-wołaniem podstawowych informacji o nie tylko religijnych korzeniach tej starej instytucji. Także dlatego, że unormowania wakufów zawarte są we współczesnym porządku prawnym wielu, w tym również posia-dających bardzo liczną ludność krajów muzułmańskich, gdzie trzon prawa stanowi szariat. Ale jest wakuf również instytucją doniosłą dla muzułman żyjących w krajach, w których muzułmanie stanowią, choćby
kilkusetmilionową, mniejszość, np. w Indiach6.
Jak dotąd najszersze przedstawienie instytucji wakufu zawarł we współczesnym polskim piśmiennictwie prawniczym, w pionierskiej pra-cy, S.W. Witkowski. Nie dotyczy ona jednak unormowania tej instytucji w prawie polskim, lecz przedstawia ją, jej rodowód i charakter w prawie muzułmańskim.
5 Ustawa z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku
Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 240 ze zm.), dalej: ustawa.
6 S.W. Witkowski, Wprowadzenie do prawa muzułmańskiego. Wybrane instytucje,
Wakuf, nazywany przez autora, dokonującego transkrypcji arabskie-go wyrazu oraz po spolszczeniu, łakf’em, wskazuje on jako jeden z sze-ściu rodzajów darowizny, o charytatywnym lub pobożnym charakterze, którego przedmiotem jest tylko dobro trwałe, co zdaniem części
bada-czy odróżnia wakuf przede wszystkim od jałmużny (zakat, sadaka)7,
która może i chyba głównie dotyczy, oczywiście poza pieniędzmi, dóbr
nietrwałych, konsumpcyjnych8. Wakuf nie jest instytucją wspomnianą
w Koranie. Mowa jest o nim natomiast w hadisie Ibn Umara, czyli w jed-nej z opowieści przytaczającej wypowiedź proroka Muhammada (zwa-nego w Polsce przez większość niemuzułman Mahometem), jego czyn lub milczącą aprobatę. Prawne znaczenie hadisów wyraża się w tym, iż tworzą one sunnę, czyli „najważniejsze po Koranie źródło
muzułmań-skiego prawa szariatu”9.
We wspomnianym hadisie Ibn Umar relacjonował, że gdy Umar ibn al-Chattab uzyskał ziemie w Chajbarze „udał się do Proroka po radę mówiąc: (…) Uzyskałem ziemię w Chajbarze bardziej wartościową niż wszystkie dotychczas. Co mam czynić? Na to odpowiedział mu Prorok: Jeśli chcesz, uczyń ją niezbywalną i przekaż zysk z niej na cele
charytatywne”10.
Choć wakuf postrzegany jest jako instytucja wywodząca się z isla-mu, należy przypuszczać, że jej rodowód wiąże się „z wieloma chary-tatywnymi fundacjami stworzonymi przez Bizancjum i zarządzanymi
przez chrześcijańskich biskupów”11, z którymi Arabowie zetknęli się na
7 Choć chyba częściej uważa się, że łakf jest jednak jedną z form jałmużny,
zob. S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 176 przyp. 100.
8 S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 154 i 176 przyp. 100.
9 Hadis, http://pl.wikipedia.org/wiki/Hadis W § 1 pkt 6 obowiązującego statutu
Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczpospolitej Polskiej (http://webcache. googleusercontent.com/search?q=cache:tKwraeUhgEMJ:www.kruszyniany.com. pl/upload/pliki/STATUT_MZR_w_RP_-_w.1.doc+&cd=5&hl=pl&ct=clnk&gl=at) postanowiono, że podstawą „przepisów religijnych jest Koran i Sunna”, natomiast w jego § 25 pkt 1 stwierdzono, że „do kompetencji Najwyższego Kolegium MZR nale-żą wszelkie sprawy niezastrzeżone do kompetencji innych organów, a w szczególności […] rozstrzyganie spraw wyznaniowych, dotyczących zasad nauki islamu oraz praktyk religijnych, aby przebiegały w zgodzie z zasadami Koranu i Sunny”.
10 S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 177.
11 W przekazach encyklopedycznych wakuf nierzadko traktowany jest właśnie
jako fundacja. Zob. Wakuf, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wakuf; Wakuf, http://www.na-ukowy.pl/encyklopedia/Wakuf: „Przyjęty wakuf staje się częścią majątku fundacji po-wołanej dla realizacji celów określonych przez darczyńcę lub testatora. Nieruchomość, której nadano cechy wakufu staje się rzeczą wyłączoną spoza obrotu – nie podlega
podbitych przez siebie terenach12. Jak widać zapożyczyli oni od
chrześci-jan nie tylko ideę różańca, bez którego pobożny muzułmanin nie wyjdzie z domu oraz „zakochali się” nie tylko w wieży kościelnej, przekształ-conej przez nich w minaret, prawie nieodłączny element architektury meczetu.
zasiedzeniu, zbyciu, ani egzekucji, o czym czyni się wzmiankę w księdze wieczystej”. Ponadto zob. Wakuf, http://de.academic.ru/dic.nsf/konversations_lexikon/78571/Wa-kuf; Wakuf, http://www.peter-hug.ch/lexikon/wakuf, a także M. Weber, Economía y
so-ciedad, s. 912,
http://books.google.pl/books?id=i70Lx1RU8AsC&pg=PA912&lpg=P-A912&dq=wakuf&source=bl&ots=oNos0x3Nfz&sig=bYeOTGH7JLiOlVB7tsn6z8 LUsIM&hl=pl#, choć istota wakufu w znaczący sposób odbiega od statusu fundacji w naszym prawie. Także P. Borecki określa wakuf expressis verbis jako muzułmańską fundację religijną (Położenie prawne wyznawców islamu w Polsce, „Państwo i Prawo” 2008, nr 1, s. 81, przyp. 30). Poprawne jest natomiast wskazywanie, tak jak to czyni S.W. Witkowski (Wprowadzenie…, s. 178–179), na podobieństwo wakufu z funda-cjami, w szczególności co do trwałego przeznaczenia nieruchomości na cel tożsamy niektórym celom, o których mowa w art. 1 ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. z 2016 r., poz. 40).
