Bezpośrednie inwestycje zagraniczne - próba interpretacji zjawiska na gruncie teoretycznym

Pełen tekst

(1)w. Wojciech Zysk Kated,a Handlu Zagranlcz .. ogo. Bezpośrednie inwestycje. zagraniczne - próba interpretacji zjawiska na gruncie teoretycznym B ez po średnie inwestycje zagraniczne są szczegó lną formą międ zy narodo wych przep ł ywów kapitałowych, które zasługują na uwagę ze względu na: - bardzo wysoką dynamikę wzrostu prlcplywów na świecie, zarówno inwestycj i wyplywaj'lcych (oJllj1O\v.~),jak i naplywaj'Icyc h (illflows), - z r óż nicowani e geograficzne przepływów: nic wszystkie reg ion y świ ata w j ed nakowym stopniu uczestni czą w przep ływa c h , g łównie mają one miejsce między krajami wysoko rozwiniętymi, - cechy specyficzne tyc h przepływów, związane z niejednoznacznym wplywem na gospodarkę zarówno kraju. z którego wyplywają,jak i na gos podark ę kraju przyjmuj'lccgo. Artyk u ł j e~ 1 próbą interpretacji zjaw iska be z poś rednic h inwestycji zagranicznych na grunc ie teoretycznym. Brakuje jednej. powszechnie akceptowanej teorii bezpośrednich inwestycj i zagranicznych . ( s iniejące róż n o rodn e teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych biorą pod uwagę różne, często sprzeczne, aspekty inwestowan ia!. Do czasów współczesnych przedm iotem zai nteresow ań międzynarodowych stos unków gospodarczych był obróllowarowy!. \V teoriach tzw. klasycznych (w teorii kosztów absolutn yc h A. Smitha oraz w klasycznej teori i wymiany międzynarodowej D. Ri carda i R. Torren sa uwzględniającej tzw. koszty wzg l ę.d n e (komparatywne)) za l ożen iami wyjściowymi były warunki specjali-. I Por. J. Witkowska. Bezpośrednie i/łWeJ'rycje l.IIgranic:'/If' w El/ropie $rodkoll"OwJ"CIux/niej, Wydawnictwo UŁ , Łódź 1996, s. 54. 2 Por. Z. Fol[yn~ki. Teoria !ralldfllllt irl1zYllorot!Owego, PWN. Warszawa 1970; Z. Kamecki, J. Sołdaczuk. W. Sierpiliski. Mirdz)'/wrodowe stosl/llki eko/w/IIiczne. PWE, Warszawa 1977 ; AJ . Klawe. A. Mnkać, Z(lrys mirdZ.I'l!arodowych stosIwków ekG/wmictll)'ch, rWE, Warszawa 1977: J. Misala. Teorie międz.ynorodowej WYIIIiOIl)' gospodarczej, PW N, Warszawa 1990..

