Czy ostatnie zlodowacenie obejmowa³o wschodnie Mazowsze i Podlasie?
Wojciech Morawski*
Na terenie wschodniego Mazowsza i Podlasia stwierdzono, na podstawie profili wierceñ, wystêpowanie licznych stanowisk organogenicznych osadów interglacja³u eemskiego przykrytych osadami gliniasto-piaszczystymi. Stanowiska te wystêpuj¹ w obecnie istniej¹cych zag³êbieniach bezodp³ywowych. Na terenie wybranych stanowisk zosta³y wykonane wykopy, w których stwierdzono, ¿e le¿¹ce na osadach eemskich osady gliniasto-piaszczyste to deluwia. S¹ one zró¿nicowane litologicznie i genetycznie oraz zwykle zaburzone procesami sp³ywowymi i pogr¹zowymi. Podobne stanowiska osadów eemskich nie przykrytych glin¹ zwa³ow¹ s¹ znane z obszaru Wysoczyzn Nidzickiej i Kolneñskiej. Zdaniem autora, brak pokrywy gliny zwa³owej na osadach eemskich wystêpuj¹cych w zag³êbieniach bezodp³ywowych œwiadczy o tym, ¿e obszar na którym wystêpuj¹ nie móg³ byæ pokryty l¹dolodem m³odszym od interglacja³u eemskiego. A zatem, przecz¹ one propozycjom przesuwania granicy zlodowacenia wis³y ku po³udniowi.
S³owa kluczowe: Mazowsze, Podlasie, interglacja³ eemski, deluwia, zasiêg zlodowacenia wis³y
Wojciech Morawski — Did the last glaciation cover the east Mazovian and the Podlasie regions? (eastern Poland). Prz. Geol., 49: 551–558.
S u m m a r y. In the area of the eastern Mazovia and the Podlasie, borehole profiles confirmed occurrence of numerous sites with Eemian Interglacial organogenic sediments covered by diamicton. These sites exist in present kattle holes. Trenches dug out in selected sites indicated that the overlying Eemian sediments diamicton is of slope origin. These sediments are both lithologically and genetically diversified, and are usually disturbed by flow and sink processes. Similar sites of Eemian sediments with no glacial till cover are well-known from the Nidzica and Kolno moraine uplands. In author’s opinion, lack of these tills in kattle holes indicates that the area discussed could not be covered by an ice-sheet younger than Eemian Interglacial. This evidence contradicts then proposals on shifting a maximal limit of the Vistulian Glaciation ice-sheet farther southward.
Key words: Mazovia, Podlasie, Eemian Interglacial, slope deposits, Vistulian Glaciation limit
W ostatnim czasie pojawi³o siê wiele publikacji, donie-sieñ i ustnych informacji dotycz¹cych tendencji przesuwa-nia granicy maksymalnego zasiêgu ostatniego zlodowacenia na po³udnie. Obok od dawna dyskutowane-go rejonu pomiêdzy Nidzic¹ a M³aw¹ i Przasnyszem, dotyczy to równie¿ obszaru wschodniego Mazowsza i Podlasia.
W ramach prac geologiczno-zdjêciowych przy opraco-wywaniu przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne „Polgeol” S.A. w Warszawie kolejnych arkuszy Szczegó³owej mapy
geologicznej Polski w skali 1:50 000, stwierdzono na
tere-nie wschodtere-niego Mazowsza i Podlasia wiele stanowisk osadów organogenicznych, z których niektóre zosta³y datowane palinologicznie na interglacja³ eemski. Stwier-dzono równie¿, ¿e osady eemskie s¹ nieraz przykryte osa-dami gliniastymi, jednak bez jednoznacznego okreœlenia czy s¹ to osady morenowe in situ.
Wœród tych stanowisk wyselekcjonowano piêæ szcze-gólnie interesuj¹cych, w obrêbie których zaprojektowano i wykonano wykopy do g³êbokoœci ok. 3 m, a nastêpnie szczegó³owo udokumentowano (Morawski, 2000).
Ca³oœæ prac — obejmuj¹cych wybór stanowisk i zgro-madzenie pe³nej ich dokumentacji oraz organizacjê i nad-zór prac terenowych — przeprowadzi³ mgr K. Wrotek.
Stanowisko I Zambrzyniec
Stanowisko to znajduje siê na obszarze arkusza Sadow-ne Szczegó³owej mapy geologiczSadow-nej Polski w skali 1:50 000 (Wrotek, 2001c). Wed³ug Mapy geologicznej w skali 1:200 000 arkusz Warszawa-Wschód (Nowak, 1972), jest to obszar zdenudowanej wysoczyzny, z okresu zlodowacenia
œrod-kowopolskiego, stadia³u mazowiecko-podlaskiego (war-ty), na którym wystêpuje glina zwa³owa lub jej eluwia. Torfy natomiast, wype³niaj¹ce zag³êbienie w rejonie Zam-brzyñca, s¹ opisane jako holoceñskie.
W pobli¿u miejscowoœci Zambrzyniec po³o¿onej na SE od Wyszkowa (ryc. 1), w profilach uzyskanych sond¹ mechaniczn¹ (Wrotek, 2000) stwierdzono wystêpowanie torfów przykrytych „piaskiem gliniastym”. Dla torfów (z profilu sondy WH 11) wykonano ekspertyzê palinolo-giczn¹ (Krupiñski, 2000a) stwierdzaj¹c¹, ¿e s¹ to w dolnej czêœci osady interglacja³u eemskiego, a w czêœci górnej wczesnego vistulianu (ryc. 2).
W pó³nocnym brzegu zag³êbienia — w dwu odcinkach — zosta³ wykonany wykop (ryc. 2): po³udniowy o d³ugo-œci 13 m siêgaj¹cy centrum zag³êbienia oraz pó³nocny o d³ugoœci 56 m, wchodz¹cy na wysoczyznê. W œcianach wykopu (ryc. 7**) w bezpoœrednim s¹siedztwie sondy WH 11, pod gleb¹ torfiast¹ do g³êb. ok. 100 cm, znajduj¹ siê piaski drobnoziarniste, bezwapienne, jasnobe¿owe, bez-strukturalne, w których na g³êb. 60–80 cm wystêpuje niere-gularny poziom (soczewki, kieszenie — typu pogr¹zowego) piasków mu³kowatych (gliniastych), be¿owo-br¹zowawych z ziarnami ¿wiru i pojedynczymi g³azikami o œrednicy do 3 cm. Poni¿ej, do ok. 180 cm wystêpuj¹ piaski torfiaste, z nieregularnymi smugami pia-sku oraz kieszeniami typu pogr¹zowego lub torf zapiasz-czony z wtr¹ceniami piasków mu³kowatych. Poni¿ej le¿y torf masywny, ciemnobrunatny, datowany palinologicznie na wczesny vistulian. Ku brzegowi wysoczyzny roœnie mi¹¿szoœæ bezstrukturalnych jasnobe¿owych piasków, któ-re czêœciowo mog¹ mieæ genezê eoliczn¹, przemieszanych pogr¹zowo z piaskami mu³kowatymi oraz piaskami torfia-stymi. Dalej w kierunku wysoczyzny na torfach widoczne s¹ piaski o mi¹¿szoœci do ponad 2 m, w obrêbie których odcinkami wystêpuj¹ pogr¹zowe soczewy lub kieszenie mu³ków piaszczystych lub ilastych szaropopielatych lub *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
00-975 Warszawa; e-mail: wmor@pgi.waw.pl **Ryc. 7–10 patrz. III str. ok³adki (s.559)
szaro-be¿owych (ryc. 8 — III str. ok³adki). W niektórych z tych struktur wystêpuje grubszy materia³ — ¿wirki i drob-ne g³aziki, co powoduje, ¿e materia³ miejscami przypomi-na makroskopowo piaszczyst¹ glinê zwa³ow¹.