12 S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 177. Interesującą jest obserwacja, że we
współczesnej Turcji instytucja wakufu służy do normowania sytuacji prawnej także niemuzułmańskich związków religijnych. Wskazuje na to opublikowana na łamach „Przeglądu Prawosławnego Ortodoxia” wypowiedź Bartolomeusza I, patriarchy Kon-stantynopola: «kraj, który chce być demokratyczny, musi przestrzegać praw mniejszo-ści. Zgodnie z konstytucją Turcji obywatele tureccy, niezależnie od wiary, narodowo-ści czy języka, są równi wobec prawa. Niestety, teoria nie przekłada się na praktykę. Na przykład inny statut organizacji charytatywnych obowiązuje muzułmanów, inny wspólnoty mniejszościowe. Patriarchat oficjalnie jest traktowany jako „instytucja filan-tropijna” (po turecku wakuf), zarządzająca sierocińcem na wyspie Książąt. Wszystkie inne instytucje prawosławne Stambułu, zarówno szkoły jak i fundacje charytatywne, są także niezależnymi wakufami, zarządzanymi przez administratorów wybranych przez członków greckiej wspólnoty miasta. Ale, zauważył patriarcha, te instytucje za-leżą od władz, które w każdej chwili mogą odwołać administratorów i sparaliżować ich działalność», A. Matreńczyk, Grecja. Patriarchat a władze Turcji, http://www. przegladprawoslawny.pl/news.php?id_n=30&id=3 Por. J. Mazurkiewicz, Non omnis
moriar. Ochrona dóbr osobistych zmarłego w prawie polskim, Wrocław 2010, s. 600,
przyp. 2338, gdzie informacja o chyba tureckim wakufie, ustanowionym w miejscu domniemanego spoczynku korpusu zwłok króla Władysława Warneńczyka, utożsamia-nego w ludowym, przede wszystkim bułgarskim i prawosławnym, przekazie ze świę-tym Janem Chrzcicielem, poważanym także przez wyznawców islamu. Zob. również interesującą, a przede wszystkim solidną i wyśmienicie napisaną monografię J. Grze-gorzewskiego, Grób Warneńczyka. Badania autentyczności grobu przy 4-kilometrze
3. Wokół dysput muzułmańskich prawników
W artykule przeznaczonym głównie dla prawników należy wspo-mnieć, że różne muzułmańskie szkoły prawnicze nierzadko odmien-nie postrzegają prawnorzeczowe aspekty wakufu. Na przykład szkoła malikicka stoi na stanowisku, że właściciel, a nawet jego spadkobier-cy, zachowują prawo własności rzeczy oddanej jako wakuf, natomiast idea wakufu realizuje się w tym, że przeznaczane są na cele, dla któ-rych ustanowiono wakuf, korzyści czerpane z darowanego przedmiotu. Przeważającym wydaje się być jednak pogląd „zaproponowany przez uczniów Abu Hanifa i zaakceptowany przez szkołę hanaficką. Łakf [czyli, przypomnijmy, wakuf – M.Z i Z.Z.] oznacza przeznaczenie okre-ślonego przedmiotu w taki sposób, że zostaje on podporządkowany za-sadom dotyczącym świętej własności, przy równoczesnym wygaśnięciu wszelkich praw dotychczasowego właściciela. Staje się on własnością
Boga, którego stworzenia czerpią z danego przedmiotu korzyści”13.
Interesujące są także inne religijne i prawne14 konteksty oraz aspekty tej
13 S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 177; por. opublikowane na łamach
„Prze-glądu Prawosławnego Ortodoxia” informacje o innej postaci wakufu, na terytorium Palestyny, w czasach Imperium Otomańskiego, M. Bołtryk, W prawosławnych
rę-kach. Wywiad z siostrą Marią, http://www.przegladprawoslawny.pl/articles.php?id_
n=213&id=8 Zob. Waqf, http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Waqf; Wakuf, http://www.peter-hug.ch/lexikon/wakuf
14 Przytoczmy tu sformułowaną przed II wojną światową wypowiedź J.
Sawic-kiego, który określa wakuf, jako specyficzną instytucję „prawną muzułmańską”, któ-rej przedmiotem są „nieruchomości, pochodzące z daru lub legatu, niepozbywalne, przeznaczone wyłącznie na cele religijnooświatowe lub dobroczynne” (Studia nad
położeniem prawnym mniejszości religijnych w państwie polskim, Warszawa 1937,
s. 194). Po przedstawieniu „szeregu przywilejów”, w które ustawa „wyposaża waku-fy”, autor zwraca uwagę, iż jak „widać z powyższego, wakufy można by porównać w pewnej mierze z instytucją fundacyj dla celów wyznaniowych, z tą jednakże różnicą, że wakuf w Polsce nie posiada odrębnej osobowości prawnej i że podlega w przedmio-cie administracji i zużycia dochodów nadzorowi właściwych organów związku reli-gijnego, a nie państwowej władzy fundacyjnej, oraz że przywileje służące wakufom, są o wiele szersze, aniżeli przywileje nadawane przez ustawodawstwo polskie (i zabor-cze, do dziś jeszcze obowiązujące) fundacjom”. Podobieństwo wakufów z fundacjami jest więc oczywiste, wiąże się przede wszystkim z przekazaniem, pod tytułem darmym, określonego mienia na cele, które mieszczą się w sferze tych, dla których ustanawiane są fundacje. Ale też różnice są znaczące: wakuf nie tylko nie posiada, o czym wspomi-na J. Sawicki, osobowości prawnej, ale wiąże się on ze statusem wyłącznie wakufowej nieruchomości.
szczególnej instytucji, na pozór wąsko konfesyjnej, ale przecież takiej,
u której podstaw legło szlachetne, więc uniwersalne przesłanie15.
