J. JURECZKA, M. DOPITA, M. GAŁKA, W. KRIEGER, J. KWARCIŃSKI & P. MARTINEC—Atlas geologiczno- złożowy polskiej i czeskiej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, 1 : 200 000

mapach paleogeograficznych póŸnej jury, póŸnej (nie górnej)

kredy na obszarze œwiêtokrzyskim czy sudeckim znajduj¹ siê

l¹dy, co jest pogl¹dem od dawna ju¿ nieaktualnym. Oczywiœcie,

myli siê tylko ten, kto nic nie robi. Nie jest wiêc moim zamiarem

tylko krytykowaæ geologiczn¹ treœæ podrêcznika, czy te¿

stoso-wane w nim nazewnictwo (chocia¿ naprawdê niezrozumia³e jest

uporczywe trzymanie siê terminu „Vistulian”, podczas gdy w

polskim nazewnictwie powinien byæ po prostu „vistul”; pora te¿

zdecydowaæ siê, czy nazwy jednostek klimatostratygraficznych

plejstocenu piszemy du¿¹ czy ma³¹ liter¹). Gdyby autorzy ksi¹¿ki

¿yczyli tego sobie, chêtnie s³u¿ê uwagami szczegó³owymi,

któ-rych tu nie chcê podnosiæ.

Podrêcznik Geografia fizyczna Polski jest wa¿n¹ pozycj¹,

wart¹ zarekomendowania Czytelnikowi. Jest jednoczeœnie

pozy-cj¹, która uzmys³awia koniecznoœæ ujednolicenia pewnych treœci

i pojêæ, by Czytelnik nie napotyka³ sprzecznoœci w ró¿nych

podrêcznikach z pokrewnych dziedzin wiedzy.

Podrêcznik z pewnoœci¹ bêdzie dobrze s³u¿y³ studentom i

praktykom, a nawet urzêdnikom administracji rz¹dowej i

samorz¹dowej. S¹dzê, ¿e nieliczne uchybienia, których czêœæ

wymieni³em, nie umniejszaj¹ jego wartoœci.

W³odzimierz Mizerski

J. JURECZKA, M. DOPITA, M. GA£KA, W. KRIEGER,

J. KWARCIÑSKI & P. MARTINEC —

Atlas

geolo-giczno-z³o¿owy polskiej i czeskiej czêœci

Górnoœl¹s-kiego Zag³êbia Wêglowego, 1 : 200 000. Pañstwowy

Instytut Geologiczny, Warszawa 2005, 1 tabela, 28 poz.

lit., 14 tablic

Prezentowane nieseryjne opracowanie kartograficzne jest

wynikiem wspó³pracy geologów Oddzia³u Górnoœl¹skiego PIG

w Sosnowcu oraz ró¿nych oœrodków geologicznych w Ostrawie,

przede wszystkim Instytutu Geoniki Czeskiej Akademii Nauk.

Wieñczy ono d³ugoletni¹, nieformaln¹ wspó³pracê, przerwan¹ w

latach 1981–1989, i podsumowuje w formie przegl¹dowej

aktu-alny stan wiedzy na temat struktury oraz g³ównych zagadnieñ

z³o¿owych utworów produktywnych karbonu ca³ego

Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, jego polskiej i czeskiej czêœci.

Warto podkreœliæ, ¿e recenzowane opracowanie jest praktycznie

pierwszym, wszechstronnym opracowaniem kartograficznym

obejmuj¹cym obszar ca³ej niecki wêglowej, od dawna

oczekiwa-nym przez œrodowiska geologiczne obu pañstw.

Atlas geologiczno-z³o¿owy polskiej i czeskiej czêœci

Gór-noœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego sk³ada siê z 14 tablic, w tym 13

map w skali 1 : 200 000 i jednej tablicy przekrojów

geologicz-nych, oraz 31 stron tekstu objaœniaj¹cego.