Stwierdzono zatem, ¿e w Zambrzyñcu na osadach organogenicznych interglacja³u eemskiego i dolnej czêœci zlodowacenia wis³y le¿y seria osadów deluwialnych — piasków z soczewami i kieszeniami osadów gliniastych. Wtr¹cenia te s¹ wykszta³cone w postaci struktur pogr¹zowych, które obejmuj¹ równie¿ piaski wzbogacone w redeponowany py³ torfowy.
Stratygraficzne i paleogeograficzne okreœlenie oma-wianej serii osadów, wymaga szczegó³owych badañ. Jed-nak ju¿ na podstawie analizy wy¿ej opisanych ods³oniêæ mo¿na stwierdziæ, ¿e s¹ to osady stanowi¹ce odwapniony produkt procesów denudacyjnych. Zmywane z wysoczy-zny osady by³y redeponowane do p³ytkiego, bo w znacz-nym stopniu wype³nionego ju¿ osadami organogeniczznacz-nymi zbiornika wytopiskowego. Na silnie nawodnione drobno-ziarniste piaski by³ okresowo nap³awiany gliniasty lub ila-sto-mu³kowy materia³, w wyniku czego powsta³y struktury pogr¹zowe.
Stanowisko II Turzyn
Stanowisko to znajduje siê na obszarze arkusza Kamieñczyk Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w
skali 1:50 000 (We³niak, 2001). Wed³ug Mapy geologicz-nej w skali 1:200 000 arkusz Warszawa-Wschód (Nowak,
1972), jest to obszar wysoczyzny z okresu zlodowacenia œrodkowopolskiego, stadia³u mazowiecko-podlaskiego (warty), na której wystêpuje glina zwa³owa. W rejonie Wyszkowa znane jest wystêpowanie osadów organoge-nicznych w p³ytkich zag³êbieniach bezodp³ywowych, osa-dy te by³y datowane palinologicznie na interglacja³ eemski (Borówko-D³u¿akowa, 1973). Piaszczysto-mu³kowe
osa-dy le¿¹ce na osadach organogenicznych by³y przez Karaszewskiego (1973) interpretowane jako m³odoholoceñskie deluwia.
W rejonie miejscowoœci Turzyn po³o¿onej ok. 6 km na NE od Wyszkowa (ryc. 1), w obrê-bie p³ytkiego zag³êobrê-bienia stwierdzono w profi-lach uzyskanych sond¹ mechaniczn¹ wystêpowanie torfów przykrytych osadami gliniastymi. Poprzez analogiê do podobnych osadów wystêpuj¹cych w tej samej sytuacji geologicznej na obszarach s¹siednich, przyje-to ¿e s¹ przyje-to obszary interglacja³u eemskiego. W obrêbie zag³êbienia (Wrotek, 2000) zosta³ wykonany wykop o d³ugoœci 16 m (ryc. 3). W œcianach wykopu, pod gleb¹, która w osi obni¿enia osi¹ga mi¹¿szoœæ do ok. 60 cm, wystêpowa³y piaski drobnoziarniste, bezstruk-turalne, deluwialne, o mi¹¿szoœci ok. 150 cm (w osi obni¿enia), ku pó³nocy piaski te w gór-nej czêœci s¹ zaglinione. Poni¿ej wystêpowa³y mu³ki (namu³y) szaro-be¿owe le¿¹ce na
spra-sowanym torfie z zachowanymi
makroszcz¹tkami roœlin. W kierunku od osi obni¿enia, gdzie torfy nie zosta³y przekopane, w górê po³udniowego stoku, torfy stopniowo wyklinowywuj¹ siê przechodz¹c w poziom gleby kopalnej. Pod torfami wystêpuj¹ piaski drobnoziar-niste jasnobe¿owe, w których nie stwierdzono warstwowa-nia. Piaski te buduj¹ kulminacjê na przed³u¿eniu wykopu ku po³udniowi, gdzie zosta³a wykonana sonda rêczna. W osi obni¿enia piaski te nie zosta³y przewiercone sond¹ mechaniczn¹ (WH 13) do g³êbokoœci 8 m (ryc. 3).
Stanowisko III Myszad³a
Stanowisko to znajduje siê na obszarze arkusza Jadów
Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000
(Wrotek, 2001b). Wed³ug Mapy geologicznej w skali
1:200 000 arkusz Warszawa-Wschód (Nowak, 1972), jest
to, podobnie jak w przypadku stanowiska w Zambrzyñcu, obszar zdenudowanej wysoczyzny z okresu zlodowacenia œrodkowopolskiego, stadia³u mazowiecko-podlaskiego (warty), na którym wystêpuje glina zwa³owa i jej eluwia. Stanowisko to znajduje siê na p³askim, a nawet nieco wyniesionym terenie, czyli w sytuacji morfologicznej ca³kowicie odmiennej ni¿ pozosta³ych stanowisk omówio-nych w niniejszym opracowaniu.
W rejonie miejscowoœci Myszad³a po³o¿onej na SE od Wyszkowa (ryc. 1), w profilu wiercenia badawczego, wykonanego w ramach realizacji arkusza Jadów SMGP (Wrotek, 2001b) na g³êb. 40–42 m stwierdzono wystêpo-wanie osadów organogenicznych o eemskiej sukcesji roœlinnej (Janczyk-Kopikowa, 1998a). Na osadach tych le¿y seria piasków oraz kilkumetrowa warstwa gliny zwa³owej (ryc. 4). Wobec faktu, ¿e stanowisko to znajduje siê daleko poza obecnie uznanym maksymalnym zasiê-giem zlodowacenia wis³y, istotnym problemem by³o stwierdzenie czy glina zwa³owa le¿¹ca nad nimi jest osa-dem in situ.