4. Wymogi powstania wakufu w Polsce
Przytoczony na wstępie przepis, zawarty w art. 43 ust. 1 ustawy, do-tyczy każdej („miejskiej lub wiejskiej”) nieruchomości, która w umowie darowizny albo w testamencie została przekazana Muzułmańskiemu Związkowi Religijnemu w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej nazywane-mu tu także Związkiem), wyłącznie na realizowane przez ten Związek
cele religijno-oświatowe16 lub dobroczynne. Warunkiem
poprzedza-jącym uzyskanie przez taką nieruchomość cech wakufu jest najpierw przyjęcie jej przez Związek, a dopiero następnie nadanie jej cech wa-kufu na podstawie uchwały właściwych władz i organów Związku, przy
15 Dodajmy jeszcze, że przy ustanawianiu wakufu nie jest wymagana szczególna
forma. Z określeniem zaś celu łączy się wskazanie tego, kto będzie miał prawo korzy-stania z przedmiotu wakufu, możliwe jest także wskazanie administratora wakufu (mu-tałali), przy czym może być nim sam darczyńca, choć różnią się w tej kwestii prawnicy sunnicy (ci ostatni także między sobą) od szyickich. Na administratorze wakufu ciąży obowiązek będący konglomeratem nakazów prawnych, moralnych i religijnych, uważa się bowiem, że jest on tylko sługą Boga, choć jest za swą pracę wynagradzany. Mu-tałali musi być osobą dorosłą i zdrową psychicznie, ale nie musi być muzułmaninem. Gdy wakuf został dokonany za życia, a darczyńca (zwany, po spolszczeniu, łakif’em) inaczej nie postanowił, wtedy, w chwili śmierci darczyńcy, „mutałali powinien zostać odwołany”, a jego następcę „powołuje sędzia (kadi), przy czym w pierwszej kolejnoś-ci powinni być to krewni łakifa” (S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 178). Wakuf «może być ustanowiony dla celów uznanych przez islam. Wskazówki co do tych ce-lów znajdują się w Koranie: „(…) Lecz prawdziwie pobożny jest: kto wierzy w Boga i w Dzień Ostatni; w aniołów, w Księgę i w proroków; i ten, kto rozdaje majątek – mimo umiłowania go – bliskim krewnym, sierotom, i biedakom, podróżnemu i żebrzą-cym, i na wykup niewolników; i ten, kto odprawia jałmużnę; (…)”. Wers ten pokazuje, że celem łakfu może być pomoc najbliższym, czyli rodzinie. Z tej grupy wyłączony jest, za wyjątkiem poglądów szkoły hanafickiej, łakif. Ponadto jest w nim zawarty nakaz rozdania majątku innym nieznanym, a potrzebującym ludziom. Zalicza się tutaj dary na rzecz szpitali, szkół, uniwersytetów i innych instytucji powszechnego użytku. Warunkiem ustanowienia łakfu nie musi być ubóstwo beneficjantów, jest to tylko jedna z przesłanek. Nie wolno też zapominać o datkach na rzecz wiary i Boga, na przykład o łożeniu na utrzymanie meczetów» (S.W. Witkowski, Wprowadzenie…, s. 178).
16 W okresie międzywojnia, ale prawdopodobnie także wcześniej, celem
waku-fu mogło być także dostarczanie środków utrzymania duchownym muzułmańskim. „Muzułmański Związek Religijny utrzymywał się ze składek członkowskich i dotacji państwowych. Imamowie i ich pomocnicy muezzini utrzymywali się dodatkowo z zie-mi przy meczecie zwanej wakuf”, zob. Historia Muzułmańskiego Związku Religijnego
czym uchwała ta musi zostać zatwierdzona, zgodnie z nazewnictwem obowiązującym w czasach uchwalenia ustawy, przez „Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych”.
Zatwierdzanie wakufu dokonywane winno być obecnie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w porozumieniu z Ministrem Finansów oraz Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi; właściwość dwóch ostatnich ministrów wydaje się oczywista, natomiast zakres kompe-tencji dotyczących kościołów i związków wyznaniowych, należącej w II RP do Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, na-leży obecnie do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Cechą szczególną, w istocie już przed jego powstaniem charaktery-zującą specyfikę instytucji wakufu, jest to, że zgodnie z art. 43 ust. 2 ustawy niemożliwe jest nadanie statusu wakufu nieruchomości, choćby darowanej albo zapisanej rozporządzeniem ostatniej woli, na cele religij-no-oświatowe lub dobroczynne Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej i przez Związek przyjętej, jeżeli jest ona ob-ciążona hipotecznie („Nieruchomość, obob-ciążona hipotecznie, nie może
być przyjęta jako wakuf”)17.
Zgodnie z art. 43 ust. 1 ustawy złożenie oferty darowizny albo roz-rządzenie mortis causa nieruchomością na realizowane przez Związek cele religijno-oświatowe lub dobroczynne, wymaga – w celu stworzenia wakufu – najpierw jej przyjęcia przez Związek, a potem nadanie statusu wakufu na podstawie uchwały właściwych władz i organów Związku.
Doniosłe jest więc wskazanie, kto może w imieniu Związku dokonać samego przyjęcia darowanej lub przekazanej przez spadkodawcę nie-ruchomości oraz ustalenie o uchwały jakich władz i organów Związku
17 Nie do końca oczywiste jest jednak, co oznacza wymóg, by nieruchomość,
któ-ra ma być przyjęta jako wakuf, tzn. której mają być nadane cechy wakufu, nie była obciążoną hipotecznie. Ale wydaje się pewne, że ustawodawca użył takiego określe-nia nie mając na względzie wyłącznie obciążeokreśle-nia nieruchomości hipoteką, lecz ja-kimkolwiek sensu largo prawami (uprawnieniami), które mogły znaleźć odzwiercie-dlenie w treści księgi dawniej hipotecznej (gruntowej), dziś zaś mogą być ujawnione w księdze wieczystej tej nieruchomości. Dodajmy, że ze sformułowania zawartego w art. 43 ust. 2 ustawy nie wynika jednak niedopuszczalność dokonywania darowizn albo rozporządzeń testamentowych obejmujących obciążone hipotecznie nieruchomo-ści na rzecz Związku, w tym także takich, które zgodnie z wolą darczyńcy lub spadko-dawcy miałyby być przekazane Związkowi na cele religijno-oświatowe lub dobroczyn-ne. Tyle tylko, że po ich przyjęciu niemożliwe jest nadanie im, gdy są (inaczej: dopóki są) obciążone hipotecznie, statusu wakufu.
chodzi w postanowieniu dotyczącym samego nadania (przyjętej już nie-ruchomości) cech wakufu.
