Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1295
Praca oryginalna Original paper
Ma³o docenianym schorzeniem prze¿uwaczy w okresie chowu alkierzowego s¹ inwazje paso¿ytów zewnêtrznych (7, 10). W warunkach klimatycznych Polski pó³nocno-wschodniej stwierdza siê u byd³a wszo³a Bovicola bovis, wszy Haematopinus eury-sternus i Linognathus vituli, rzadziej wierzbowce (9). Wszo³y u byd³a zasiedlaj¹ najczêciej miejsca o d³u¿szej sierci i mniej dostêpne do lizania i ociera-nia. St¹d najwiêksza ich liczba lokalizuje siê u nasady ogona, szyi i w okolicy ³opatki. Wszo³y staj¹ siê szcze-gólnie dokuczliwe dla ¿ywicieli podczas chowu alkie-rzowego. Przypada to na okres pónej jesieni, zimy i wczesnej wiosny. W tym czasie w oborze i cielêtni-ku wystêpuje odpowiedni dla rozwoju paso¿ytów ze-wnêtrznych mikroklimat wilgotnoæ siêga 75-78% a temperatura dochodzi nawet do 30°C. Wspomniane warunki mikroklimatyczne oraz du¿e zagêszczenie zwierz¹t sprzyjaj¹ szybkiemu szerzeniu siê inwazji w stadzie, a tak¿e powstawaniu chorób grzybiczych (5, 6). Po wypêdzeniu byd³a na pastwisko, co
przypa-da zwykle na pierwsz¹ dekadê maja, populacja wszo-³ów zanika (12).
Przemieszczanie siê wszo³ów na ciele byd³a wywo-³uje wi¹d, a to zmusza je do ocierania siê i lizania swêdz¹cych miejsc. Wynikiem tej reakcji s¹: otarcia, wy³ysienia, a w skrajnych przypadkach rany, stany zapalne skóry i tworzenie siê ³upie¿u. W miejscach wystêpowania wszo³ów sieræ jest nastroszona, czêsto matowa i wilgotna od czêstego lizania (3).
W dostêpnym pimiennictwie jest niewiele infor-macji nt. inwazji wszo³ów u byd³a w okresie chowu alkierzowego, st¹d celem badañ by³o okrelenie eks-tensywnoci i ineks-tensywnoci tych paso¿ytów u krów dwóch ras przebywaj¹cych w tej samej oborze.
Materia³ i metody
Badania prowadzono w Stacji Badawczej Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierz¹t PAN w Popielnie w latach 2003/2004 i 2004/2005 na 28-33 kro-wach rasy nizinno czarno-bia³ej i 50-61 krokro-wach rasy
czer-Przebieg inwazji wszo³ów u krów nizinno czarno-bia³ych
i czerwonych polskich w okresie chowu alkierzowego
KONSTANTY ROMANIUK, ZBIGNIEW JAWORSKI*
Katedra Chorób Zakanych i Inwazyjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 13, 10-957 Olsztyn *Instytut Genetyki i Hodowli Zwierz¹t PAN w Jastrzêbcu, ul. Postêpu 1, 05-552 Wólka Kossowska
Romaniuk K., Jaworski Z.
Course of mallophagans invasion in Black-and-White Lowland and Polish Red cows during the alcove breeding period
Summary
Studies were carried out in 2003/04 and 2004/05 on 28-53 cows of Black-and-White (bwl) as well as 50-61 of Polish Red (pr) breed. Hair from the base of tail and neck was combed once a month from October to April. Samples were weighed in the laboratory, then the material was divided into portions and, using a magnifying glass, mallophagans and its eggs were counted. The intensity of the invasion was determined based on the weight of collected hair and number of parasites and its eggs. It was determined that the extent of Bovicola bovis invasion was higher in bwl cows. The lowest number of animals in both groups was infected with mallophagans in October and April. The peak of the invasion occurred in January. In the hair of pr cows there was a small amount of adult mallophagans from October to December but its number increased in January to 0.75 and in March to 1 specimen in 200 mg of hair. Similarly, during the same time period the number of adult B. bovis was insignificant (0.1-0.25) in bwl cows but from December it increased to 2.0, 2.95 and 3.05 parasites in 200 mg of hair in January, February and March, respectively. The peak of blowing eggs by B. bovis females in both breeds of cows appeared in January and March and the number of immature mallophagans was similar to that of the adults. It was also ascertained that larvae did not hatch out from all eggs blown by females. In bwl cows, in October, January and March 0.3 of larva hatched from 1 egg and in December, February and April respectively 0.5, 0.6 and 0.4, whereas in pr cows considerably fewer larva hatched (0.2-0.66). The results obtained indicate the various susceptibility of analyzed cow breeds to B. bovis invasion. It can be supposed that the longer hair of bwl cows and susceptibility to dandruff formation create more favorable conditions to B. bovis existence and development.