W bezpoœrednim s¹siedztwie wymienionego wiercenia badawczego zosta³ wykonany wykop o d³ugoœci 11,5 m (ryc. 4). Pod gleb¹, do g³êbokoœci 100–200 cm wystêpuj¹
0 50 km IV I II III V Szczuczyn Bieb rza BIA£YSTOK Kolno £om¿a Wysokie Maz. Nidzica M³awa Przasnysz Wyszków W kra Narew WARSZAWA Wis³a Liwiec Bug Ciechanowiec Bi a ³oruœ L i tw a R o s j a
granica maksymalnego zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia wis³y
maximum ice scheet limit of the Vistulian Glaciation
badane stanowiska
examined sites
WARSZAWA
Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny Fig. 1. Location sketch
bezstrukturalne piaski ró¿noziarniste z przewag¹ drob-nych, ze ¿wirkiem i pojedynczymi drobnymi g³azikami. Te bezwapienne osady s¹ w ró¿nym stopniu zaglinione (nie przemyte), ¿wirki i g³aziki s¹ zwietrza³e nieraz rozsypuj¹ce siê. Osady te ku do³owi przechodz¹ bez wyraŸnej granicy w piaski gliniaste ze ¿wirem i g³azikami o œrednicy do ok. 30 cm, równie¿ nieraz zwietrza³ymi, rozsypuj¹cymi siê, podobnie jak wy¿ej s¹ bezwapienne. Osady te s¹ bezstruk-turalne i ku do³owi stopniowo przechodz¹ w masywn¹ gli-nê zwa³ow¹, o normalnej dla glin zwa³owych wapnistoœci. Glina zwa³owa siêga dna wykopu (w wierceniu do g³êb. 6,9 m), jest ciemnoszara zwarta, plastyczna, zawiera ¿wir i g³aziki, nie wykazuje ¿adnych struktur sedymentacyjnych ani powierzchni oddzielnoœci.
Na podstawie omówionego wy¿ej ods³oniêcia skorelo-wanego z profilem wiercenia stwierdzono, ¿e glina zwa³owa wystêpuj¹ca w Myszad³ach stanowi ci¹g³y
poziom i jest osadem morenowym w pierwotnym po³o¿e-niu. Jak wynika z analizy paleogeograficznej, jak równie¿ standardowych badañ litologiczno-petrograficznych (Wrotek, 2001b), poziom ten nale¿y zaliczaæ do zlodowa-cenia warty.
Gliniaste osady bezstrukturalne i zwietrza³e, pokry-waj¹ce bezpoœrednio glinê stanowi¹ jej eluwium (czyli zwietrzelinê in situ). Wy¿ej le¿¹ce osady piaszczysto-gli-niaste i piaszczyste, stanowi¹ produkt procesów denuda-cyjnych na wysoczyŸnie, zbudowanej g³ównie z gliny zwa³owej — s¹ osadami ze zmywania powierzchniowego i spe³zywania, a transport wodno-grawitacyjny odbywa³ siê lokalnie, na niewielkim odcinku, co nie da³o znacz¹cej selekcji materia³u.
Do rozwi¹zania pozostaje problem pozycji stratygra-ficznej osadów organogenicznych o sukcesji roœlinnej podobnej do eemu. Ekspertyzê palinologiczn¹ dla osadów
0 10 20 m 0 5 10 15 20 25 m 116 m n.p.m. WH 4 WH 1 WH 11 NW SE wczesny vistulian early Vistulian interglacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie warty Wartanian Glaciation sondy drillings wykopy trenches gleba soil i³ clay piasek sand mu³ek silt ¿wir i g³aziki
gravel and pebbles
torf piaszczysty, gleba kopalna
sandy peat, fossil soil
torf peat piasek gliniasty diamicton glina zwa³owa till
Ryc. 2. Schematyczny przekrój dokumentuj¹cy stanowisko I Zambrzyniec. WH — sonda mechaniczna wraz z numerem Ÿród³owym Fig. 2. Schematic section testifying site I Zambrzyniec. WH — drilling with original number
0 5 10 m 0 5 m 100 m n.p.m. N S WH 7 ok. 50 m WH 5 WH 13
Ryc. 3. Schematyczny przekrój dokumentuj¹cy stanowisko II Turzyn (objaœnienia jak na ryc. 2) Fig. 3. Schematic section testifying site II Turzyn (for explanations see Fig. 2)
organogenicznych wykona³a Janczyk-Kopikowa (1998a), stwierdzaj¹c, ¿e zbadana sukcesja roœlinna jest intergla-cjaln¹ i koreluje siê ze znanymi sukcesjami interglacja³u eemskiego. Stwierdzi³a jednoczeœnie jednak, ¿e sukcesja roœlinna w Myszad³ach jest niepe³na. Ze wzglêdu na to, ¿e stanowisko to znajduje siê poza dotychczas uznanym, maksymalnym zasiêgiem zlodowacenia wis³y, a osady organogeniczne znajduj¹ce siê na znacznej g³êbokoœci, s¹ przykryte glin¹ zwa³ow¹, autorka ekspertyzy przeprowa-dzi³a dyskusjê stratygraficzn¹ nawi¹zuj¹c¹ do podobnej sytuacji stanowiska w Losach ko³o Lubawy (Krupiñski & Marks, 1986), gdzie przykryty glin¹ zwa³ow¹ interglacja³ o sukcesji florystycznej podobnej do eemskiej, jest sytuowa-ny w pozycji miêdzy zlodowaceniami odry i warty.
Lind-ner (1988, 1991) okreœli³ tê jednostkê stratygraficzn¹ jako interglacja³ lubawski (grabówki = lubelski).
Zbli¿on¹ sytuacjê — osady organogeniczne o sukcesji roœlinnej podobnej do eemu (Janczyk-Kopikowa, 1991) przykryte glin¹ zwa³ow¹ zlodowacenia warty (Klatkowa, 1972) — stwierdzono w Biesiekierzu na Wy¿ynie £ódz-kiej. Jednak w œwietle przedstawionych w niniejszym opracowaniu wyników badañ nad gliniastymi osadami deluwialnymi wystêpuj¹cymi na osadach organogenicz-nych interglacja³u eemskiego, nasuwa siê przypuszczenie, ¿e opisane z wierceñ w Biesiekierzu cienkie, naprzemian-leg³e warstewki gliniaste i piaszczyste wystêpuj¹ce od powierzchni terenu do g³êb. ok. 3 m, pierwotnie uwa¿ane za glinê zwa³ow¹ zlodowacenia warty, s¹ najprawdopo-dobniej osadami deluwialnymi — mo¿liwoœæ tak¹ dopusz-cza zreszt¹ hipotetycznie Klatkowa (1993).
Stanowisko IV Kap³añ
Stanowisko to znajduje siê na obszarze arkusza Czy¿e-wo Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Wrotek, 2001a). Wed³ug Mapy geologicznej w skali
1:200 000 arkusz £om¿a (Ba³uk, 1973), jest to obszar gli
-niastej wysoczyzny z okresu zlodowacenia œrodkowopol-skiego, stadia³u pó³nocnomazowieckiego (wkry).