(2) zacji, wymiany międzynarodowej i wol nego handlu dotyczące wykorzystan ia zasobów, sil produkcyjnyc h oraz istnienia "niewidzia lnej reki rynku", prowadzącej do naj korzystniejszego podziału pracy). Jeżeli już mowa była o wywozie czynników produ kcji ( kapitału) , 10 traktowany on był jak wywóz .,towaru'· w pogoni za wyższą s topą procentową~. Przedstawiciele szko ły neok lasycznej (E . Hecksc her. B. Ohlin , P.A. Samueison) - twórcy tzw. teorii ob fitośc i zasobów - za czy nnik k sz t ałtujący s t rukturę handl u międzynarodowego u ważali relatywne różnice kosztów i cen spowodowane odmiennym wyposażen i em w dwa podstawowe czynn iki produkcj i, tj. kapit ał i pracę. Co więcej, zakladano. że wy posażenie w te czynni ki produkcji decyduje o kierunkach eksportu i importu towarów. ale w wyniku wymia ny między krajami powinno na s t ąp i ć wy rów nanie cen czynników produkcji (stopy procen towej i placy) w poszczególnych krajach . W tej sytuacji rodzim y kapit ał i praca będą tak samo dostępne dla krajowych wytwórców ja k zagranicz ne odpowiedniki . nie będzie więc przyczyn sk łaniającyc h do importu. Nie będzie więc międzynarodowego ruch u czynników produkcji. będzie ty lko ru ch towarów. Późniejsi teoretycy (W.F. Stolper, T.M. RybczY llski) do s trzegają przyczyny mogące powodowa ć różnice zasob no ści w czynniki wytwórcze międ zy krajami ,jednak nie badają fo rmy przeplywu kapitalu. Obojętne było, czy prlepl yw kapitału na s tępował w formie inwestycji bezpośrednic h . portfelowych czy speku lacyjnych zakupów walul i papierów wartościowychl . Nawet w latach 50. g łoszono, że znaczenie inwestycji zagranicznych jest niezale ż n e od ich forllly~ . Wraz ze wzrostem umięd zy narodowienia procesu gospodarowania kwest ie migracji czy nników produkcj P, a zwłaszcza kapita łu , zaczę ł y nabiera ć coraz większego znaczenia. Po II wojnic św iat owej przep ł yw kapitału osi:}gnął ni espo t yk aną w dziejach dynamikę , przybrał nowe formy. np . udz iał korporacji transnarodowyc hS swoi m zasięg i em obją ł cały św i a t . Wymienione oko l iczności prze ma wi aj4 za uw zg lędnieniem migracji czy nników produkcji. R ówn i eż 3 Por. Mir,/:)'n(lrodoll"l! stOS/lilki gosp0{/llrcZt!, pod red. A. Budnikowskiego. E. Kllwediej-W)'rz)'kowskiej.PWE. Wurszllwa 1996. s. 65. ~ Por. E. Dziewicz. li/granicznI! iUII'est)'cje bapoJI"ed/Jie \II rozwoju gospodarczym hajdw A;ji Poll/(hlio\\'o·W~·c/lOdllit'j (ASEAN), Wydawnictwo UG, Gdańsk 1998. s. 70. s Ibidem. s. 70. " Por. L. Tarshis, ln/mr/llcrio/! to lntenro.tion(ll Trmle tIIul Fill/lIlct. J . Wilcy. New York 1955. s. 190: J. Winiceki • Per.flu:kl)"wy llrzerlsirbiorslw mirdzYIl(!rodow)"ch w 80Jpod(lrct! Jlt"i(l/owt!}, PISM . Warszawa 1983. s. 117: E. Dziewicz. op. dt., s. 70. 7 Za klasyczny przeplyw (wywóz) ziemi uznaje się sprzedaż przez Rosj~ Alaski Stunom Zjed. noczonym. 8 •• Korporacja trunsnarodowu" czy •. ponadnarodowa·· tO prledsj~biorstwo prowadzące różno rodn~ dzialalnoSć w co najmniej dwóch krajach oraz posiudające spólki-malki i ieh zagraniczne filie . Spólka-malka 10 spólka, klóra komroluje aklywa zagranicznego podmiotu lub podmiotów. zwykle poprl.ez udział w kapitale akcyjnym Iych podmiotów. Jako próg umożl iwiający kontrol~ aktywów IrakIUje się zazwyczaj objęcie minimum 10% akcji. Por. World lllve:wllt!1lI ReIJOn 1997, Trtlll.fI1ationa/ Corpol"tttions. Marke/ S/mclllre and CO/lllletitioll Policy. Unitcd Conrcrence on Tmde and Dcvelopmcnt. New York- Oeneva 1997. s. 295..