Pierwsza tablica dotyczy stanu zagospodarowania górniczego

i lokalizacji wierceñ. Na mapie przedstawiono po³o¿enie

czyn-nych kopalñ wêgla kamiennego i kopalñ zlikwidowaczyn-nych w latach

1990–2004 (w Republice Czeskiej w 2002 r.), kopalñ czêœciowo

zlikwidowanych oraz

z³ó¿ niezagospodarowanych, w tym

nieza-gospodarowanych skreœlonych z ewidencji. Mapa ukazuje

rów-nie¿ lokalizacjê 2080 najwa¿niejszych otworów wiertniczych

oraz kilkunastu ods³oniêæ powierzchniowych karbonu. Oprócz

tego na dwóch odrêbnych mapach w mniejszej skali — wk³adkach

na tablicy 1 — przedstawiono nazewnictwo i stan w³asnoœci

kopalñ i z³ó¿ niezagospodarowanych oraz metanowoœæ kopalñ.

Tablica 1. atlasu — pokazuj¹ca lokalizacjê kopalñ i z³ó¿

niezago-spodarowanych wraz z dynamik¹ zmian w górnictwie wêgla

kamiennego Polski i Czech w ostatnich 15 latach, a tak¿e

prezen-tuj¹ca lokalizacjê najwa¿niejszych wierceñ, czêsto cytowanych

w literaturze — stanowi cenne, pomocnicze Ÿród³o informacji dla

studiuj¹cych literaturê geologiczno-górnicz¹ i pokrewn¹ zag³êbia

po obu stronach granicy.

Kartograficzny obraz utworów wêglonoœnych, stanowi¹cych

wœród utworów karboñskich Górnego Œl¹ska zwarty

megalito-som, zosta³ w atlasie przedstawiony na tablicach 2–6.

Powierzch-niê stropow¹ litosomu ilustruje mapa hipsometryczna rzeŸby

powierzchni karbonu na tablicy 2. Tablica ta zawiera równie¿

wk³adkê w mniejszej skali, ukazuj¹c¹ kontakt karbonu z

utwora-mi nadleg³yutwora-mi. RzeŸba utworów karboñskich ma formê silnie

rozcz³onkowanego g³êbokimi parowami p³askowy¿u o

deniwela-cjach wahaj¹cych siê od 400 m n.p.m. do 4000 m p.p.m., co wp³ywa

na rozk³ad wêglonoœnoœci i wêglozasobnoœci, analizowany na

tablicach 10–13. Historia rozwoju tej powierzchni mia³a

niew¹tpliwy wp³yw na odgazowanie stropowych partii karbonu i

przedstawiona mapa stanowi wa¿ne narzêdzie w analizie

paleo-hydrogeologii i metanonoœnoœci karbonu GZW.

W prezentowanym atlasie autorzy w nowatorski sposób

opi-sali bry³ê przestrzenn¹ megalitosomu utworów produktywnych,

rozszerzaj¹c podejœcie metodologiczne zaproponowane w

pierw-szym powojennym atlasie map strukturalnych Górnoœl¹skiego

Zag³êbia Wêglowego przez Stanis³awa

Doktorowicza-Hrebnic-kiego (polegaj¹ce na konstrukcji kulisowo stykaj¹cych siê ze

sob¹ powierzchni strukturalnych), pokazuj¹c za pomoc¹ izohips

oraz linii uskoków i nasuniêæ strukturê tektoniczn¹ ka¿dej

powierzchni od jej wychodni do wychodni nastêpnej, wy¿szej

powierzchni. Ze wzglêdu na przegl¹dowy charakter atlasu i skalê

map autorzy wybrali do opisu utworów karboñskich, oprócz

wspomnianej wy¿ej rzeŸby stropu

karbonu, 4 powierzchnie

strukturalne, wa¿ne z punktu widzenia przyrodniczego i

górni-czego: 1 — sp¹g krakowskiej serii piaskowcowej, 2 — sp¹g serii

mu³owcowej (warstw karwiñskich górnych po stronie czeskiej),

3 — sp¹g górnoœl¹skiej serii piaskowcowej (warstw karwiñskich

dolnych) i 4 — sp¹g serii paralicznej (warstw ostrawskich).