W rejonie miejscowoœci Kap³añ po³o¿onej miêdzy Cie-chanowcem, a Wysokiem Mazowieckiem (ryc. 1), w lokal-nym obni¿eniu terenu, w profilach uzyskanych sond¹ mechaniczn¹ stwierdzono wystêpowanie torfów (Wrotek, 2000). Dla osadów tych (WH 16 i WH 19 — ryc. 5) zosta³a wykonana ekspertyza palinologiczna (Krupiñski, 2000b), stwierdzaj¹ca, ¿e s¹ to osady interglacja³u eemskiego. Wed³ug opisu profili sond na osadach organicznych le¿y „piasek gliniasty z wk³adkami glin piaszczystych”, a stok obni¿enia i powierzchniê wysoczyzny buduje glina zwa³owa (ryc. 5).
W obrêbie zag³êbienia zosta³ wykonany wykop o d³ugoœci 20 m i g³êbokoœci 2–3,5 m z bocznymi odga³êzie-50m 0 30 10 40 20 102,5m n.p.m. WH II wiercenie MYSZAD£Aborehole S N interglacja³ ? interglacial ? zlodowacenie warty Wartanian Glaciation 193,7 m zlodowacenie odry Odranian Glaciation
Ryc. 4. Schematyczny przekrój dokumentuj¹cy stanowisko III Myszad³a (objaœnienia jak na ryc. 2)
Fig. 4. Schematic section testifying site III Myszad³a (for expla-nations see Fig. 2)
0 1 3 m 137 m n.p.m. WH 19 NE SW gleba kopalna fossil soil ok. 12 m 2 WH 16 WH 17 ok. 15 m 0 2 4 6 8 10 m
Ryc. 5. Schematyczny przekrój dokumentuj¹cy stanowisko IV Kap³añ (objaœnienia jak na ryc. 2) Fig. 5. Schematic section testifying site IV Kap³añ (for explanations see Fig. 2)
niami. Wykop przecina brze¿n¹ partiê zag³êbienia do stoku wysoczyzny (ryc. 5). Od strony zbocza wysoczyzny pod gleb¹, wystêpuje seria piasków drobnoziarnistych, prze³awiconych mu³kami i mu³kami ilastymi o barwie nie-bieskawo-zielonkawej. Osady te s¹ nieznacznie zaburzone sp³ywowo. Ku centrum zbiornika poziom ten przechodzi w piaski zaglinione i piaski gliniaste, miejscami ze ¿wirem i g³azikami, zaburzone sp³ywowo lub cienkie smugi i soczewki mu³ków ilastych, podœcielone drobnoziarnistym piaskiem bezstrukturalnym, mi¹¿szoœæ tych osadów wzra-sta do ponad 2 m (ryc. 9 — p. III str. ok³adki). W strefie brze¿nej na g³êb. ok. 150 cm wystêpuje poziom gleby kopalnej piaszczysto-torfiastej o mi¹¿szoœci ok. 10 cm. Poni¿ej do dna wykopu wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste i piaski mu³kowate bezstrukturalne. Ku centrum zbiornika glebê kopaln¹ podœcielaj¹ piaski humusowe przechodz¹ce ku do³owi w piaski mu³kowate bezstrukturalne. Dalej ku centrum obni¿enia poziom gleby kopalnej jest podœcielony piaszczystym torfem, który nastêpnie przechodzi stopnio-wo w zwarty poziom torfu masywnego. Osady przykry-waj¹ce, wraz ze stropow¹ parti¹ torfów, s¹ zaburzone strukturami sp³ywowymi i pogr¹zowymi.
Powy¿sze obserwacje wskazuj¹, ¿e omawiane zag³êbienie bezodp³ywowe, znajduj¹ce siê na terenie wysoczyzny, po ust¹pieniu lodu œrodkowopolskiego zosta³o czêœciowo wype³nione mu³kowo-piaszczystymi osadami ze zmywania powierzchniowego. Na osadach tych w interglacjale eemskim rozwinê³y siê torfy. Obocz-nie, na zboczu wysoczyzny powsta³ poziom gleby kopal-nej. Wraz z och³odzeniem klimatu ponownie nast¹pi³y procesy denudacyjne, torfy i gleba kopalna zosta³y przy-kryte osadami deluwialnymi, z powierzchniowego zmywa-nia materia³u ze stoku wysoczyzny. W nawodnionych osadach mia³y miejsce procesy sp³ywowe i pogr¹zowe.
Stanowisko V Komosewo
Stanowisko to znajduje siê na obszarze arkusza Graje-wo Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Koz³owski, 2001). Wed³ug Mapy geologicznej w skali
1:200 000 arkusz E³k (Ber, 1975), jest to obszar
niewiel-kiego fragmentu wysoczyzny zbudowanej z gliny zwa³owej, z okresu zlodowacenia œrodkowopolskiego, sta-dia³u pó³nocnomazowieckiego (wkry), otoczonej sandrem.
Wed³ug dotychczasowych ustaleñ obszar ten znajduje siê na przedpolu maksymalnego zasiêgu zlodowacenia wis³y, który przebiega niemal równole¿nikowo poni¿ej Grajewa, a nieco na pó³noc od Szczuczyna. Ostatnio jednak (Koz³owski, 2001) przesun¹³ granicê maksymalnego zasiêgu zlodowacenia wis³y (stadia³ œwiecia) znacznie poni¿ej Szczuczyna, mniej wiêcej do rejonu omawianego stanowiska.
W rejonie miejscowoœci Komosewo po³o¿onej ok. 9 km na SE od Szczuczyna (ryc. 1), w lokalnym obni¿eniu terenu, stwierdzono w profilach uzyskanych sond¹ mecha-niczn¹ wystêpowanie torfów (Koz³owski, 2001). Dla osa-dów tych z profilu sondy WH 10 (ryc. 6) zosta³a wykonana ekspertyza palinologiczna (Krupiñski, 2000c), stwier-dzaj¹ca, ¿e s¹ to osady interglacja³u eemskiego.