(3) w praktyce okaz,lI o s ię , że zakł adane przez Heckschera-Ohlina wyrównanie cen czynni ków produ kcji jest zaledwie częśc i owe. Istn i eją d u że różnice międ zy krajami w dziedzi nie wytwarzani a okre ś l onego dobra , odbija s ię to na zapotrzebowaniu na czynniki produkcj i, więc też na cenach. Istotne jest też uwzg lędni e ni e pewnyc h kosztów, np . cia. transport u itp . Wszystkie te koszty mają wp ł yw na zasoby czynników produkcj i. Przemieszczanie s ię czynników produkcj i winże s i ę z motywem uzyskania wy ższej stopy zysku. W wypadku sily roboczej liczy s ię róż ni ca w placy. w wypadku kapitalu - większy zysk. Istotnym element em w ruchu czynników produ kcj i jest równ i eż ewentualna niem oż n ość zastosowania tych czynników na rynku wewnętrznym. Najogól niej rzecz biorąc, między n arodow y pr ze p ł yw kap i tału to taka migracja. która poc i ąga za so bą odnotowanie w bilansie płatni czy m . Istotne jest zaznaczeni e, że w wypadk u banku centralnego jako podm iotu dokon ują cego obrotu kapitałowego celem i mot ywem nie jest zysk, w od róż nieniu od in nych podmi otów dokonujących tran sakcji (przedsiębio r s twa , banki komercyjne) ~ . Istnieje wiele podziałów i wiele sposobów klasyfikacji przep ł ywu kapita ł u w zal eż nośc i od przyjęt ego kryterium (n p. ze wzg l ędu na "czas" moż na roz róż ni ć krótko- i dłu goo kresow~l m i g r acj ę kapita lu , ze wzg l ędu na ,.poc hodze nie·' ma rny kapitał prywatny i publ iczny). Istotnym kryterium jest .,forma" mi grującego za gran i cę kapitału. Można wtedy wy różn i ć: lokaty na rynku walutowym, kredyty handl owe . inwestycje portfelowe. kred yty finansowe. inwestycje bezpośrednie.. Lokaty na rynku wal utowym to najc zęściej spekulacyjne krótkookresowe lokowanie kap italu na zagra nicznym rynku celem uzyskania w i ększego ni ż w kraju zysku. Kredytami handlowymi nazywam i kredyty zw i'lzane z wymianą handlow o- t owarową udz ie lane w handlu zagranicznym. Kred yty finan sowe to pożycz ki finan sowe udzielane przez banki , organizacje międ zy narod owe i banki centralne krajów. Inwestycje portfelowe to nabywanie na dłu g i okres zagra ni cznych pap ierów warto śc iowyc h 'o . zw laszcza akcj i i obligacji. Motywy inwestowania portfe lowego wyjaśn ia teoria dywersy fikacji portfela inwestycyjnego . W m yś l tej teorii inwestor musi dy s ponować zdywersyfikowanym portfe le m akcj i czy obligacji po to, aby móc osiąg n ąć wy ższą s t opę zysku przy dany m ryzy ku lub daną st opę zysku przy mn iejszym ryzyku. Dywersyfikacja pol ega na ty m. aby tak dob rać akcje nie tylko na rynk u krajowym. ale na rynkach międ zy narodowyc h , aby spadkow i stopy zy sku części z nic h prawdopodobnie t o wa r zyszy ł wzrost stopy zysku po zo s tałyc h ". Innymi motywami są 9 Por. MirdZJl1(1rodowe stOSl/llki ... , S. 114 . POf. I. Kocislcwska . R . Kra wczyk. Globalizacja gMpor/arki (I portfelowe inwestycje zagra niczne: .fZCIIl.R i zag rożenia [w :J Il/westJcje zagrclllicZ/le - .fZ(IIlSe i zogroŻe ni(l . pod red . J. Rymarczyka i J. Bracha. Malcrial y pokonfcrencyjnc. Wydawnictwo AE wc Wroclawiu. Wroclaw III. 1997, s. 75- 76. II Por. J .D . Sachs. EB . Larrai n , Ma croecollomics illthe Global Ecol/ollly, Harvester Wheatsheaf. New York [993. s. 632-643..