Zasiêg i struktura tektoniczna tych powierzchni zosta³y

przedsta-wione na tablicy 3, stanowi¹cej precyzyjn¹ mapê

geologicz-no-strukturaln¹ utworów karboñskich Górnoœl¹skiego Zag³êbia

Wêglowego. Ponadto na odrêbnych tablicach zaprezentowano

pe³ny zasiêg serii mu³owcowej (tablica 4), górnoœl¹skiej serii

pias-kowcowej (tablica 5) i serii paralicznej (tablica 6).

Po raz

pierwszy w historii badañ geologicznych Górnego Œl¹ska

przedstawiono w sposób kartograficzno-konstrukcyjny zasiêg

g³êbokoœciowy sp¹gu karboñskich utworów wêglonoœnych,

osi¹-gaj¹cy w centrum niecki g³ównej zag³êbia 4400 m p.p.m.

Przedstawione w atlasie mapy geologiczno-strukturalne

utwo-rów karboñskich GZW stanowi¹ cenny materia³ pomocniczy dla

studiów geologicznych przyrodniczych i utylitarnych.

Na przyk³ad

z sekwencji map czytelna staje siê ewolucja kierunków osi

sedymentacji najwa¿niejszych jednostek litostratygraficznych od

SSW-NNE serii paralicznej przez W-E serii mu³owcowej do

WNW-ESE krakowskiej serii piaskowcowej. Czytelnik

otrzymu-je te¿ informacotrzymu-je o strukturze i g³êbokoœci zalegania najbardziej

wêglozasobnej jednostki, jak¹ jest górnoœl¹ska seria piaskowcowa,

czy informacje wa¿ne z punktu widzenia generowania i

utrzyma-nia w pok³adach wêgla metanu.

Drug¹ po³owê prezentowanych w atlasie map stanowi¹ mapy

z³o¿owe (tablice 7–13). W tej grupie 3 mapy dotycz¹ zagadnieñ

jakoœci wêgla, pozosta³e 4 — wêglonoœnoœci i wêglozasobnoœci.

Parametry techniczne jakoœci wêgla s¹ odzwierciedleniem

doj-rza³oœci termicznej, jak¹ pok³ady wêgla osi¹gnê³y w trakcie

trwaj¹cej ponad 300 milionów lat ewolucji geologicznej

zag³êbia. Mimo ogromnej iloœci danych analitycznych

kartogra-ficzne ujêcie obrazu jakoœci wêgla w skali ca³ego zag³êbia sprawia

znaczne trudnoœci. Do prezentacji zagadnieñ dojrza³oœci

termicz-nej autorzy wybrali rozmieszczenie zawartoœci czêœci lotnych w

stanie suchym i bezpopio³owym (V

daf

) i wilgoci analitycznej (W

a

)

wêgla w stropie karbonu oraz zasiêg wystêpowania wêgli

kok-suj¹cych, stosuj¹c metodykê opracowan¹ dla map jakoœci wêgla

w atlasie z 1983 r. pod redakcj¹ Adama Kotasa. Mapy tego atlasu,

wykonane na podstawie danych z prawie 1100 otworów

wiertni-czych, zosta³y uzupe³nione informacjami z oko³o 400 otworów i

materia³ami z czeskiej czêœci zag³êbia.

Pierwsze dwie uzupe³niaj¹ce siê mapy (V

daf

i W

a

) ilustruj¹

intersekcjê pola dojrza³oœci termicznej ze stropem karbonu.