W strefie brzegowej zag³êbienia zosta³y wykonane dwa wykopy (ryc. 6), pozwalaj¹ce przeœledziæ profil osadów przykrywaj¹cych osady eemskie na przestrzeni ok. 37 m. Od strony stoku wysoczyzny pod gleb¹, do g³êb. ok. 60 cm le¿¹ piaski bardzo drobnoziarniste (pylaste) z poje-dynczymi drobnymi g³azikami. Ni¿ej, do g³êb. ok. 160 cm le¿y seria i³ów mu³kowatych o barwie szarej, miejscami niebieskawej lub zielonkawej, bezwapiennych. Pod i³ami, do g³êb. ok. 250 cm le¿y seria osadów piaszczysto-glinia-stych, z³o¿ona z kilku „cykli sedymentacyjnych” w postaci piasków gliniastych ze ¿wirkami i drobnymi g³azikami oraz piasków drobnoziarnistych z pojedynczymi drobnymi ¿wirkami. Ta seria osadów wykazuje s³abo widoczne war-stwowanie poziome, z zaburzeniami sp³ywowymi. Poni¿ej wystêpuj¹ piaski gliniaste przechodz¹ce ku do³owi w piaszczyst¹ glinê zwa³ow¹ ze smugami i wtr¹ceniami pia-sków drobnoziarnistych. Ca³a ta seria do dna wykopu (ok. 340 cm) jest odwapniona. W kierunku ku centrum obni¿e-nia pod i³ami lokalnie wystêpuje soczewka piasków, a dalej pod i³ami wystêpuj¹ namu³y szare i ciemnoszare z rozpro-szon¹ substancj¹ organiczn¹ i szcz¹tkami roœlin, które sta-nowi¹ stropow¹ partiê osadów interglacja³u eemskiego wystêpuj¹cych g³êbiej — stwierdzonych w profilach sond mechanicznych. W stropie tych osadów, pojawia siê poziom gleby kopalnej (ryc. 10 — p. III str. ok³adki). Ku centrum zbiornika seria i³ów mu³kowatych urywa siê, a na glebie kopalnej le¿¹ soczewki bezstrukturalnych piasków drobnoziarnistych i piasków gliniastych. Le¿¹ca poni¿ej gleba kopalna z brunatn¹ warstewk¹ torfiast¹ w stropie o
0 5 10 m 135 m n.p.m. WH 10 SW NE interglacja³ eemski Eemian Interglacial zlodowacenie warty Wartanian Glaciation 0 5 10 m
Ryc. 6. Schematyczny przekrój dokumentuj¹cy stanowisko V Komosewo (objaœnienia jak na ryc. 2) Fig. 6. Schematic section testifying site V Komosewo (for explanations see Fig. 2)
mi¹¿szoœci kilku centymetrów — jest podœcielona piaska-mi z humusem. Osady te przechodz¹ ku do³owi stopniowo — bez widocznej granicy, w namu³y z rozproszon¹ sub-stancj¹ organiczn¹ i szcz¹tkami roœlin, miejscami substan-cja organiczna tworzy koncentracje powoduj¹ce brunatno-czarn¹ barwê namu³u. Ku do³owi udzia³ substan-cji organicznej w namu³ach maleje, staj¹ siê popielatoszare i bardziej ilaste. W profilu sondy mechanicznej WH 10 (ryc. 6) pod namu³ami wystêpuj¹ namu³y torfiaste, a nastêpnie masywny torf do g³êb. 8,5 m. Torfy s¹ podœcielo-ne piaskami gliniastymi przechodz¹cymi w glinê zwa³ow¹ buduj¹c¹ dno zbiornika.
Reasumuj¹c powy¿szy opis, mo¿na stwierdziæ, ¿e organogeniczne osady interglacja³u eemskiego w centrum zbiornika le¿¹ bezpoœrednio na glinie zwa³owej, natomiast w s¹siedztwie strefy brzegowej na deluwiach gliniastych — g³ównie nieco przemytej glinie redeponowanej grawi-tacyjnie w postaci sp³ywów b³otnych. W strefie brzegowej wystêpuj¹ równie¿ osady p³ytkiego, lokalnego zbiornika — namu³y powsta³e ze zmywania powierzchni wysoczy-zny. Organogeniczne osady interglacja³u eemskiego s¹ wykszta³cone w postaci torfów przykrytych namu³ami organicznymi. Cienki poziom humusowy w stropie tych osadów zinterpretowano jako glebowy (gleba kopalna). Brak tego poziomu w strefie brzegowej obni¿enia i lokalne wystêpowanie poziomu piasków drobnoziarnistych, mo¿e œwiadczyæ o lokalnych, okresowych przep³ywach. Na osa-dach organogenicznych le¿¹ równie¿ deluwia o ró¿nym wykszta³ceniu litologicznym i zapewne zró¿nicowanej genezie. W s¹siedztwie strefy brzegowej zbiornika s¹ to deluwia gliniaste, im dalej od brzegu tym s¹ one bardziej przemyte i wysegregowane. Le¿¹ce wy¿ej, na deluwiach gliniastych, i³y i mu³ki to prawdopodobnie osady lokalne-go zbiornika, powsta³e w wyniku zmywania powierzchnio-wego na denudowanej wysoczyŸnie, prawdopodobnie ju¿ w okresie zlodowacenia wis³y. Byæ mo¿e poziom ten nale-¿y wi¹zaæ z osadami zastoiskowymi wystêpuj¹cymi nieco dalej ku pó³nocy (Koz³owski, 2001).
Wnioski i dyskusja
Liczba stwierdzonych stanowisk osadów organoge-nicznych interglacja³u eemskiego na obszarze pó³nocnego i wschodniego Mazowsza oraz Podlasia wskazuje, ¿e pod-czas eemu znajdowa³o siê tam pojezierze. Osady eemskie wype³niaj¹ czêœciowo zag³êbienia bezodp³ywowe na tere-nie wysoczyzn powsta³ych w okresie zlodowaceñ œrodko-wopolskich. Zbadane profile wskazuj¹, ¿e procesy zboczowe rozpoczê³y siê natychmiast po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia warty, a w przypadku niektórych zag³êbieñ bezodp³ywowych ju¿ w trakcie wytapiania siê konserwuj¹cych je bry³ martwego lodu. W efekcie tych procesów dna obni¿eñ s¹ zwykle wyœcielone deluwiami. W okresie interglacja³u eemskiego w zag³êbieniach istnia³y p³ytkie zbiorniki wodne, raczej o charakterze zarastaj¹cych bagienek ni¿ jeziorek. W zbiornikach gromadzi³y siê namu³y z substancj¹ organiczn¹ powstaj¹ce przy udziale procesów zboczowych oraz torfy. Wraz z och³odzeniem klimatu w niektórych zbiornikach trwa³a nadal sedymenta-cja osadów organogenicznych (wczesny okres zlodowace-nia wis³y) lub sedymentacja ta usta³a i w wyniku ponownie rozwijaj¹cych siê procesów zboczowych, trwaj¹cych
prawdopodobnie przez okres zlodowacenia wis³y do holocenu w³¹cznie, w zag³êbieniach powsta³y kolejne serie gliniastych osadów deluwialnych pokrywaj¹ce eemskie osady organogeniczne. Procesom zboczowym towarzy-szy³y zarówno procesy wietrzeniowe i peryglacjalne — tworzenie siê pokryw eluwialnych na wysoczyznach, jak i lokalne procesy eoliczne. Deluwia s¹ zró¿nicowane litolo-gicznie w zale¿noœci od charakteru osadów buduj¹cych s¹siaduj¹c¹ z zag³êbieniem wysoczyznê oraz procesów jakie w danym rejonie mia³y miejsce. Osady te s¹ odwap-nione, zwykle nie wykazuj¹ warstwowania, s¹ natomiast zaburzone w wyniku sp³ywów grawitacyjnych i procesów pogr¹zowych.
Wyniki powy¿szych badañ nasuwaj¹ równie¿ ogólniej-szy wniosek praktyczny dotycz¹cy prac terenowych przy opracowywaniu kolejnych arkuszy Szczegó³owej mapy
geologicznej Polski w skali 1:50 000, ¿e osadom deluwial -nym zwykle poœwiêca siê zbyt ma³o uwagi, a nieraz nawet nies³usznie pomija. Dotyczy to równie¿ osadów perygla-cjalnych tworz¹cych pokrywy gliniaste na wysoczyznach (Wrotek, 1997).