(4) z pewno ści ą spadek stóp procentowych w kraj u pochodzenia kapitał u oraz rozwój nowoczesnych na rzędzi finansowyc h (ADR, CF, GDR1l). Naj i sto t niej sz ą - z pun ktu widzenia ni niejszego opracowania - formą migracji kapitału s ą bezpo ś redni e inwestycje zagraniczne (joreigll direef illl'eslmenl - FOl). Bezpoś redni e inwestycje zagraniczne to wed ł ug UNCTA0 1l inwestycje poc i ągaj'lce za sobą długoo kreso w e, długotiWa łe związki, przynoszące tiWałe korzyści oraz kontro l ę nad osob'l prawną mającą s i edzibę w jed nym kraju , sprawowane przez l4 prze d s iębio rs t wo z innego kraj u , Wed ł ug OECD i MFW be zpo ś rednie inwestycje zagranicz ne to lokaty kapita ł u. podejmowane z zam iarem uzyskania bezpośredniego wpływu na d z ia ł a l no ść przed s i ębio rs twa, w którym się inwestuje lub dostarczen ie nowych środków przeds i ębiorstw u , w którym inwestor maju ż ud z iał. Tymi nowymi ś rodkami mogą być dobra inwes tycyj ne, techno log ie, know-how lub po prostu ś rodki finansowe ls , Bezpo ś rednimi inwestycjami będą prze pł ywy finan sowe skierowane do filii zagranicznyc h lub oddzia ł ów, przeka zywa nie t ec hn o ł ogii, patentów i dób r rzcczowyc h w zamian za udzia ł y. MFW podaje przedzi ał procentowy wymaganych udział ów w podm iocie. w którym s ię inwestuje na 10- 25 %, OECD natomiast dopuszcza g ran i cę I O% I~. S ł owo .,bezpośredni·' oznacza, że inwestor jest aktywny i ma wpł yw (kon trol ę) na d z ia ł aln ość produkcyjną w podmiocie. w którym zainw es t ował. Bardzo i sto tną cec hą jest to, że oprócz kontroli czy wpływu, które pow s ta ł y na skutek transre ru zasobów (finans owe zobow i'lza nia). przed s iębiors two takie staje się częśc iqj ed n ej i lej sa mej struktury organ izacyjnejl1 . Pojęc i e bez po ś red n i c h inwestycj i zagrani cznych jest ni erozeiWaln ie zwi,jzane z pojęc iem korporacji !2 A DR _ American Dcpository Reecipts. CF _ Country Funds, ODR - Global Oepository Receipts. II UNCTAD _ Unitcd Nations Conference on Trade and Dcvelopmcnt. agend,1 ONZ do spraw Handlu i Rozwoju z siedzibą w Genewie. Agenda ta utworLOna zostala w 1964 r, jako stale cialo mi~d zyrl.:ldowe . W 2001 r. liczyła 188 państw-czlonków. UNCTAD zajmuje się pracami nad rozwojem ekonomicznym Swiata. regionów i państw, g l obalizacją i rozwojem handlu miedzynarodowego, inwestycjami zugmnicznymi, rozwojem technologii, infrastruk tu rą usług w celu prlyspieszania wzrostu gospodarczego na Swiee ie . UNCTAD wypełnia swój mandat poprl.ez monitoring i analizy ekonomiczne oraz polityczne, organizowanie międzynarodowych konferencji i dyskusji. tzw, CtIllSfltsllslJllildillg. współprace techniczną i technołogiczną . Specjalną uwagę prLYwiązuje się do anal izowania i wymiany pozytywnych doSw iadczeń krajów, które odnios ł y sukces ekonomiczny, aby podzielić sir; tymi doświa dczeniami z krajami rozwijającymi się. Polska bierle udzial w pnlcaeh UNCTAD od początku istnienia tej agendy. Wi ęcej informacji o UNCTA D można w:Jlcźć w Internecie: http:tlwww.unic.org/unctadJ. 14 Por. War/d bll'eJ/ melll Repor/ .... s. 295 oraz Wor/d 1II1'I'SIIIU! /11 Report 1998, Trel1ds mtd Detl'I'mimlllts, United Nations Confere nce on Trade and Dcvc!opment. New York-Gcneva t998. s.350. I~ Por. S . Pangsy- Kania. PO/Jkie inwestycje bezpośrednie IIlI obszarze IVJpó/noly 1/ progu cz/ol/koJ/lt'a Po/ski II' Ullii Europejskiej [w :l lI(wdelmifdZ)'IIGrodowy i iltl\'e~'lycje :agrallicZJIe l(l/90., Materiaty pokonfercncyjnc. Wrocław 1998. maszynopis powielony. I~ Por. J, Witkowska. ol'. cil., s. 13. 11 Por, P,R. Kru gman, M. Obstrc!d, Mi{'dz)'lIl11m/owe JIOJlmki gOJpodarc:z.e, PW N, Warszawa 1997,5 . t24 ..