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1296
wonej polskiej. Raz w miesi¹cu, od padziernika do kwiet-nia czesano gêstym grzebieniem sieræ u ka¿dej krowy na nasadzie ogona i szyi. Zebran¹ sieræ i ³upie¿ o masie oko-³o 300 mg wk³adano do woreczków foliowych. W labora-torium nastêpnego dnia próbki wa¿ono, a póniej, dziel¹c materia³ na porcje, liczono pod lup¹ znajduj¹ce siê w nim paso¿yty i ich formy rozwojowe. Znaj¹c masê pobranej sierci, liczbê wszo³ów i jaj, wyliczano umown¹ intensyw-noæ inwazji w 200 mg sierci.
Krowy stanowi¹ce przedmiot badañ by³y w dobrej kon-dycji i w³aciwie pielêgnowane. ¯ywiono je sianokiszon-k¹, sianem oraz pasz¹ treciw¹, ka¿dego dnia, niezale¿nie od pogody pomiêdzy godzin¹ 10 a 15 przebywa³y razem na wybiegu.
Wyniki i omówienie
Krowy rasy nizinno czarno-bia³ej (ncb) i czerwonej polskiej (cp) mimo w³aciwej pielêgnacji i ¿ywienia dotkniête by³y inwazj¹ wszo³a Bovicola bovis. Eks-tensywnoæ inwazji by³a znacznie wy¿sza u krów ncb ni¿ cp, a jej przebieg w okresie chowu alkierzowego by³ w obydwu grupach
podobny. Najmniejsza liczba krów by³a dotkniê-ta inwazj¹ wszo³a na po-cz¹tku okresu alkierzowe-go, a póniej wraz z d³u¿-szym przebywaniem ich w oborze, ekstensywnoæ narasta³a. Szczyt inwazji wszo³a w obydwu grupach krów wyst¹pi³ w styczniu. Pocz¹wszy od lutego eks-tensywnoæ inwazji B. bo-vis stopniowo obni¿a³a siê. Jedynie u krów nizin-no czarnizin-no-bia³ych jeszcze w marcu wyst¹pi³ jej wzrost (tab. 1).
W okresie dwuletnich badañ ekstensywnoæ in-wazji wszo³a B. bovis u krów nie by³a jedna-kowa, znacznie wiêksza liczba krów zara¿onych by³a wszo³ami w sezonie alkierzowym 2003/2004 (tab. 1).
Obecnoæ wszo³ów w sierci krów nie powo-dowa³a widocznych zmian na skórze. Byæ mo¿e dla-tego, ¿e korzysta³y one z codziennego wybiegu i na nim by³y poddawane ró¿nym naturalnym czyn-nikom atmosferycznym (wiatr, deszcz, nieg, s³oñ-ce, mróz). Równie¿
licz-ba wszo³ów i jaj w sierci licz-badanych krów nie by³a jed-nakowa. Na przyk³ad u krów cp, od padziernika do grudnia by³o niewiele doros³ych wszo³ów, a ju¿ w styczniu liczba imaginas Bovicola bovis wzros³a do 0,75, a w marcu do 1 osobnika w 200 mg sierci. U krów rasy nizinnej czarno-bia³ej liczba wszo³ów w próbach sierci do grudnia tak¿e nie by³a du¿a (od 0,1 do 0,25), pocz¹wszy od stycznia wyst¹pi³ szybki wzrost populacji doros³ych B. bovis. Najwiêksz¹ ich liczbê stwierdzono w lutym (2,95 paso¿ytów w 200 mg próbek sierci) i w marcu (3,05). Znacznie wiêksza liczba dojrza³ych wszo³ów u krów ncb wydaje siê wskazywaæ na dogodniejsze warunki do ich rozwoju. Byæ mo¿e d³u¿sza, sucha sieræ i czarne jej zabarwie-nie stwarza³o odpowiedzabarwie-niejsze rodowisko dla tych pa-so¿ytów.