Z punktu widzenia regionalnych problemów stratygra-ficznych i paleogeograstratygra-ficznych najistotniejsz¹ spraw¹ jest fakt, ¿e w ¿adnym ze stanowisk p³ytkiego wystêpowania osadów eemskich na terenie wschodniego Mazowsza i Podlasia nie stwierdzono przykrycia glin¹ zwa³ow¹ — sta-nowisko Myszad³a, gdzie osady organogeniczne o nie-pe³nej sukcesji roœlinnej i niepewnej pozycji stratygraficznej znajduj¹ siê na znacznej g³êbokoœci, zapewne wymaga reinterpretacji. Zdaniem autora, prze-prowadzone badania wskazuj¹, ¿e wszystkie analizowane stanowiska znajduj¹ siê poza maksymalnym zasiêgiem zlodowacenia wis³y i stoj¹ w opozycji do proponowanego przez niektórych autorów przesuwania ku po³udniowi dotychczas uznanej jego granicy.
Na szczególne podkreœlenie zas³uguj¹ w opisanych i cytowanych stanowiskach nastêpuj¹ce okolicznoœci dia-gnostyczne:
wystêpowanie osadów eemskich na powierzchni terenu lub bardzo p³ytko,
brak przykrycia poziomem gliny zwa³owej in situ, a jedynie deluwiami,
umiejscowienie stanowisk osadów eemskich w obecnie istniej¹cych zag³êbieniach bezodp³ywowych, co wyklucza mo¿liwoœæ erozyjnego usuniêcia pierwotnej pokrywy morenowej.
Problem przebiegu granicy maksymalnego zasiêgu zlodowa-cenia wis³y po wschodniej stronie Wis³y, stanowi od lat temat dyskusyjny, który ostatnio doczeka³ siê syntetyczne-go opracowania w pracy doktorskiej Krzywickiesyntetyczne-go (2000). W œrodkowej czêœci tego odcinka sandr kurpiowski doœæ skutecznie utrudnia wyznaczenie granicy zasiêgu l¹dolo-du, tote¿ dyskusja koncentruje siê na obszarze Wysoczyzn Nidzickiej i M³awskiej na zachodzie oraz Kolneñskiej na wschodzie.
Wiek moren w rejonie Przasnysza i M³awy, choæ zali-czanych do zlodowaceñ œrodkowopolskich, jest dyskuto-wany od dawna. Pogl¹d, ¿e moreny m³awskie pochodz¹ ze starszego zlodowacenia wyrazili ju¿ Nechay (1927) i Len-cewicz (1927). Halicki (1950) granicê ostatniego zlodo-wacenia wyznacza w rejonie Nidzicy, a Wysoczyznê M³awsk¹ zalicza do stadium Warty zlodowacenia
œrodko-wopolskiego. Michalska (1961, 1967) przedstawi³a propo-zycjê zaliczenia moren m³awskich i przasnyskich do ostatniego zlodowacenia, jako stanowi¹cych maksymalny zasiêg najstarszego stadia³u. Autorka podkreœli³a dysku-syjny charakter tej propozycji uwa¿aj¹c, ¿e kluczowym dla rozwi¹zania tego problemu jest obszar po³o¿ony na pó³noc od M³awy — w rejonie Nidzicy i Szczytna, gdzie jednak profil osadów czwartorzêdowych jest zredukowany, a odp³ywy wód roztopowych z recesji ostatniego zlodowace-nia zniszczy³y starsze formy akumulacyjne i pokry³y obszar m³odymi sandrami. Zawarte w cytowanej pracy (op.
cit.) stwierdzenie, jakoby Halicki widzia³ w rejonie M³awy
i Przasnysza zasiêg zlodowacenia przedostatniego (V — „pó³nocno-poleskiego”), podnosz¹c te moreny do rangi maksymalnego zasiêgu zlodowacenia, jest nieuzasadnio-ne. Halicki (1950) wspomina wprawdzie o morenach m³awskich i przasnyskich poszukuj¹c kontynuacji zlodo-wacenia „pó³nocno-poleskiego” na terenie Polski ale na opublikowanej mapce zasiêg tego zlodowacenia urywa siê w rejonie wschodnich Mazur. Galon i Roszko (1961), Kon-dracki oraz Pietkiewicz (1967), a nastêpnie Roszko (1968) granicê maksymalnego zasiêgu ostatniego zlodowacenia (stadium leszczyñskie) prowadz¹ po pó³nocnej granicy Wysoczyzny Nidzickiej i dalej ku wschodowi, mniej wiê-cej równole¿nikowo a¿ do pó³nocnej krawêdzi Wysoczy-zny Kolneñskiej. PóŸniejsze badania podsumowuje Ró¿ycki (1972a, b) przyjmuj¹c, ¿e w rejonie Nidzicy prze-biega granica maksymalnego zasiêgu zlodowacenia ba³tyckiego (G IV max.), a Wysoczyzna Nidzicka zosta³a utworzona w glacistadiale M³awy (G III+3). Podobnie jest prowadzony maksymalny zasiêg ostatniego zlodowacenia w wielu opracowaniach syntetycznych, np. Galon i Rosz-kówna (1967), Galon (1972), Mojski (1985) oraz na mapach i w atlasach czwartorzêdu Polski. Podobn¹ inter-pretacjê przyjêto równie¿ w nowszych opracowaniach dotycz¹cych w szczególnoœci zasiêgów l¹dolodów ostat-niego zlodowacenia (Marks, l988, l991).
Na temat obszaru pomiêdzy Nidzic¹, a M³aw¹ i Prza-snyszem pojawi³y siê ostatnio nowe propozycje objêcia go stadia³em œwiecia (Ga³¹zka i in., 1998; Lisicki, 1998; Ga³¹zka & Marks, 2001). Koncepcji tej przecz¹ jednak zarówno wyniki szczegó³owych badañ geologicznych i geomorfologicznych na terenie Wysoczyzny Nidzickiej (Morawski, 1999a; 2001a; b), jak i stanowiska osadów organogenicznych interglacja³u eemskiego nie przykry-tych osadami glacjalnymi (Morawski i in., 1999). Stanowi-ska te znajduj¹ siê w sytuacji morfologicznej analogicznej do stanowisk opisanych w niniejszym opracowaniu. Osady eemskie datowane palinologicznie wystêpuj¹ w zag³êbie-niach bezodp³ywowych na wysoczyŸnie, wyraŸnie czytel-nych w dzisiejszej rzeŸbie, s¹ one pozbawione przykrycia albo le¿¹ na nich jedynie osady deluwialne (Morawski, 1999b). Znane s¹ równie¿ stanowiska osadów eemskich przykryte jedynie osadami sandru ekstraglacjalnego, np. w rejonie ¯uromina (na W od M³awy), które równie¿ œwiadcz¹ o tym, ¿e obszar ten znajdowa³ siê poza maksy-malnym zasiêgiem zlodowacenia wis³y (Kotarbiñski & Krupiñski, 2000).