Sytuacja prawna jest w tej kwestii nieco skomplikowana, gdy się weźmie pod uwagę przepisy obowiązującej dalej ustawy w świetle
obo-wiązującego obecnie statutu Związku18.
W tym artykule ograniczymy się jednak do przedstawienia naj-donioślejszego, zważywszy rangę prawną, postanowienia zawartego w od art. 36 ustawy, zgodnie z którym do „działań prawnych imieniem Muzułmańskiego Związku Religijnego i jego poszczególnych gmin wyznaniowych powołany jest Mufti, który w sprawach, wymagają-cych uchwały Najwyższego Kolegjum Muzułmańskiego, występuje na podstawie tej uchwały”. W świetle tego przepisu wydaje się nie ulegać wątpliwości, że organem Związku, o którym mowa w art. 43 ust. 1 usta-wy i którego uchwała jest niezbędna, choć nieusta-wystarczająca do nadania przyjętej nieruchomości cech wakufu, jest mufti. Rzecz jednak w tym, że oświadczenie muftiego nie może mieć postaci uchwały, o czym mowa w art. 43 ust. 1 ustawy, jego stanowisko jest bowiem jednoosobowe i to w konstrukcji prawnej, która nie uprawnia do porównań z jednooso-bowym zarządem np. spółki handlowej czy fundacji. Nie przeceniamy wagi tego zastrzeżenia uznając, że w świetle ustawy do nadania cech wa-kufu konieczne jest odpowiednie oświadczenie muftiego i chyba, choć to z art. 43 ust. 1 ustawy jasno nie wynika, także uchwała Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego, które, w świetle ustawy, lecz nie w świetle statutu, jest organem pomocniczym muftiego w zarządzaniu sprawami Związku i składa się z muftiego, „jako przewodniczącego, oraz czte-rech członków: dwóch duchownych i dwóch świeckich” (art. 10 ust. 1 ustawy).
Wątpliwości budzi natomiast to, że w art. 43 ust. 1 ustawy mowa jest o nadaniu nieruchomości cech wakufu na podstawie uchwały, czy-li jednej, wspólnej uchwały także właściwych władz, a nie tylko orga-nów Związku. Pomocnym w wyjaśnieniu tego zagadnienia może być art. 3 ustawy, zgodnie z którym zwierzchnią „władzę w Muzułmańskim Związku Religijnym w Rzeczypospolitej Polskiej […] sprawuje Mufti Muzułmański w Rzeczypospolitej Polskiej z pomocą Najwyższego Kolegjum Muzułmańskiego”, z czego wynika być może zasadny wnio-sek, że władzą Związku, w świetle ustawy, jest mufti będący również or-ganem Związku, gdy Najwyższe Kolegium Muzułmańskie ma charakter
władczy (a może quasi-władczy?), ale nie jest, w świetle tej samej usta-wy, organem Związku, jeśli jest instytucją pomocniczą dla muftiego sprawującego zwierzchnią władzę w Związku.
Jednak próba ustalenia innych, poza muftim i Najwyższym Kolegium Muzułmańskim, władz Związku uprawnionych w świetle ustawy do nadania darowanej albo przekazanej w testamencie nieruchomości cech wakufu, jest kłopotliwa. Wchodzi tu w rachubę już tylko Wszechpolski Kongres Muzułmański, który składa się z delegatów wybranych na ogól-nych zebraniach członków muzułmańskich gmin wyznaniowych, oraz z wszystkich członków Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego, a który to Kongres nie jest oczywiście organem stałym, lecz zbiera się co jakiś czas, nie rzadziej niż raz na pięć lat (art. 12 ust. 1 ustawy), co bardzo utrudniałoby sprawne nadawanie nieruchomościom cech wakufu. Wydaje się więc nie ulegać wątpliwości, mimo sformułowań zawartych w art. 43 ust. 1 ustawy, że w świetle ustawy władzami i or-ganami uprawnionymi do nadania tych cech darowanej albo przekaza-nej testamentem nieruchomości jest mufti, działający w tym zakresie na podstawie uchwały Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego. Wymóg uchwały tego Kolegium wydaje się jasno wynikać z tego samego art. 43 ust. 1 ustawy, gdzie mowa jest, powtórzmy, o nadaniu takich cech na podstawie uchwały „właściwych władz i organów Związku”.
Uważamy, że przedstawione uwagi dotyczące uprawnienia do nada-nia nieruchomości cech wakufu odnoszą się, mimo milczenada-nia samej ustawy, także do wcześniejszego od nadania tych cech, przyjęcia przez Związek darowanej lub przekazanej w testamencie nieruchomości, a także jej późniejszej, oczywiście już po nadaniu cech wakufu, ewentu-alnej zamiany „na inny majątek nieruchomy”.
Przedstawiona wykładnia przepisów ustawy wymaga jednak konfrontacji z nierzadko odmiennymi niż zawarte w ustawie prze-pisami uchwalonego 28 lutego 2009 r. w Białymstoku, przez XVII Nadzwyczajny Wszechpolski Kongres Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, nowego statutu tego Związku.
Przedstawiłyśmy ją szerzej w innym miejscu19.