Poza doros³ymi wszo³ami stwierdzono w próbkach sierci krów jaja i m³ode B. bovis. Liczba jaj sk³ada-nych przez samice by³a wiêksza u krów ncb ni¿ cp. Szczyt ich sk³adania przez samice wszo³a u krów
oby-Tab. 2. rednia intensywnoæ inwazji wszo³a Bovicola bovis oraz przebieg jego rozwoju u krów w okresie chowu alkierzowego
Objanienie: ekstensywnoæ inwazji odsetek zwierz¹t w stadzie dotkniêtych inwazj¹
Tab. 1. Ekstensywnoæ inwazji wszo³a Bovicola bovis u krów nizinno czarno-bia³ych (ncb) i czerwonych polskich (cp) w okresie chowu alkierzowego
a s a R bRadoakñ zLwiicezrbz¹at Ekstensywnoæinwazij(%) a P dizernik Listopad Grudizeñ Styczeñ Luty Marzec Kwiecieñ b c n 4 0 / 3 0 0 2 28 17,8 25,0 35,7 42,9 36,0 50,0 28,6 5 0 / 4 0 0 2 33 15,2 45,5 48,5 54,5 30,3 27,3 15,0 o i n d e r 16,5 35,3 42,1 48,7 33,2 38,7 21,8 p c 4 0 / 3 0 0 2 50 0 30,0 32,0 40,0 16,0 12,0 14,0 5 0 / 4 0 0 2 61 0 14,9 19,7 36,1 13,1 18,2 16,6 o i n d e r 0 17,5 25,9 38,1 14,6 10,1 15,3 a s a R w ó r k Badanacecha i c r e i s g m 0 0 2 w j a j i w ó ³ o z s w a b z c il / ñ a d a b e c ¹ i s e i M X XI XII I II III IV b c n e c i m a s B.bovis 0,10 0,30 0,25 2,00 2,95 3,05 0,80 a j a j 0 0,60 0,50 8,90 3,35 7,15 0,25 j a j h c y n o ¿ o ³ z a b z c il ê c i m a s z e z r p 0 2,00 2,00 4,50 1,10 2,30 0,30 p c e c i m a s B.bovis 0 0,10 0,35 0,75 0,70 1,00 0,75 a j a j 0 0,25 1,25 2,65 0,60 3,40 0,40 j a j h c y n o ¿ o ³ z a b z c il ê c i m a s z e z r p 0 2,50 3,60 3,50 0,80 3,40 0,50 b c n a j a j 0 0,60 0,50 8,90 3,35 7,15 0,25 y ³ o z s w e d o ³ m 0 0,15 0,25 2,75 1,90 1,95 0,10 h c y ³ g ê l y w a b z c il s i v o b . B zjaja 0 0,30 0,50 0,30 0,60 0,30 0,40 p c a j a j 0 0,25 1,25 2,65 0,60 3,40 0,40 y ³ o z s w e d o ³ m 0 0 0,25 1,15 0,40 0 0 h c y ³ g ê l y w a b z c il s i v o b . B zjaja 0 0 0,20 0,40 0,70 0 0
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1297 dwu ras wyst¹pi³ w styczniu i marcu. Liczba m³odych
wszo³ów w sierci krów, podobnie jak liczba doros³ych by³a zmienna i w podobny sposób skorelowana z li-czebnoci¹ doros³ych B. bovis. U krów cp do listo-pada nie by³o m³odych wszo³ów, pojawi³y siê one do-piero w niewielkiej liczbie w grudniu. Ich obecnoæ w sierci krów stwierdzono jeszcze w styczniu i lu-tym. W pozosta³ych miesi¹cach badañ m³odych wszo-³ów w sierci krów nie wykryto, mimo obecnoci jaj. U krów ncb tylko w padzierniku nie wystêpowa³y m³ode wszo³y, ale ju¿ w listopadzie stwierdzono je w próbkach sierci. Nieco wiêcej paso¿ytów by³o w grudniu. Pierwszy szczyt intensywnoci inwazji tej postaci paso¿yta wyst¹pi³ w styczniu, a drugi, mniej-szy w marcu. Zanikanie obecnoci m³odych wszo³ów u krów ncb nast¹pi³o w kwietniu.