Na Podlasiu granicê maksymalnego zasiêgu ostatniego zlodowacenia wzd³u¿ pó³nocnej krawêdzi Wysoczyzny Kolneñskiej wyznaczaj¹ czytelne formy polodowcowe (Wo³k-Musia³, 1980). Przebieg tej granicy wydaje siê
potwierdzaæ wiercenie Lipiñskie (Koz³owska & Koz³owski, 2001), po³o¿one na NW od Szczuczyna, w któ-rym stwierdzono stanowisko organogenicznych osadów interglacja³u eemskiego datowanych palinologicznie (Jan-czyk-Kopikowa, 1998b) przykrytych glin¹ zwa³ow¹. Nie-stety stanowisko to nie mo¿e byæ traktowane jako reperowe stratygraficznie gdy¿ glina jest zwietrza³a i nie nadaje siê do badañ litologiczno-petrograficznych. Przebieg granicy maksymalnego zasiêgu zlodowacenia wis³y na pó³noc od Wysoczyzny Kolneñskiej potwierdzaj¹ udokumentowane palinologicznie stanowiska eemskich osadów organoge-nicznych nie przykrytych glin¹ zwa³ow¹, np. Niewodowo (Musia³ i in., 1982; Biñka i in., 1988), czy Rakowo Nowe (Ba³uk & Krupiñski, 2000). W przypadku tych stanowisk ma miejsce sytuacja morfologiczna analogiczna jak w sta-nowiskach opisanych w niniejszej pracy. S¹ to obecnie ist-niej¹ce zag³êbienia bezodp³ywowe na wysoczyŸnie, w których eemskie osady organogeniczne s¹ przykryte jedy-nie osadami deluwialnymi. Zdajedy-niem autora, opisane wy¿ej zag³êbienie w rejonie Komosewa po³o¿one równie¿ na WysoczyŸnie Kolneñskiej nie zosta³o przykryte l¹dolodem zlodowacenia wis³y, a cienkie p³aty osadów gliniastych w rejonie pomiêdzy Grajewem a Szczuczynem uznane przez Koz³owskiego (2001) za najstarsz¹ glinê zwa³ow¹ zlodo-wacenia wis³y (stadia³ œwiecia), powinny byæ interpreto-wane jako deluwia gliniaste lub ewentualnie proglacjalne osady wodnomorenowe — wynik sp³ywów b³otnych z czo³a l¹dolodu na jego przedpole (Morawski, 1985). Osady tego typu nie wyznaczaj¹ granicy maksymalnego zasiêgu l¹dolodu.
Reasumuj¹c, zdaniem autora przy obecnym stanie wie-dzy odpowiedŸ na postawione w tytule pytanie jest nega-tywna.
Literatura
BA£UK A. 1973 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz £om¿a. Wyd. Geol. Warszawa.
BA£UK A. & KRUPIÑSKI K. 2000 — Osady interglacja³u eemskie-go w Rakowie Nowym k. Kolna. Prz. Geol., 48: 789–797.
BER A. 1975 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz E³k. Wyd. Geol. Warszawa.
BIÑKA K., MUSIA£ A. & STRASZEWSKA K. 1988 — Interglacjal-ny zbiornik jeziorInterglacjal-ny Niewodowo II (Wysoczyzna Kolneñska, Polska NE). Kwart. Geol., 32: 68 –692.
BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1973 — Analiza py³kowa profilów interglacja³u eemskiego w Skierniewicach, Bia³yninie i Wyszkowie. Prz. Geogr. 45: 771–779. Warszawa.
GALON R. 1972 — Ogólne cechy rzeŸby Ni¿u Polskiego. [W:] Geo-morfologia Polski, t. 2: 10–34. PWN, Warszawa.
GALON R. & ROSZKO L. 1961 — Extents of the Scandinavian gla-ciations and of their recession stages on the territory of Poland in the light of an analysis of the marginal forms of inland ice. Prz. Geogr., 33: 347–364.
GALON R. & ROSZKÓWNA L. 1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandy-nawskich i ich stadiów recesyjnych na obszarze Polski. [W:] Czwarto-rzêd Polski: 18–38. PWN, Warszawa.
GA£¥ZKA D., KUSIÑSKI J.T.J. & MARKS L. 1998 — Próba rewizji zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia wis³y w po³udniowej czêœci Mazur. V konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”: 21–23. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
GA£¥ZKA D. & MARKS L. 2001 (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. D¹brówno.
HALICKI B. 1950 — Z zagadnieñ stratygrafii plejstocenu na Ni¿u europejskim. Acta Geol. Pol., 1: 106–142.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — Problemy stratygrafii glacjalnego plejstocenu Polski z uwzglêdnieniem wyników analizy py³kowej osa-dów interglacjalnych z Biesiekierza (Polska œrodkowa). Ann. Uniw. MCS, 46, sec.B, supl. 1: 1–26. Lublin.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1998a — Paleobotaniczne opracowanie próbek z ark. Jadów SMGP 1 : 50 000. Arch. PG Polgeol, Warszawa. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1998b — Paleobotaniczne opracowanie próbek z ark. Bia³a Piska. W materia³ach do ark. Bia³a Piska SMGP 1:50000. CAG 2159/99.
KARASZEWSKI W. 1973 — Warunki geologiczneakumulacji osadów interglacja³u eemskiego w Wyszkowie nad dolnym Bugiem. Prz. Geo-gr., 45: 765–769.
KLATKOWA H. 1972 — Paleogeografia Wy¿yny £ódzkiej i obszarów s¹siednich podczas zlodowacenia warciañskiego. Acta Geogr. Lodz., 28: 1–220.
KLATKOWA H. 1993 — Biesiekierz. Pozycja eemskich osadów orga-nicznych i niektóre cech przykrywaj¹cego je diamiktytu. [W:] Prze-wodnik terenowy konferencji: „Stratygrafia i paleogeografia zlodowacenia warty”: 34–41. £ódŸ.
KONDRACKI J. & PIETKIEWICZ S. 1967 — Czwartorzêd pó³noc-no-wschodniej Polski. [W:] Czwartorzêd Polski. PWN: 206–258. KOTARBIÑSKI J.& KRUPIÑSKI K. 2000 — Pierwsze stanowiska osadów biogenicznych interglacja³u eemskiego na Równinie Urszulew-skiej. Prz. Geol., 48: 596–600.
KOZ£OWSKA M. & KOZ£OWSKI I. 2001 (w druku) — Szcze-gó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bia³a Piska. KOZ£OWSKI I. 2001 (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Grajewo.
KRUPIÑSKI K. 2000a — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek z otworu wiertniczego S 11, Zambrzyniec, ark. Sadowne. Arch. PG Pol-geol: 1–5. Warszawa.
KRUPIÑSKI K. 2000b — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek osadów z otworów wiertniczych S 16 i S 19 Kap³añ, ark. Czy¿ewo. Arch. PG Polgeol: 1–5., Warszawa.