(5) transnaIodowej ( przed s iębiors t wa między n arodowego, przedsię biorstwa transnarodowego). I stotą d zi ałania takiego podmiotu jest inwestowanie za g ranicą " . Wi ększość światowyc h bezpośrednich inwestycji przy pada właśnie na te pod mioty iq. W literaturze przedmiotu spotyka s i ę liczne próby zebrania is tn iejących teorii w opatrzone podobi eńs twami nurty. M. Casson dokonał podz i a łu teori i bezpośrednich inwestycji zagranicznych na trzy części - jego zdaniem - w pełni ze sobą zintegrowane: t eor i ę. międzynarodowych rynków kap itał owych. teor i ę przedsiębiorstwa oraz t eo ri ę hand lu lO . J. Winiecki stwor zy ł na s tępując ą k l asyfikację li : - teorie traktujące zagraniczne przed s i ębiorstwa mi ęd zynarodowe jako formę przepływ u kapita łu (czynn ika wytwórczego), - teorie traktuj1lce inwestycje zagraniczne jako rezu ltat prlcwagi zagranicznego przeds i ęb i o r s t wa m i ędzynarodowego nad przedsiębiorstwami krajowymi w za krcs ie technologii, zarząd za nia . marketingu , czy li tzw. ni ek lasycznych ;zynników wytwórczych, - teorie d ające zagraniczncmu przed s i ębio r s t wu mi ęd zy narodow e mu przewagę nad konkurentami wynikającą z monopolistycznej (oligopo li stycznej) domi nacji, - teorie internalizacj i d z iałaln ośc i ( przedłu że nia na pła szczyź ni e międzyna rodowej d z iałaln ości wewnąt r z firmy) . Ciekawy podz ial zap rop o n owa ł J . Mi sala , p rezentując podejście szersze i seg reg uj ąc teorie od noszące s i ę do pr zep ł ywów kap i tałow yc h w ogó le, ni c ograniczając się do bez po ś rednich inwestycji zagranicznych. I tak mamy wtcdy teorie makroekonomiczne oraz teorie mikroekonomiczne~l . Późn i ej J. Mi sala dodalt akże trzecią grupę - teorie mieszane ll . Analogiczny podzia ł przeprowadzi I J. Stehn (rys. 1). Wprowadzi ł on dwi e grupy teorii - teorie wynikające z uwarunkowa/l w kraju lokaty (skala makro) i teorie wynikające z uwarunkowań firmy (s kala mi kro). Zupe ł n i e od mienną , interesującą syst e maty zację proponuje E. Dz iew icz. J e dnocześ ni e pr zyjmują c dwa kryteria: kraju pochodzenia kapi t ał u i kraju przyjmującego kap itał. należy zadać pytani a: "dlaczego firmy inwestuj., za granicą?" i "dlaczego kraje przyjmują inwestycje?". Przy przyjęciu takich za łożeń otrzymamy dwie wersje podzia ł u teorii bezpośrednich inwestycji zagrani cznyc h: 18 Por. J . Witkowska. op. cit., s. 12 . I~ Szerzej w pracy : W. Zysk, Wybrane konkluzje IX Swiarowego RaportlI Inwestycyjnego UNCTAD "War/d Im'l!stllll!/11 Reporr 1999" [w:] Handel Z/lgraniemy. Meu)(ly, problelllY. Il'nencje. pod red . K. Budzowskiego i S. Wydymusa, Materiały z konferencji, AE w Krakowie, Kraków 1999,. s. 30-40. 20 Por. E. Oziewicz, op. cit., s. 63. 21 Por. J. Winiecki, op. cit. u J. Misala, op. cil .. s. 38, 223- 244 . 23 Por. E. Oziewicz, op. dl" S. 64..