19 Zob. M. Zaporowska, Z. Zaporowska, Wakuf w prawie polskim (część II),
„Re-jent” 2011, nr 9, w szczególności s. 96 i n. oraz s. 92; M. Zaporowska, Z. Zaporowska,
5. Cel wakufu
Zgodnie z art. 43 ust. 3 ustawy uchwały właściwych władz i organów Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej „w sprawie nadania nieruchomości cech wakufu winny zawierać szcze-gółowe określenie celu, na który dana nieruchomość ma być przeznaczo-na, oraz ustalać sposób zarządzania tą nieruchomością”.
Nie ulega wątpliwości, że szczegółowe określenie we wspomnianych uchwałach celu, na który dana nieruchomość ma być przeznaczona, musi mieścić się w sferze celów religijno-oświatowych lub dobroczynnych Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Nie mogą być to więc inne cele, choćby nawet cele religijno-oświato-we lub dobroczynne, ale nierealizowane przez ten Związek. Nie ulega oczywiście wątpliwości, że wśród celów religijnych, na które może być przeznaczona wakufowa nieruchomość, znajduje się także założenie cmentarza dla muzułman.
Dodajmy, że ustawa wymaga tylko tego, aby nieruchomość, której mogą być nadane cechy wakufu, była darowana albo zapisana rozpo-rządzeniem ostatniej woli na cele religijno-oświatowe lub dobroczynne Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, nie przewiduje jednak, aby darczyńca, czy spadkodawca szczegółowo określał cel, na który nieruchomość ma być przeznaczona. Z tego jed-nak nie wynika, że darczyńca albo spadkodawca nie mogą celu tego sprecyzować. Tyle, że ustawa wyraźnie przewiduje, iż do kompetencji właściwych władz i organów Związku należy sprecyzowanie tego celu. Z czego wynika, że te władze i organy mogą ten cel określić odmiennie od szczegółowego celu wskazanego przez darczyńcę albo spadkodawcę, mogą też cel ten, jeśli był ujęty przez donatora czy spadkodawcę ogól-nie, sprecyzować. Ale w świetle unormowań dotyczących instytucji obu poleceń (w szczególności art. 894 i art. 985 k.c.) możliwe jest sięgnie-cie po instrumenty prawne, które mogą zmierzać ku spełnieniu życze-nia darczyńcy czy spadkodawcy, aby przekazana nieruchomość została przeznaczona np. na cmentarz dla muzułman.
6. Unikalne cechy prawne wakufu
Zanim uwypuklimy istotne konsekwencje prawne uzyskania przez nieruchomość cech wakufu konieczne jest przytoczenie doniosłego postanowienia zawartego w art. 43 ust. 4 ustawy, zgodnie z którym o „nadaniu nieruchomości cech wakufa czyni się wzmiankę hipoteczną”.
Ujawnienie w księdze wieczystej nadania nieruchomości cech wakufu świadczy o prawnej doniosłości tej cechy, umożliwia też, a przynajmniej powinno umożliwiać, łatwy dostęp do informacji o tym statusie wakufo-wej nieruchomości.
Jednak najdonioślejsze, przywołane już wcześniej cechy prywatno-prawne wakufu określone są we wskazanym już art. 44 ust. 1 ustawy. Powtórzmy, że zgodnie z nim nieruchomość, „której nadano cechy wakufa, stanowi majątek Muzułmańskiego Związku Religijnego, jako całości, nie podlegający zasiedzeniu, obciążeniu, zajęciu, sprzedaży z li-cytacji i wszelkiej aljenacji, z wyjątkiem zamiany na inny majątek nieru-chomy, dokonanej za zgodą Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych”.
Status majątkowy nieruchomości, której nadano cechy wakufu wiąże ją nie z określoną muzułmańską gminą wyznaniową, z których każda posiada osobowość prawną, stanowi ona bowiem własność
Muzułmańskiego Związku Religijnego20, który również, „jako całość”,
posiada osobowość prawną. To oczywiście przesądza przede wszystkim o kompetentnych władzach i organach, które uprawnione są do podej-mowania decyzji dotyczącej nieruchomości, której nadano cechy wa-kufu, tyle, że jak już była o tym mowa, zarówno do działań prawnych „imieniem Muzułmańskiego Związku Religijnego i jego poszczególnych gmin wyznaniowych powołany jest” zawsze mufti (art. 36 ustawy), choć
odmienne jest postanowienie § 25 pkt 16 statutu Związku21.
Wskazany w art. 44 ust. 1 ustawy status nieruchomości, której nadano cechy wakufu, jest szczególny, także przez porównanie z tymi postanowieniami ustawy, zgodnie z którymi, zarówno Muzułmański Związek Religijny w RP, jak i poszczególne muzułmańskie gminy wy-znaniowe „mogą w granicach obowiązujących przepisów prawnych posiadać, obciążać, zbywać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać dla swych celów wyznaniowych i dobro-czynnych” (art. 35 ustawy), przy czym pozbycie, „obciążenie, zamiana lub zmiana przeznaczenia nieruchomego majątku wymaga zgody woje-wody, właściwego ze względu na położenie majątku” (art. 37 ustawy).
20 Zob. Służebność gruntowa, http://www.agoradom.pl/Sluzebnosc_gruntowa.php
(dostęp w dniu 15 marca 2015 r.).
21 Por. P. Borecki, Przeżytki ustawodawstwa wyznaniowego w polskim systemie
W odniesieniu do nieruchomości, której nadano cechy wakufu, wy-kluczenie możliwości zasiedzenia jest chyba rzadką, jeśli nie wyjątko-wą, sytuacją przewidzianą w prawie polskim.
