Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
Ja n G u r b a
A r c h e o ł o h i ć n i v i d k r y t t j a
v
U k r a i n i1997-1998,
r e d .D. N.
K o z a k ,N. O.
H a v r y l j u k ,K
y iv1998 [:1999], 200 s.
Truizm em je st tw ierdzenie o znaczeniu szybkiej in form acja o w ynikach aktualnie prow adzonych badań ar cheologicznych, zw łaszcza że na szczegółow e opraco w ania uzyskanych m ateriałów trzeba czekać kilka, a n a w et kilkanaście lat. Z tym w iększym uznaniem należy pow itać ukazanie się now ego w ydaw nictw a i zapow iedź kontynuacji zainicjow anego w łaśnie rocznika.
A rc h e o ło h ić n i vidkryttja...” m ają zapełnić lukę in-
fo rm acy jn ąp o w stałąp o zaw ieszeniu wydaw anego przez dw adzieścia lat, od 1966 r. , przez Instytut Archeologii AN Z SR R w M oskw ie, nadzw yczaj potrzebnego infor matora (pod tym sam ym tytułem „A rcheołogićeskie ot- krytija”) o rezultatach corocznych badań prow adzonych na obszarze w szystkich republik Z w iązku R adzieckie go. Zakres terytorialny w znow ionego przez Instytut A r cheologii RAN w ydaw nictw a (zm niejszony na skutek rozpadu ZSRR) obejm uje spraw ozdania z badań prow a dzonych zarów no na obszarze R osji, ja k i - przez bada czy rosyjskich - poza jej granicam i.
Z inicjatyw ą w ydaw ania na U krainie tego rodzaju inform atorów spotykaliśm y się ju ż kilkakrotnie. Przede w szystkim należy w ym ienić redagow aną przez P. P. To- łoczkę serię A rc h e o ło g ić e sk ie issledovanija na Ukrai
nę”, publikow aną w języ k u rosyjskim , obejm ującą w y
niki badań w latach 1965-1968 (druk: 1967-1970). Jedy nie ostatni tom za rok 1969, w ydany pod redakcją J. W. M aksym ow a opublikow ano w języ k u ukraińskim (A r
cheołohićni doslidżennja na Ukraini v 1969”, Kyi'v 1972).
Do pom ysłu tego rodzaju publikacji pow rócono po 20 latach ogłaszając spraw ozdania z badań prow adzonych w 1990 (K yiv 1991) i 1992 r. (K yiv 1993). Inny charak ter - ograniczony do najw ażniejszych osiągnięć - miały, publikow ane w języ k u rosyjskim , spraw ozdania za lata 1976-1979, redagow ane przez F. W. G eninga, z okazji ogólnoukraińskich konferencji organizow anych przez Instytut A rcheologii AN U SR R w U żgorodzie (1975) i D niepropietrow sku(1980). P odobną ro lę -s z y b k ie j in form acji - m iały rów nież pełnić redagow ane przez S. N. B ibikow a „K ratkie soobsćenija Instituta A rcheologii” (vyp. 1: 1 9 5 2 - 12: 1962).
Odnotować też należy próbę w ydaw ania tego rodzaju inform atorów dla obszaru U krainy zachodniej przez In stytut N auk Społecznych AN U krainy w e Lw ow ie pod redakcją A. M. C yhyłyka („Novi m ateriały z archeołohii
' Pierwszy zeszyt ukazał się jeszcze pod firmą AN USRR.
Prykarpattja i Votyni”, [vyp. 1:] 1 9 9 1 vyp. 2: 1992),
zaw ieszoną niestety z pow odu braku funduszów. O gra niczym y się do tych przykładów 2.
N ow ow ydane A rc h e o ło h ić n i v id k ry ttja .." , mające na celu w prow adzenie do obiegu naukow ego rezultatów badań m inionego sezonu, ściśle naw iązują do poprzed nich publikacji, różniąc się je d n a k przede w szystkim szybkością ogłoszenia: kilka m iesięcy po zakończeniu sezonu wykopaliskow ego 1998 roku. Treść tom u w w ięk szości w ypełniają spraw ozdania z badań ratowniczych, obejm ujących stanow iska z różnych epok i okresów. Poszczególne kom unikaty m ają rozm aity zakres. Zgod nie z zasadam i przyjętym i wcześniej przez redakcje A r -
cheołogićskich otkrytij”, prezentow ane tu są inform a
cje o - często rew elacyjnych - w ynikach badań na p o jedynczych obiektach oraz spraw ozdania z działalno ści ekspedycji zbiorow ych, prow adzących prace na sta no w isk ac h ró ż n o w iek o w y ch na w iększym obszarze. Spotkam y też opracow ania dawniej odkrytych zespołów, jak i pojedynczych zabytków. Redaktorzy zrezygnowali z chronologicznego ustaw ienia publikowanych materia łów i przedstaw ili je zgodnie z alfabetyczną kolejno ścią nazw isk autorów 3.