Niskie wartoœci V

daf

(tablica 7), wskazuj¹ce na wysoki stopieñ

uwêglenia substancji organicznej pok³adów, ci¹gn¹ siê wzd³u¿

zachodniej granicy zag³êbia. Nieco podwy¿szone wartoœci V

daf

zajmuj¹ ca³¹ po³udniowo-zachodni¹ czêœæ zag³êbia, wyznaczaj¹c

198

obszar wystêpowania wêgli koksowych. Ciekawy obraz anomalii

uwêglenia, pokazany na tablicy 7, jest uzupe³niony map¹

struktu-raln¹ stropu strefy wêgli koksowych (tablica 9), ilustruj¹c¹

pogr¹¿anie siê pola dojrza³oœci termicznej substancji organicznej

pok³adów wêgla w kierunku wschodnim. Trend ten potwierdza

mapa zawartoœci W

a

w stropie karbonu (tablica 8), ilustruj¹ca

strukturê depresji dojrza³oœci termicznej substancji organicznej

pok³adów wêgla, obejmuj¹c¹ obszar koreluj¹cy siê z obszarem

wystêpowania krakowskiej serii piaskowcowej we wschodniej

czêœæ GZW. Przedstawione w atlasie mapy jakoœci wêgla wnosz¹

wiele nowych informacji przyrodniczych i utylitarnych. Istotne

jest zw³aszcza rozszerzenie informacji znanych z polskiej czêœci

zag³êbia o dane z czeskiej czêœci, dot¹d nigdy jeszcze nie

publi-kowane.

Druga czêœæ map z³o¿owych dotyczy wêglonoœnoœci (tab. 10 i

11) i wêglozasobnoœci (tab. 12 i 13) utworów karboñskich.

Zagad-nienia te

zosta³y przedstawione dla dwóch bry³ przestrzennych

litosomu utworów produktywnych: 1 — bry³y ograniczonej

po-wierzchni¹ stropu karbonu i sp¹gu serii paralicznej oraz

pozio-mem g³êbokoœci 500 m p.p.m., 2 — bry³y ograniczonej poziomami

g³êbokoœci 500 m p.p.m. i 1000 m p.p.m. oraz powierzchni¹ stropu

karbonu i sp¹gu serii paralicznej. Poza analiz¹ znalaz³ siê znaczny

blok utworów karboñskich, wystêpuj¹cy poni¿ej 1000 m p.p.m.

Obie bry³y przestrzenne s¹ wa¿ne z punktu widzenia

utylitarne-go. Poziom 500 m p.p.m. (g³êbokoœæ oko³o 750 m) stanowi

aktu-aln¹ przeciêtn¹ g³êbokoœæ eksploatacji wêgla w zag³êbiu, natomiast

poziom 1000 m p.p.m. stanowi przeciêtn¹ sp¹gow¹ granicê

doku-mentowania z³ó¿ wêgla (g³êbokoœæ oko³o 1250 m).

Jako wêglonoœnoœæ bry³y przestrzennej osadów autorzy

uwa-¿aj¹ sumê wêgla wystêpuj¹cego w pok³adach o mi¹¿szoœci równej

i wiêkszej od 10 cm. W tym ujêciu mapy wêglonoœnoœci

przedsta-wiaj¹ izopachyty hipotetycznego, „sumarycznego” pok³adu wêgla

na tle struktury geologicznej w ujêciu przyrodniczym, tj. bez

uwzglêdnienia masy wêgla wyeksploatowanego w trakcie

250-letniej dzia³alnoœci górnictwa wêglowego. Wêglozasobnoœæ

utworów karboñskich obu bry³ przestrzennych zosta³a okreœlona

przez autorów w analogiczny sposób jak wêglonoœnoœæ, z t¹

ró¿nic¹, ¿e do wyznaczenia sumarycznej izopachyty wêgla s³u¿y³y

dane z pok³adów o mi¹¿szoœci równej i wiêkszej od 1 m,

stano-wi¹cej aktualnie w zag³êbiu doln¹ granicê mi¹¿szoœci

eksploata-cji pok³adów wêgla. Obie mapy wykazuj¹, ¿e z obszarem polskiej

czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego zwi¹zane s¹ jeszcze

znaczne zasoby wêgla kamiennego, które, niezale¿nie od

aktual-nych tendencji, nale¿y chroniæ jako skarb narodowy w planach

rozwoju gospodarczego kraju.