Nie ulega przy tym wątpliwości, że mowa tu o zasiedzeniu unor-mowanym w art. 172–173 i 175–176 k.c. Prima facie wydaje się, że ta niedopuszczalność zasiedzenia, odnoszona w art. 44 ust. 1 ustawy do nieruchomości, której nadano cechy wakufu, nie dotyczy służebno-ści gruntowej, której przesłanka zasiedzenia przewidziana jest przede wszystkim w art. 292 zd. 1 k.c. Wydaje się jednak, że wykładnia celo-wościowa art. 44 ust. 1 ustawy przemawia za tym, aby postanowieniem przewidującym niedopuszczalność zasiedzenia nieruchomości, której nadano cechy wakufu, objąć także zasiedzenie służebności gruntowej na takiej nieruchomości.
Zwróćmy też uwagę, że w art. 44 ust. 1 ustawy, sformułowanym po-nad trzy czwarte wieku temu, przyjęto unormowanie wykluczające, poza zamianą i wywłaszczeniem, nie tylko jakiekolwiek możliwości alienacji, ale i obciążenia wakufowej nieruchomości. Tuż po zakazie zasiedzenia wskazano tu na zakaz obciążenia nieruchomości, której nadano cechy wakufu, który ujęto ogólnie, więc choć nie jest to argumentacja w zupeł-ności przystająca do współczesnej prawniczej siatki pojęciowej wolno chyba przyjąć, że intencją ustawodawcy było to, aby wakufowa nieru-chomość wolna była od wszelkich sensu largo obciążeń, także wynika-jących z zasiedzenia służebności gruntowej.
Przeciw tej wykładni można jednak podnosić, że w art. 292 k.c., w szczególności w jego zd. 2, podkreślono oczywistą odrębność za-siedzenia służebności gruntowej od zaza-siedzenia samej nieruchomości, mimo stwierdzenia, że w odniesieniu do zasiedzenia służebności grunto-wej przepisy „o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie sto-suje się odpowiednio”. Gdyby jednak przyjąć, że wspomniane odesłanie do przepisów o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie ma charakter ogólny, to mogłoby to być także normatywnym argumentem za interpretacją obejmującą rozważanym tu zakazem zasiedzenia również służebności gruntowej na nieruchomości, której nadano cechy wakufu. W istocie to odesłanie normatywnie nie ogranicza się bowiem do za-wartych w kodeksie cywilnym przepisów o zasiedzeniu nieruchomości przez zasiedzenie, choć chyba taki był zamiar ustawodawcy. Jeśliby więc przyjąć, że jest to odesłanie do wszelkich przepisów o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie, należałoby odnieść i do zasiedzenia
służebności gruntowej zakaz zasiedzenia nieruchomości, której nadano cechy wakufu, przewidziany w art. 44 ust. 1 ustawy.
Oczywiście, że wszystkie te uwagi odnoszą się i do ewentualności, jakże we współczesnej praktyce orzeczniczej kontrowersyjnego,
zasie-dzenia służebności przesyłu, zgodnie bowiem z art. 3054 k.c. do
„słu-żebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o słu„słu-żebnościach gruntowych”.
Przewidziany w art. 44 ustawy zakaz obciążania wakufowej nierucho-mości również może budzić wątpliwości. Wydaje się bowiem oczywiste jedynie to, że dotyczy on niedopuszczalności ustanowienia hipoteki, w tym także hipoteki przymusowej, ogranicza więc nie tylko sferę uprawnień Związku, ale i możliwość ochrony jego ewentualnych wie-rzycieli. Czy dotyczy jednak także ustanowienia użytkowania oraz po-wstania służebności?
Sądzić można, że niekiedy, zwłaszcza w odniesieniu do użytkowania, osiągnięcie celu, dla którego nieruchomość została przez darczyńcę albo spadkodawcę przekazana Muzułmańskiemu Związkowi Religijnemu w RP na realizowane przezeń cele religijno-oświatowe lub dobroczyn-ne, może wymagać ustanowienia właśnie użytkowania, a niekiedy, choć sporadycznie, służebności. Zwłaszcza, gdyby miała być to służebność osobista wydawać się może owo obciążenie wakufowej nieruchomości na tyle mało znaczące, że trudno byłoby znaleźć dla uzasadnienia jego zakazu przekonywający argument merytoryczny.
Wydaje się jednak, że przepis zawarty w art. 44 ustawy nie po-zwala na ustanowienie na nieruchomości, której nadano cechy wakufu, jakichkolwiek praw rzeczowych ograniczonych. Sądzimy, że inaczej na-leży potraktować możliwe ograniczenie praw do wakufowej nierucho-mości poprzez zawarcie w szczególności umowy najmu lub dzierżawy, w istocie nie jest to bowiem obciążenie samej nieruchomości, ale inne ograniczenie sfery uprawnień jej właściciela. W świetle analizowane-go postanowienia zakazująceanalizowane-go obciążania wakufowej nieruchomości, nie wydaje się również dopuszczalne przewłaszczenie jej na zabezpie-czenie, jeżeli w ogóle zgodzimy się, że przedmiotem takiego przewłasz-czenia może być nieruchomość.
Artykuł 44 ust. 1 ustawy wyklucza również dopuszczalność zajęcia nieruchomości, której nadano cechy wakufu, nie różnicując charak-teru, ani tytułu takiego zajęcia, ale kontekst uzasadnia interpretację, że chodzi o zajęcie nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym
(w szczególności art. 925 i n. k.p.c.), a nie np. przewidziane w art. 124 ust. 1a, czy tym bardziej zajęcie tymczasowe przewidziane w art. 126 ust. 1 i 10 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościa-mi22. To zagadnienie warte osobnej analizy konfrontującej owo
postano-wienie ustawy z unormowaniem dopuszczalności zajęcia nieruchomości w prawie polskim.
Na podstawie tego przepisu wyłączona jest również możliwość sprze-daży takiej nieruchomości w drodze licytacji, ale też jakakolwiek inna jej alienacja. To ostatnie postanowienie, choć usytuowane jest na końcu tego artykułu, nie wiąże się chyba z przepisami egzekucyjnymi, których dotyczą unormowania bezpośrednio je poprzedzające. Wskazuje na to dobitnie wyjątek przewidziany po postanowieniu zakazującym wszel-kich alienacji, gdzie mowa o dopuszczalności zamiany nieruchomości, której nadano cechy wakufu, na inny „majątek nieruchomy”.