(6) podzia ł na teorie " kosztowe" i "zyskowe" (rys. 2) oraz zestawienie głów n yc h teorii (rys. 3) .. Teorie. wynikające. z uwarunkowali. wynikającc. Teorie. z uwarunkowan firmy. w kraju lokaty. Teoria rentowności Teoria "OUlpUI" i wolumenu rynku Teoria cyklu życia produktu Teoria obszaru walutowego Teoria lokalizacji. Rys. 1. Teorie inwestycji. Tcoria Tcoria Teoria Teoria Teoria. dywersylikacji ponfcla zachowania lirmy reakcji oligopolistycznej internalizacji lokalizacji. bezpośrednich. Źródlo: J . Stchn. Ausliindische Direkliviflsliwtionen in Industrie/iindem, Kici 1992. cyt. za:. A SI~pniak, Integracja regionalna i tral/sfer knpilalu. Inwestycje betpQ~rednie IV (lspekcie klil1U1I11 inwestycyjnego w Unii Eurol}ej~·kil'j. Wydawnictwo UG. Gdańsk 1996. s. 54.. ' -________T_,_O_ri_,_._ , _o_"_.._o_w_,_··________. Teoria obfi !o~c i zasobów Teoria prleplywu kapitalu Teoria względnych przesunięć kosztów sily roboczej i kapitulu Teoria dywersym:ucji portfela il1westycyjncgo Teoria reak Cji prledsiębiorstw na warunki konkurencji typu oligopolistycznego. ~1. T_'_O_,_i,_._Z_'_'_kO_W __ '·_·________. L I_ _ _ _ _ _ _ _ _. ~. Teoria wolumentu produkcji i chlonności rynków zagranicznych Teoria obszarów walutowych Teoria ksz!ał!Owania się względnej pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych Teoria plynności finansowej filii zagranicznej Teori3 prlewagi własnościowej przedsiębiorstwa. Tooria internalizacji Teori3 zaw ł aszczalnoki Teoria lokalizacji Eklektyczna teoria produkcj i międzynarodowej. Teorie neolechnologiczne. Rys . 2. Podzialteorii inwestycji zagranicznych na "kOSZIOwC" i "zyskowc" Zródlo: E. Ozicwicz. op. cit .. s. 68 .. E. Oz iewicz świa d o m a jest dw u k i e run kowośc i skut ków ni e kt óryc h teo ri i jest przewaga jednego czynni ka - koszt u czy zysku - nad drugim) oraz pomi n ięc i a teorii rentownosc i lokaty kapi t a łu i teori i zachowywania s i ę przeds i ęb i orstw w skali między n arodowej . (waż n a.