Tom składa się z trzech części. Pierw sza podaje in form acje o w ynikach badań w 1997 r. , które z różnych przyczyn nie w eszły w cześniej do obiegu naukowego.
Część druga po św ięco n a je s t pracom 1998 roku. Przedstaw ione są w niej wyniki badań stałych, w ielolet nich ekspedycji, ja k O lbijska, O czakow ska (w 1998 r. ukraińsko-turecka) i kijow ska, oraz now ych m iędzyna rodow ych, ja k u k raiń sk o -p o lsk a w K o szarach , obw. O dessa (E. Redyna, J. C hochorow ski, L. N osova, E. Pa- pućy-V ładyko, J. B odzek, s. 136), ukraińsko-m ołdaw - sko-rum uńska w dolnym Podunaju (s. 62 n . ), czy ukrai- ńsko-rosyjsko-am erykańska późnopaleolityczna w M e- żyriczu (N. L. K ornieć, V. Ju. Snucov, s. 82-84); w 1997 r. d ziałała na K rym ie ek sp ed y cja u k raiń sk o -fran cu sk a (s. 55-57). N ajw iększe osiągnięcia sezonu 1998 r. dostar czyły badania w K ijow ie i O lbii (A. N. Kozak, N. O. Havryljuk: Vid redakcii, s. 4) ale na uw agę zasługują też wyniki w ielu prac pow ierzchniow ych i rozpoznawczych.
2 Notabene obecnie stwierdzić trzeba wielkie trudności w zdoby waniu najnowszej literatury ukraińskiej.
3 Por. też: A. Bronicki, H. Ochrimenko, A. Zakościelna : Badania wcryfikacyjno-sondażowc wyżynnej osady neolitycznej na stanowisku „Grodzisko” w Zimnem, APŚ, t. 3: 1998, s 12-28.
Re c e n z j eio m ó w ie n ia 2 6 1
Za oznakę czasu, uw ażają redaktorzy, w zbogacanie ko lekcji m uzealnych zabytkam i zdobytym i przez granicz ne służby celne (por. N. A. K uchar-O nisko: Drevneegi- petskie pam jatniki v sobranii N ikolaevskogo kraeved- ćeskogo m uzeja, s. 93 n . ).
Trzecia część zaw iera artykuły pośw ięcone m etody ce badań antycznych m iast i osad (V. V. K rapivina, s. 159-163; S. D. K ryżyckij, s. 163-168) i kurhanów epoki brązu (S. Z. Pustovalow , s. 168-175). Szczególnie w aż ne są uwagi tyczące pobierania próbek paleobotanicz- nych (H. O. Paskevyc, s. 184 n . ) i kostnych (S. P. Sehe- da, s. 189 n.) oraz w ykorzystaniu m etod num erycznych dla potrzeb opracow ania m ateriałów z w ykopalisk (s.
180-183).
Prezentow any tom zaw iera 115 spraw ozdań z badań, z czego 36 kom unikatów odnosi się do 1997 r. (w tym dw a obejm ujące prace sezonów 1996-1997, a siedem 1997-1998) oraz 10 artykułów pośw ięconych m etodyce badań. Spraw ozdania z działalności terenowej obejm ują 13 kom unikatów z prac na stanow iskach z epoki kam ie nia, 16 - epoki brązu, 10 - w czesnej epoki żelaza, scy tyjskich i w spółczesnych na terenie laso-stepu, 10 - an tycznej kultury nadczarnom orskiej, 12 - „w czesnych Słow ian” z pierw szej połow y I tysiąclecia po nar. C h r ., 18 - okresu R usi K ijow skiej. P o zo stałe kom unikaty o b e jm u ją sp ra w o z d a n ia z b a d ań p o w ie rzch n io w y c h (por. R ejestr 67-u now ych stanow isk odkrytych na Ukra inie w 1998 r. , s. 194-196) oraz publikacje w ybranych materiałów.