Ostatnia tablica atlasu zawiera 4 przekroje geologiczne w

skali poziomej 1 : 200 000 i skali pionowej 1 : 50 000. Silne

prze-wy¿szenie przekrojów deformuje obraz stosunkowo spokojnej

struktury tektonicznej utworów karboñskich zag³êbia,

pozosta-wiaj¹c stosunkowo du¿o miejsca na umieszczenie szczegó³ów,

z czego autorzy atlasu nie skorzystali. Przekroje dobrze ilustruj¹

rzeŸbê stropu karbonu oraz redukcjê mi¹¿szoœci ogniw

litostraty-graficznych z zachodu na wschód (przekrój A-A’) oraz zasiêg

nasu-niêæ karpackich na obszar zag³êbia. Szkoda, ¿e autorzy nie pokazali

tego zasiêgu przynajmniej na jednej mapie (np. tablicy 1.).

Koñcz¹c krótki przegl¹d zawartoœci atlasu warto zwróciæ

uwagê na ogromn¹ iloœæ materia³ów Ÿród³owych, które autorzy

musieli uwzglêdniæ w opracowywaniu poszczególnych

zagad-nieñ. Stratygrafia i struktura utworów karboñskich opiera siê na

bazie danych z prawie 6500 otworów wiertniczych, mapy jakoœci

wêgla zosta³y opracowane na podstawie danych z oko³o 1700

otworów, mapy wêglonoœnoœci i wêglozasobnoœci na podstawie

danych z oko³o 2700 wierceñ. Autorzy wykorzystali tu

kompute-rowe bazy danych z wierceñ, które od 20 lat konstruowane s¹ w

Oddziale Górnoœl¹skim PIG. W trakcie opracowania atlasu

auto-rzy koauto-rzystali zarówno z dotychczas publikowanych materia³ów,

jak i z du¿ej iloœci materia³ów archiwalnych, zw³aszcza z kopalñ i

przedsiêbiorstw geologicznych, co jest wyraŸnie podkreœlone w

tekœcie objaœniaj¹cym, wraz z podaniem odpowiednich Ÿróde³.

Wykorzystanie tak licznych materia³ów Ÿród³owych i

sprawdzo-nych zasad metodyczsprawdzo-nych, a tak¿e du¿e doœwiadczenie zespo³u

autorskiego sprawi³y, ¿e czytelnik dosta³ do r¹k opracowanie o

du¿ej wiarygodnoœci i wysokim poziomie merytorycznym,

pre-zentuj¹ce kompleksowe ujêcie zagadnieñ geologiczno-z³o¿owych

Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego,

po raz pierwszy na ca³ym

jego obszarze. Na oddzielne podkreœlenie zas³uguje wysoka

jakoϾ prac redakcyjnych i wydawniczych.

Adam Kotas

W. ŒLI¯EWSKI, W. SALSKI & Z. WERNER (red.) —

Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Pañstwowy

Instytut Geologiczny, Warszawa 2005, 528 str., ilustracje

Jednym z ujemnych skutków transformacji ustrojowej koñca

XX wieku w Polsce by³a nieprzemyœlana likwidacja archiwów

ró¿nych instytucji pañstwowych. Odczuli to niejako na w³asnej

skórze byli pracownicy tych instytucji, z których wielu nie mia³o

szans na uzyskanie dokumentacji do rent i emerytur. Fatalnie

odbi³o siê tak¿e na naszej wiedzy o dokonaniach central handlu

zagranicznego, których wyspecjalizowane agendy zajmowa³y siê

organizacj¹ eksportu us³ug geologicznych. Pierwszy g³ówny

geolog kraju okresu transformacji w ogóle nie wiedzia³, ¿e

istnie-je obowi¹zek przekazywania archiwaliów do kompetentnych

instytucji (m.in. Archiwum Akt Nowych). Likwidatorzy

upa-daj¹cych placówek byli zainteresowani przede wszystkim

uzy-skaniem nale¿nego im wynagrodzenia za pracê, w warunkach

gdy popytu na Ÿród³owy materia³ historyczny w ogóle nie by³o.