KRUPIÑSKI K. 2000c — Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbek osadów z otworów wiertniczych S 10 i S 11 z B³otna, ark. Grajewo. Archiwum PG Polgeol: 1–5. Warszawa.
KRUPIÑSKI K. & MARKS L. 1986 — Interglacial Sediments at Losy, Mazury Lakeland. Bull. Pol. Acad. Sc., 34, no 4.
KRZYWICKI T. 2000 — Maksymalny zasiêg l¹dolodu zlodowacenia wis³y w Polsce pó³nocno-wschodniej i obszarach przyleg³ych (praca doktorska). Pañstw. Inst. Geol.
LENCEWICZ S. 1927 — Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœ-la. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2.
LINDNER L. 1988 — Stratigraphy and extents of Pleistocene conti-nental glaciations in Europe. Acta Geol. Pol., 38: 63–83.
LINDNER L. 1991 — G³ówne jednostki podzia³u plejstocenu Polski. [W:] A. Kostrzewski (red.) Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. Geografia, 50: 519–530. Poznañ.
LISICKI S. 1998 — Paleogeograficzny aspekt litostratygrafii glin zwa³owych na przyk³adzie po³udniowo-zachodnich Mazur. Prz. Geol., 46: 599–602.
MARKS L. 1988 — Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments, western Mazury and Warmia (northern Poland). Kwart. AGH, Geologia, 14: 1–76.
MARKS L. 1991 — Zasiêgi l¹dolodów zlodowacenia wis³y w œrodko-wej i wschodniej Polsce. Geografia UAM, 50: 531–538.
MICHALSKA Z. 1961 — O wieku moren czo³owych w okolicy M³awy i Przasnysza w œwietle badañ stratygraficznych i paleomorfolo-gicznych. Prace o plejstocenie Polski Œrodkowej. Wyd. Geol. Warszawa.
MICHALSKA Z. 1967 — Stratygrafia plejstocenu pó³nocnego Mazow-sza w œwietle nowych danych. Acta Geol. Pol., 17: 393–418.
MICHALSKA Z. 1975 — Ewolucja rzeŸby okolic Nidzicy w m³odszym plejstocenie. Sesja naukowo-sprawozdawcza ZNG PAN: 52– 61. Warszawa.
MOJSKI J.E. 1985 — Geology of Poland, 3b. Quaternary. Wyd. Geol. Warszawa.
MORAWSKI W. 1985 — Plejstocene glacigenic sediments of the watermoranic facies. Quatern. Stud. Pol., 6: 99–116.
MORAWSKI W. 1999a — Maximum limit of the Vistulian Glaciation in the vicinity of Nidzica, southwestern Mazury Lakeland. Kwart. Geol., 43: 61–67.
MORAWSKI W. 1999b — Osady stokowe i rezydualne na
WysoczyŸnie Nidzickiej (po³udniowo-zachodnie Mazury). [W:] Mate-ria³y warsztatów terenowych: „Dynamika procesów stokowych i flu-wialnych w rzeŸbie m³odoglacjalnej w œwietle wybranych cech sedymentacyjnych osadów”. Jeleniewo–Warszawa.
MORAWSKI W. 2000 — Analiza strukturalna i teksturalna osadów przykrywaj¹cych utwory interglacja³u eemskiego w wybranych stano-wiskach na terenie wschodniego Mazowsza i Podlasia. Arch. PG. „POLGEOL”. Warszawa.
MORAWSKI W. 2001a (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali l : 50 000, ark. Muszaki.
MORAWSKI W. 2001b (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Nidzica.
MORAWSKI W., KRUPIÑSKI K.M. & WINTER H. 1999 — Biogenic sediments of the Eemian Interglacial on the Nidzica Plateau, southwe-stern Mazury Lakeland. Kwart. Geol., 43: 79–84.
MUSIA£ A., STRASZEWSKA K. i ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1982 — Interglacjalny zbiornik jeziorny w Niewodowie na Wyso-czyŸnie Kolneñskiej. Kwart. Geol., 26: 159–176.
NECHAY W. 1927 — Utwory lodowcowe Ziemi Dobrzyñskiej. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 4.
NOWAK J. 1972 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Warszawa Wschód. Wyd. Geol., Warszawa.
ROSZKO L. 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geograf. Inst. Geogr. PAN, 74: 65–100.
RÓ¯YCKI S.Z. 1972a — Plejstocen Polski Œrodkowej. PWN. Warszawa.
RÓ¯YCKI S.Z. 1972b — Nizina Mazowiecka. [W:] Geomorfologia Polski (red. R. Galona), 2: 271–317. PWN.
WE£NIAK A. 2001 (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Pol-ski w skali 1:50 000, arkusz Kamieñczyk.
WO£K-MUSIA£ E. 1980 — Granica zlodowacenia ba³tyckiego na obszarze Wysoczyzny Kolneñskiej w œwietle badañ form rzeŸby. Pr. Stud. Geogr., 2: 71–100.
WROTEK K. 1997 — Znaczenie wystêpowania osadów eemskich dla rekonstrukcji recesji l¹dolodów zlodowaceñ œrodkowopolskich, okre-œlenie sposobu ich poszukiwania oraz zastosowanie dla okreœlenia stra-tygrafii osadów najp³ytszego plejstocenu wschodniej Polski przy opracowywaniu SMGP w skali 1:50 000. Arch. PG Polgeol: 1– 41. Warszawa.
WROTEK K. 2000 — Materia³y terenowe do ark. Sadowne SMGP. CAG, Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
WROTEK K. 2001a (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Czy¿ewo.
WROTEK K. 2001b (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Jadów.
WROTEK K. 2001c (w druku) — Szczegó³owa mapa geologiczna Pol-ski w skali 1 : 50 000, arkusz Sadowne.
Ryc. 7. Stanowisko I Zambrzyniec. Glinaste deluwia na zapiaszczonych torfach wczesnego vistulianu
Fig. 7. Site I Zambrzyniec. Slope diamicton on the erly Vistulian sandy peat.
Ryc. 8. Stanowisko I Zambrzyniec. Deluwia — piaski z pogr¹zowymi soczewami i kieszeniami gliniastymi. W dnie wyko-pu strop torfu wczesnego vistulianu
Fig. 8. Site I Zambrzyniec. Slope sediments — sands with dia-micton lenses and pockets of sink origin. Top of early Vistulian peat bed in the trench bottom
Ryc. 9. Stanowisko IV Kap³añ. Gliniaste osady deluwialne na torfach (w dnie wykopu) intergla-cja³u eemskiego
Fig. 9. Site IV Kap³añ. Slope diamicton on the Eemian peat
Ryc. 10. Stanowisko V Komosewo. Gliniaste osady deluwialne na glebie kopalnej i namu³ach z substancj¹ organiczn¹ interglacja³u eemskiego Fig. 10. Site V Komosewo. Slope diamicton on the Eemian fossil soil and organic silts