W oparciu o uzyskane wyniki dokonano analizy rozmna¿ania siê B. bovis u krów obydwu ras. Jedna samica wszo³a sk³ada³a w listopadzie i grudniu na sierci krów ncb po 2 jaja, a cp 2,5-3,6, w styczniu natomiast u krów ncb 4,5, a cp 3,5 jaja. W lutym na-st¹pi³o znaczne obni¿enie rozmna¿ania siê wszo³ów w obu grupach krów, natomiast w marcu wzros³o w porównaniu z poprzednim miesi¹cem. U krów ncb wzrost ten by³ ponad dwukrotny, a cp ponad cztero-krotny. W kwietniu nast¹pi³o kolejne obni¿enie ich liczby. Wahania liczby sk³adanych jaj przez samicê B. bovis wydaj¹ siê zale¿eæ od warunków mikrokli-matycznych panuj¹cych w oborze i wyd³u¿aj¹cego siê dnia. Stwierdzono równie¿, ¿e z jaj z³o¿onych przez samice B. bovis nie wylêga³y siê w 100% m³ode wszo³y. U krów ncb w padzierniku z jednego jaja wylêga³o siê 0,3 larwy, w grudniu 0,5, w styczniu 0,3, w lutym 0,6, w marcu 0,3, a w kwietniu 0,4, za u krów cp znacznie mniej od 0,2 do 0,66 (tab. 2).
Przedstawione wyniki ekstensywnoci inwazji wszo-³ów s¹ zbli¿one do badañ uzyskanych przez innych autorów (1, 4, 8, 11). W czêci wymienionych prac poza wszo³ami autorzy stwierdzali wszy, wierzbow-ce, a nawet nu¿ycê. Geden i wsp. (4) badaj¹c przebieg sezonowy wszo³owicy u byd³a mlecznego, stwierdzili u wszystkich zwierz¹t wszo³y, a u oko³o 90% wszy. Wykazali, ¿e najwiêksza inwazja wystêpuje zim¹, szczególnie wysoki wzrost populacji przypada na okres od stycznia do czerwca. Autorzy podkrelili równie¿, ¿e w badanych stadach wystêpowa³y zarówno zwie-rzêta wolne od paso¿ytów, jak i dotkniête pojedyncz¹ lub podwójn¹ inwazj¹ wszo³ów i wszy. Doros³e zwie-rzêta by³y znacznie mniej opadniête paso¿ytami ni¿ ja³ówki. U krów najwy¿sza inwazja wszo³ów wystê-powa³a w marcu (E.i. = 26%), a u ja³ówek by³a wy¿-sza (30-45%) i na takim wysokim poziomie utrzymy-wa³a siê od stycznia do czerwca. Chalmers i wsp. (1) w Nowej Zelandii przy ocenie byd³a w ró¿nym wieku stwierdzili w 11 stadach inwazjê wszo³ów, a w 15 wszy sporód 19 badanych stad. Szczyt inwazji wszy w ba-danych stadach wystêpowa³ w czerwcu i lipcu, a wszo-³ów w sierpniu i wrzeniu. Podwójna inwazja tych
paso¿ytów by³a u zwierz¹t do 1 roku ¿ycia, u doros-³ych zwykle wystêpowa³y tylko wszo³y. Ci sami auto-rzy (2) dokonali równie¿ u byd³a w warunkach natu-ralnego chowu oceny rozwoju i rozmieszczenia wszy i wszo³ów na ich ciele. Wykazali, ¿e ca³y cykl ¿ycio-wy wszo³a trwa 27-32 dni, a wszy 26-31. Intensyw-noæ zara¿enia zale¿a³a od masy cia³a zwierzêcia, d³u-goci sierci i miejsca na ciele. Równie¿ badania Titch-nera (11) w Szkocji s¹ zbie¿ne z cytowanymi. Autor w latach 1981 i 1982 przebada³ po 10 ja³ówek z 100 ferm i stwierdzi³ zró¿nicowane pora¿enie zwierz¹t wszo³ami. W 25 fermach u ja³ówek by³a wszo³owica bardzo zaawansowana, w 22 rednia, a w 33 nie-znaczna.