O dynam iźm ie rozw oju badań na U krainie niech
św iadczy fakt, że kom itet badań terenow ych Instytutu A rcheologii N A N U krainy w K ijow ie w 1997 r. w ydał 163 z e z w o le n ia n a p ro w a d z e n ie b a d a ń w te re n ie , a w 19984 - 174 zezw olenia (13 nie zostało w ykorzysta nych). Zaw arte w tom ie spraw ozdania reprezentują w y niki tylko 37% całości badań, poniew aż dużo prac nie zostało w 1998 r. zakończonych.
W badania zaangażow anych było wielu archeologów. W 1998 r. prow adziło je 53 pracow ników Instytutu A r cheologii N A N U krainy, 27 pracow ników m uzeów i re zerwatów, 21 pracow ników szkół w yższych, 17 z insty tucji konserw atorskich oraz - na podstaw ie um ów m ię dzynarodow ych - 6 obcokrajow ców . W w ydaw nictw ie, dla ułatw ienia kontaktów m iędzy zainteresow anym i ba daczam i, podano adresy w szystkich autorów.
N adzw yczaj w ażne w yniki uzyskano w Instytucie geochem ii i fizyki m inerałów N A N U krainy w K ijow ie, gdzie dokonano izotopow ych określeń chronologii zm u szających do przedatow ania kultur neolitycznych: kul tury dorzecza B ohu i D niestru i jej kolejnych faz, m iesz czących się w przedziale od połow y V II tysiąclecia prz.
4 Nic licząc Krymu, gdzie na podstawie zezwoleń, wydawanych niezależnie od Komitetu badań terenowych Instytutu Archeologii w Ki jowie, pracowało 161 ekspedycji (N. O. Havryluk, s. 193).
n. Chr. (M. Ju. Videjko, M. M. K ovaluch, s. 65 n . ); kul tury surskiej, rozw ijającej się od końca V II do począt ków VI tysiąclecia prz. n. Chr. (N. M. K ovaluch, O. V. Tubolcev, s. 80 n. ) oraz fazy Precucuteni - Trypole A z Ukrainy, gdzie zabytki tej kultury pojaw iają się w p o łow ie VI tysiąclecia prz. n. Chr., a finał tej fazy przypa da na koniec pierw szej połow y V tysiąclecia prz. n. Chr. (N. B. B runo, M. M. K ovaluch, s. 60 n. ).
Przy tak obfitym nagrom adzeniu inform acji trudno je st obiektyw nie w skazać najciekaw sze materiały. R e
daktorzy w śród najbardziej interesujących w ym ieniają odkrycie skarbu z X III w. w czasie badań przy m onasty rze M ichajłow skim (H. Ju. Ivakin, H. A. K ozubovśkyj, V. K. K ozjubova, S. E. Poljakov, s. 18) oraz w yniki b a dań U spieńskiego soboru w Pieczarskiej Ław rze (S. A. Bałakin, H. Ju. Ivakin, O. V. Sitkar'ova, s. 5 n. ).
N as najbardziej interesują w yniki badań na teryto rium U krainy zachodniej oraz na stanow iskach w ykazu ją c y c h k o n ta k ty z k u ltu ra m i ro z w ija ją c y m i się we w schodniej części E uropy środkow ej. W śród nich bez sprzecznie należy w ym ienić odkrycie stanow iska kultu ry ceram iki w stęgow ej rytej W ita - Posztow a 2 pod K i jow em (D. L. H askevyć, s. 11-13, ryc. 7-10) oraz w y dzielenie przez N. B. B urę ceram iki bliskiej w yrobom kręgu lendzielsko-polgarskiego w śród m ateriałów eta pu B I kultury trypolskiej z badań V. M. D anyłenki na stanow isku Sokilci-Poliżok. Ceram ika ta odzw ierciedla ją c a zw iązki obszaru górnego dorzecza B ohu z terenam i U krainy zachodniej i Polski, potw ierdza w cześniejsze sugestie O. W. C w ek i W. K onopli (s. 8-10).