Wydaje się nam, że to szczególnie dobitna cecha położenia prawne-go wakufowej nieruchomości, ograniczająca nie tylko sferę uprawnień Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP, ale i, o czym już wspomi-nałyśmy, sfery uprawnień wszystkich innych podmiotów, które mogły-by mogły-być zainteresowane zabezpieczeniem czy egzekucją swych roszczeń wobec tego Związku. Jest to chyba we współczesnym prawie polskim wyjątkowe, być może jedyne unormowanie przewidujące tak szeroki i tak stanowczy, w istocie tak daleko idący zakres prewencyjnej, co do charakteru ochrony, prawa do nieruchomości. Interesujące, że zakazu zajęcia nieruchomości, na której znajduje się cmentarz, w szczególności na podstawie art. 925 i n. k.p.c., nie przewidziano expressis verbis nawet w odniesieniu do cmentarzy wyznaniowych żydowskich, stanowiących własność gmin żydowskich lub Związku Gmin, choć na mocy art. 23 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin
wyzna-niowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej23, nie podlegają one
wywłaszczeniu24, z czego jednak wydaje się dostatecznie jasno wynikać
wniosek także o niedopuszczalności takiego zajęcia. Podczas gdy sze-roko chroniona nieruchomość, której nadano cechy wakufu, wywłasz-czona być jednak może, bo wyraźnie przewidziano to w art. 44 ust. 2 ustawy stwierdzając, iż wywłaszczenie „wakufa może nastąpić w myśl ogólnych przepisów państwowych”.
22 Dz. U. z 2015 r., poz. 1774 ze zm. 23 Dz. U. z 2014 r., poz. 1798.
24 Zob. także P. Borecki, Status prawny wyznawców judaizmu w Polsce, „Państwo
Zasada zachowania (niealienowania) wakufowej nieruchomości przez Muzułmański Związek Wyznaniowy w RP doznaje jedynego, czę-ściowego ograniczenia poprzez przyjęcie w art. 44 ust. 1 in fine ustawy możliwości jej zamiany „na inny majątek nieruchomy”, czyli na inną nieruchomość. Nie określono tu reguł takiej dopuszczalnej zamiany, w szczególności tego, czy wakufowa nieruchomość może być zamie-niona na nieruchomość mniejszą. Wydaje się to pozornie kłócić z ry-gorystycznymi unormowaniami ochronnymi, zabezpieczającymi wakuf przed jakimkolwiek sensu largo „ubytkiem” czy „uszczupleniem”, przy tym nie tylko alienacją, ale i obciążeniem. Ale z drugiej strony, wielkość nieruchomości nie zawsze przesądza o jej wartości i może się okazać, że taka zamiana będzie dobrze służyć realizacji celu religijno-oświato-wego czy dobroczynnego, na który pierwotna nieruchomość wakufowa była przeznaczona.
Podkreślić należy, że ta zamiana jest dopuszczalna „za zgodą Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych”, czy-li obecnie za zgodą Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w po-rozumieniu z Ministrem Finansów oraz Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W wymogu takiej zgody nie doszukujemy się jednak instrumentu mającego na celu ochronę wakufu, ale uważamy je za pokłosie unor-mowania zawartego w art. 43 ust. 1 ustawy przewidującego, że nadanie cechy wakufu wymaga nie tylko uchwały właściwych władz i orga-nów Związku, ale i zatwierdzenia „przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych”. Jest to więc, o czym już wspominałyśmy, unormowanie będące przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, przejawem troski o zachowanie kontroli przez Państwo nad nadaniem nieruchomości doniosłych normatywnie cech wakufu, bo (w odniesieniu do tej nieruchomości) uniemożliwiających eg-zekucję, a zapewne i zabezpieczenie roszczeń kierowanych wobec Muzułmańskiego Związku Wyznaniowego w RP.
W ustawie znajdują się jeszcze dwa postanowienia dotyczące waku-fów. Zgodnie z jej art. 45 wakufy „korzystają z ulg i zwolnień w zakre-sie podatków i innych danin publicznych na rzecz Państwa i samorządu w granicach obowiązujących przepisów prawnych”. Postanowienie zawarte w art. 46 ma zaś głównie walor historyczny, choć może być
pomocne w ustalaniu aktualnego statusu wakufu nieruchomości, które
owe cechy posiadają od dawna25.
7. Podsumowanie
Zatrzymajmy się jeszcze przy refleksji P. Boreckiego, który pokrótce przedstawia ustawową charakterystykę instytucji wakufu podkreślając preferencje prawne polegające „na zapewnieniu trwałości wybranym elementom majątku nieruchomego Związku” oraz to, iż wakuf „jest wy-łączony spod ogólnych zasad prawa cywilnego”, podnosząc w konklu-zjach, że żadne „inne związki wyznaniowe, nawet muzułmańskie, nie
posiadają tak daleko idących gwarancji nienaruszalności majątku”26.
Lecz ten przykład szczególnego zróżnicowania sytuacji prawnej wśród kościołów i związków wyznaniowych w Polsce bez wątpienia nie jest najwymowniejszy, a w praktyce jest marginalnym. Mimo tego,
że szersze zróżnicowanie tej sytuacji budzi uzasadnioną krytykę27, lecz
nie ulega wątpliwości, że w pewnym zakresie, w tym także w odniesieniu do wakufu, jest ono naturalną konsekwencją zróżnicowania niektórych elementów doktryn poszczególnych religii, w tym także ich
konfesyj-nych tradycji28. Jak bowiem zauważono „recepcja do polskiego
syste-25 Przepis ten stanowi w ust. 1, że w „ciągu 6 miesięcy od chwili wejścia w życie
ustawy niniejszej Najwyższe Kolegjum Muzułmańskie przedstawi Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego spis tych nieruchomości, które w chwili wejścia w życie ustawy niniejszej odpowiadały warunkom, wymaganym przez ustawę niniej-szą i Statut Muzułmańskiego Związku Religijnego dla zaistnienia wakufa”. Zgodnie zaś z jego ust. 2 spis „ten zatwierdza Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu-blicznego w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych. Po zatwierdzeniu spisu objęte nim nieruchomości uzyskają charakter prawny wakufów w rozumieniu ustawy niniejszej, co wszakże nie stoi na przeszkodzie docho-dzenia przez osoby trzecie roszczeń prywatno-prawnych w drodze sądowej”.