Wyniki badañ w³asnych wskazuj¹ na zró¿nicowan¹ wra¿liwoæ krów badanych ras na inwazjê wszo³a B. bovis. Zarówno ekstensywnoæ, jak i intensywnoæ okrelana liczb¹ doros³ych i m³odych wszo³ów oraz jaj, wskazuje na mniejsz¹ atrakcyjnoæ dla B. bovis sierci krów cp ni¿ ncb. Wyjanienie tego faktu wy-maga dodatkowych badañ. Mo¿na jedynie domniemy-waæ, ¿e d³u¿sza i sucha sieræ krów ncb oraz podat-noæ na tworzenie siê ³upie¿u stwarzaj¹ dogodne wa-runki do zasiedlania siê i rozwoju B. bovis. Opisana dynamika inwazji wszo³a w okresie chowu alkierzo-wego wskazuje na wiêksz¹ opornoæ krów rasy pry-mitywnej na inwazjê wszo³ów.
Pimiennictwo
1.Chalmers K., Charleston W. A. G.: Cattle lice in New Zealand observations on the prevalence, distribution and seasonal patterns of infestation. N. Z. Vet. J. 1980, 28, 198-200.
2.Chalmers K., Charleston W. A. G.: Cattle lice in New Zealand observations on the biology and ecology of Damalinia bovis and Linognathus vituli. N. Z. Vet. J. 1980, 28, 124-216.
3.Dery³o A.: Wp³yw wszo³ów (Mallophaga) na zdrowotnoæ i produkcyjnoæ ssaków udomowionych i ³ownych. Medycyna Wet. 1980, 34, 560-563. 4.Geden C. J., Rutz D. A., Bishop D. R.: Cattle lice (Anoplura, Mallophaga) in
New York seasonal population changes, effects of housing type on infesta-tions of calves and sampling efficacy. J. Economic Entomology 1990, 83, 1435-1438.
5.Kamyszek F.: Rola wszy i wszo³ów w przenoszeniu grzybicy skóry byd³a. Wiad. Parazytol. 1977, 23, 129-130.
6.Kamyszek F.: Ektopaso¿yty jako wektory dermatomikoz. Wiad. Parazytol. 1978, 24, 609-615.
7.Klockiewicz M.: Wszo³owica byd³a. Magazyn Wet. 2000, 9, 19-20. 8.Matthes H. F., Mutschmann F., Hiepe T.: Untersuchungen zum Vorkommen
von Ektoparasitosen bei Rindern in ehemaligen Bezirken Erfurt, Potsdam und Schwerin. Mn. Vet. Med. 1991, 46, 294-299.
9.Michalski M., Romaniuk K.: Ekstensywnoæ inwazji wszo³ów u krów mlecz-nych w okresie chowu alkierzowego. Medycyna Wet. 2003, 59, 396-397. 10.Piotrowski F.: Wszawica i wszo³owica byd³a w woj. poznañskim. Wiad.
Parazytol. 1967, 13, 643-651.
11.Titchner R. N.: Prevalence of cattle lice on calves. Vet. Rec. 1983, 112, 460. 12.Z³otorzycka J.: Wszo³y (Mallophaga) jako paso¿yty i ich praktyczne
znacze-nie. Wiad. Parazytol. 1965, 11, 137-143.
Adres autora: prof. dr hab. Konstanty Romaniuk, ul. S³oneczna 42, 10-710 Olsztyn