M. A. Peleszczyszyn na podstaw ie badań wielkiej osady z bogatym i m ateriałam i kultury pucharów lejko w atych i trypolskiej w W innikach, obw. Lwów, sugeruje w spółczesne jej zam ieszkiw anie przez przedstaw icieli obu kultur (s. 124 n . ). W N etiszynie, obw. C hm ielnicki, badano cm entarzysko k u ltury w schodniotrzcinieckiej z ceram iką o elem entach kultur sabatinow skiej i biełoh- rudow skiej (S. S. B erezanśka, Ja. P. H erśkovyć, V. O. Sam oljuk, s. 53 n . ). W ym ienić też trzeba w yniki prac na stanow iskach epoki żelaza: Stufczynci 9 (Ja. P. Herśko- vyć, S. M. Ryżev, s. 13 n. ) i Szutniw ci, obw. C hm ielnic ki (A. V. Hucał, V. A. H ucał, V. P. M ehej, s. 74 n.), Chrin- nyky, obw. Rów ne (D. N. K ozak, s. 20-22), Popiw ci IV (Ja. I. O nyśćuk, s. 119-121), N akw asna (Ja. I. Onyśćuk, P. M. D ovhan, s. 121 n. ) i H o nacziw ka, ob. L w ów (R. Berest, s. 55).
Interesujące są w yniki prac na znanych z latopisów grodziskach: S zczekotyn, obw. L w ów (R. M. Ćajka, s. 152 n.) i H ubyn, obw. C hm ielnicki (I. S. Vynokur, V. I. Jakubovśkyj, O. I. Żurko, V. R. M ekej, s. 63 n.), zw łasz cza na tle badań nad odtw orzeniem przebiegu „ukraiń skiej” części średniow iecznego szlaku handlow ego łą czącego Kijów z Regensburgiem (B. A. Zvizdećkyj, O. P. M ocja, s. 77). W iele obiecują sygnalizow ane w infor m atorze w yniki badań p o w ierzchniow ych ekspedycji lwowskiej (L. H. M ackevyj, s. 111 n., por. s. 196), w oko
2 6 2 Re c e n z j eio m ó w ie n ia
licach D ubna, obw. R ów ne (B. A. Pryścepa, V. V. Tkac, s. 134 n., por. s. 194 n.) i Ow rucza, obw. Żytom ierz (A. P. Tom aśevśkyj, s. 45-48), jed n ak że w ich w ypadku należy poczekać do ogłoszenia szczegółow ej klasyfikacji zebra nych m ateriałów.
Inform acje zaw arte w sygnalizow anym , zapow ie dzianym jak o ciągłe, w y daw nictw ie w znacznym sto p niu uzu p ełn iają now ym i treściam i i m ateriałam i w y d a n ą 13 lat tem u o sta tn ią syntezę pradziejów i w czesnego średniow iecza U krainy (A rcheologiia U krainskoj SSR, t. 1-3, K iev 1985-1986), a i jej now e opracow anie (D a-
vnja istorija U krainy, t. 1, P ervisne suspilstvo, Kyi'v
1997).
N a zakończenie k ilk a uw ag ogólnych. W w ięk szo ści k o m u n ik ató w n ie z b ę d n e o d n o śn ik i do literatu ry ograniczono do p o d an ia n azw isk autorów oraz roku w ydania i stronicy przyw oływ anej publikacji. Jedynie w dziale S praw ozdań opracow anie zabytków epigra- ficznych odkrytych przy cerkw i p.w. U śpienia B o g aro dzicy w K ijow ie (H. D. K ravcuk, s. 84 n . ) oraz artyku ły całego działu trzeciego — m etodycznego zaopatrzo ne są w przypisy.
R edaktorzy zapow iadają (s. 4), że spraw ozdania za w arte w następnych tom ach będ ą uzupełnione streszcze niam i obcojęzycznym i. O becny tom , w ydany w języku ukraińskim , zaw iera jed n ak 6 spraw ozdań z r. 1997, 16 z 1998 r. i 3 artykuły z zakresu m etodyki badań w ję z y ku rosyjskim in extenso.
M im o uproszczonej techniki druku - m ateriał ilu stracyjny (planiki, przerysy dokum entacji i rysunki za bytków ) reprodukow any je st w ogrom nym często nie czytelnym zm niejszeniu — całość edycji, tak potrzebnej w obecnej dobie zapotrzebow ania na szybką inform ację naukow ą, stoi na porządnym poziom ie. R edaktorzy edy torskie braki w ydaw nictw a uspraw iedliw iają oczyw istą koniecznością m inim alizacji kosztów. D la zainteresow a nego badacza braki te nie zaciem niają ogólnego obszaru uzyskanych w ostatnich latach ogrom nych osiągnięć ar cheologii ukraińskiej.
N ow e w ydaw nictwo pośw ięcili Redaktorzy zapom i nanej wcześniej osiemdziesiątej rocznicy powstania ukrai ńskiej szkoły archeologicznej zw iązanej z pow ołaniem w 1917 r. Instytutu A rcheologicznego w K ijow ie, z dy rektorem prof. M. W. D ow nar-Zapolśkym .