26 P. Borecki, Zasada równouprawnienia wyznań w prawie polskim, „Studia z
Pra-wa Wyznaniowego” t. X, s. 151. Zob. nadto M. Tomkiewicz, Zasada
równouprawnie-nia kościołów i związków wyznaniowych a zakres ich autonomii w zarządzaniu mająt-kiem na forum externum w Polsce, „Przegląd Religioznawczy” 2013, nr 4, s. 223–224.
27 Zob. np. P. Borecki, Zasada..., s. 157; J. Mazurkiewicz, Wokół prawnych
przesłanek rejestracji i kontroli działalności kościołów i związków wyznaniowych,
w: J. Gołaczyński, P. Machnikowski (red.), Współczesne problemy prawa prywatnego.
Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka. Modern problems of private law. Essays in honour of Professor Edward Gniewek, Warszawa 2010, s. 357 i n. oraz
powołane tam piśmiennictwo.
28 Por. np. L. Garlicki, Przegląd orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego za rok
mu prawnego instytucji wakufu” jest przykładem „akomodacji państwa
w stosunku do religijnych potrzeb obywateli”29. Przy czym słusznie
dodaje się już wspomnianą, lecz wartą wyeksponowania konkluzję, że instytucja „ta została jednak uwzględniona jedynie w odniesieniu do Muzułmańskiego Związku Religijnego, co należy uznać za przejaw
dyskryminacji innych muzułmańskich związków wyznaniowych”30.
Przedstawione prawne zagadnienia wakufu odnosić się będą bez istot-nych modyfikacji (poza wspomnianą na wstępie koniecznością uwzględ-nienia regulacji dotyczących zakładania cmentarzy a także ich zamyka-nia) do sytuacji, gdy wakufowa nieruchomość będzie przeznaczona na założenie i prowadzenie muzułmańskiego cmentarza. Będzie to w Polsce sytuacja tymczasem rzadka, ale może ona ulec zmianie także wskutek wspomnianej wcześniej migracji ludności wyznającej islam, w tym mu-zułman zamieszkujących liczne państwa Unii Europejskiej, w szczegól-ności sąsiednie Niemcy, gdzie religia ta jest drugą pod względem liczby
wyznawców31. Potrzeba zakładania konfesyjnych cmentarzy
muzułmań-skich wiąże się także z doniosłymi religijnie dla muzułman szczegól-nymi zasadami usytuowania, dokładniej: ukierunkowania miejsc po-chowków, czego często nie daje się zapewnić na innych wyznaniowych lub komunalnych nekropoliach.
Streszczenie
Wakuf jest przewidziany w polskim prawie. Jego przedmiotem może być nieruchomość podarowana w umowie albo przekazana testamen-tem Muzułmańskiemu Związkowi Religijnemu w Polsce na cele reli-gijno-oświatowe lub dobroczynne. Warunkiem powstania wakufu jest
rytualna katolicyzmu a prawo pracownika do wolności religijnej, „Praca i
Zabezpie-czenie Społeczne” 2010, nr 10, s. 23 i n.
29 P. Borecki, Położenie…, s. 81.
30 P. Borecki, Położenie…, s. 81 i w przyp. 32, gdzie autor wymienia
zarejestrowa-ne w Polsce, cztery inzarejestrowa-ne muzułmańskie związki wyznaniowe: Stowarzyszenie Jedno-ści Muzułmańskiej, Stowarzyszenie Muzułmańskie Ahmadiyya, Zachodni Zakon Sufi w Polsce oraz Ligę Muzułmańską w Rzeczypospolitej Polskiej. W wykazie kościołów i związków wyznaniowych wpisanych do rejestru kościołów i innych związków wy-znaniowych, ogłoszonym na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (https://msw.gov.pl/pl/wyznania-i-mniejszosci/relacje-panstwa-z-kosc-i/13964,Relacje-panstwa-z-Kosciolami-przydatne-informacje-dokumenty-i-akty-praw ne.html), wskazane jest w dziale A, pod pozycją 48 także Islamskie Zgromadzenie Ahl-ul-Bayt, będące muzułmańską wspólnotą szyicką.
w przypadku spadku jego przyjęcie, zawsze zaś także nadanie nierucho-mości cech wakufu przez wskazane muzułmańskie władze religijne oraz zatwierdzenie tego przez właściwego ministra. Nieruchomość wakufo-wa podlega szczególnemu reżimowi prawnemu. Przede wszystkim nie może być zbyta, nie podlega zasiedzeniu, nie może być na niej ustano-wiona hipoteka. Nieruchomość wakufowa może być przeznaczona także na muzułmański cmentarz. W ten sposób będzie on podlegał dodatko-wej, szczególnej ochronie.
Słowa kluczowe: wakuf, nieruchomość, zbycie, zasiedzenie, hipote-ka, cmentarz.
Abstract
Institution of waqf is provided for in Polish law. Its object can be a donated property in the contract or transferred in the testament to the Muslim Religious Association in Poland for the religious-educational or charitable purposes. The condition for the constitution of waqf is, in the case of inheritance, its acceptance, and in any case it is the assigning of the features of waqf to a given property by indicated Muslim religious authorities and the approval of the competent minister. Waqf property is subject to a special legal regime. First of all, it cannot be sold, it is not subject to usucaption and it cannot be mortgaged. Waqf property may also be used for a Muslim cemetery. In this way, the property will acquire additional, special protection.