Odwo³ali siê wiêc do najprostszego rozwi¹zania: przekazali

papier do sk³adów makulatury.

Tak siê z³o¿y³o, ¿e Wies³aw Œli¿ewski — jeden z

orga-nizatorów wyjazdów polskich geologów na kontrakty do ró¿nych

krajów — publicznie przedstawia³ informacje o polskich

osi¹gniêciach geologicznych za granic¹. Wagê problemu doceni³

Krzysztof Szama³ek (wczeœniej, wspólnie ze Stanis³awem

Spe-czikiem walnie przyczyni³ siê do og³oszenia drukiem ksi¹¿ki o

Karolu Bohdanowiczu). Doprowadzono wiêc do powstania

kom-petentnego zespo³u redakcyjnego, wyjednano w Ministerstwie

Œrodowiska niezbêdne œrodki i po kilku latach uci¹¿liwej pracy

otrzymaliœmy tom, który jest dokumentacj¹ poczynañ geologów,

g³ównie naszej pañstwowej s³u¿by geologicznej poza Polsk¹.

Tym samym uratowano przynajmniej czêœæ tego, co jeszcze

zachowa³o siê w pamiêci uczestników wyjazdów oraz w ich

pry-watnych zbiorach. Nie by³a to zreszt¹ praca ³atwa dla autorów.

Wiêkszoœæ z nich podpisuj¹c kontrakty zobowi¹za³a siê do

prze-kazania notatek terenowych krajom ich zatrudniaj¹cych. Tylko

niektórzy mogli wyniki swych prac og³osiæ w druku w kraju,

a np. Stefan Koz³owski na podstawie materia³ów zebranych w

Mongolii w 1962 r. przygotowa³ rozprawê habilitacyjn¹.

Maj¹c powy¿sze na uwadze redaktorzy zdecydowali, ¿e

form¹ przekazu bêd¹ wspomnienia. Dla porz¹dku ujêto je w

wi¹zki tematyczne: Informacje wstêpne, Prace geologiczne,

geo-fizyczne i wiertnicze, Dydaktyka, wycieczki, polskie œlady,

Miscellanea i Dodatek. Zasadnicz¹ wartoœæ poznawcz¹ ma

pierwszy dzia³, w którym materia³ przedstawiono w uk³adzie

regionalnym (geograficznym): kontynent, a w nim poszczególne

kraje. W Europie zamieszczono relacje z prac w Grecji,

Niem-czech, Rosji (tu tak¿e czêœæ azjatycka), S³owacji i na Wêgrzech.

Znacznie bogatsza by³a oferta w Azji, gdzie materia³y dotycz¹

Afganistanu, Chin, Indii, Iraku, Izraela, Japonii, Korei Pó³nocnej,

Kuwejtu, Mongolii, Pakistanu, Syrii i Wietnamu. W Afryce

przedstawiono badania w Algierii, Angoli, Burundii, Czadzie,

Demokratycznej Republice Konga, Egipcie, Gabonie, Gwinei,

Libii, Maroku, Nigrze, Nigerii, Senegalu, Sudanie, Tunezji i

Zambii. Amerykê Pó³nocn¹ odnotowuj¹ dwa opracowania: o

Haiti i Kubie. Reprezentatywna jest wi¹zka artyku³ów o

Amery-ce Po³udniowej z opracowaniami o badaniach w Brazylii,

Ekwa-dorze, Peru i Wenezueli. Dwa szkice dotycz¹ biegunów Ziemi:

Arktyki i Antarktyki.

199

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006