(7) Teorie zagranicznych inwestycji. bczpo~rednich zmicrlające. I Dlaczego firmy inwestują za granicą? Punkt widzenia firmy lub kraju pochodzenia kapi t ału. rl. I Teorie makroekonomiczne. I. Teoriu obfito~ci zusobów (Oh lin) Teoria mi~dzynarodowcj migracji zasobów (SlOlper. SamueIson. Rybczyliski) Teorie neotechnologiczne -luki tcchnologicznej - cyklu życia produktu - cyklu życia galęzi Teoria korporacji transnarodowej Teoria kosztowa (Hirsz) Teoria rentowności lokaty kapitału Teoria obszarów walutowych Teoria wzgl~dnych przesunięć kosztów siły roboczej i kapitału (Kojima) Teoria poziomu rozwoju gospodarczego (Dunning) -. do. wyjaś nienia :. Dlaczego kraje udzielają gościny inwestorom zagranicznym? Punkt widzenia kraju prl)'jmującego. I. I Teorie makroekonomiczne : Tcoria akumulacji kapitału Teoria korzyści konkurcncyjnych wobec korlyści produkcyjnych Teoria korlyści komparatywnych (Porter. Drucker). Teoria wolumenu produkcji zag ranicznej i ch łonności rynków zag rani cznych. -. Teorie mikroekonomiczne (umiędzynarodowienia działalności. Teorie mikroekonomiczne. prledsir:biorstw). Teorie wyższej stopy zysku Teoria dywersyfikacji portfela inwestycyjnego Teoria zachowania się prledsiębiors l w Teoria reakcji prledsiębiorstw na warunki konkurencji typu oligopolistycznego Teoria płynności finansowej filii 7.agranicznych. Teorie z 7.akrcsu organizacji i Wr/..lldl'. ania. (corpowte strategy) Teoria optymalizacji gospodarowania Teoria cyklu życia organizacji i wiele innych. Rys. 3. Teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich - gł ówny podzi31 Żr6dlo: E. Oziewicz. op.. cit .. s. 66.. r--.

(8) I. Wojciech Zysk. Przy badan iu przyczyn występowania zjawiska b ezpo ś red ni c h inwestycj i zagranicznych oraz waru nków ich wystę powa ni a próby poszuki wań umożliwiły sfor muł o wanie wielu hipotez. W hipotezach tych cztery grupy zjawisk brane by ł y pod uwagę jako czynniki powodujące wys t ępowa nie bezpoś redni c h inwestycji zagranicznych, a co za tym idzie - z tymi grupami pow ią7..an e są okre ś lon e teorie in westycji zagranicznych. Do tyc h grup zjawisk należą : ni erównowaga rynk u. z niek ształ ce nia narzucone przez ni es prawno ść rynku (market fai/lIre) l' .. rząd, ni edos konałość. struklllry rynku ,. W wypad ku ni erównowag i rynku bezpo średn i e inwestycje są traktowane jako prze mijające. krótkotrwałe pow i'lzania , które doprow ad zają do równowagi te rynki, na któ rych równowaga zos t a ł a zachwiana. D zia ł an i e takie u stąpi , gdy równowaga powróc i (wy równają s ię stopy zysku mi ędzy krajam i). Gdy mów i· my o z nie ksztafceniach narzuconych przez rz ąd , trzeba p a mi ę t ać o zmi anach warunków inwestowania wy nikającyc h z prowadzonej wewnętrznej i zew n ę.trz nej pol ityki ekono micznej . B ez pośred n ie inwestycje zagraniczne traktowane s ą w tej grupie hipotez jako trwały element w stos unkach gospodarczych. Grupa ta o kreś lana jest jako tzw. grupa hipo tez loka li zacyj nych1.l. W trzec iej grupie teorii zak ład a s ię odc hylenie od rynkowyc h cen spowodowane zachwianiem warunków wy miany m o n opo l i s t yczną czy o l igopo li s t yczną form,! rynku . S. H. Hymer odrzucił za ł ożenia o do s konałej konku rencj i i zbada! naturę bez po ś red nich inwestycj i zag ranicznych w niedo s kona ł ej strukturze rynku i orga ni zacji przemys iowej . Pr zedsiębiorstwa podej mujące się inwestowania za grani c,! (int ernacjonali zacja d z ialań) m u sz ą po s iadać szczególn e prze wagi , które rekompensują koszty d zi ałania . Są to przewagi Iypu m ono po ł i st ycznego (przewaga tec hnologiczna, finan sowa, marketi ngowa , za r.lądzan ia , orga ni zacji i sposobu dzia ł an ia ). Podej śc ie taki e zos t a ł o rozwinięt e i powst ał o ki lka teorii ko nt y nuuj ącyc h te n ki e runek b adań . Na l eżą do nich: teoria cyk lu życ ia produktu R. Vernona, teoria oligopolistycznej reakcji F.T. Kn icke rbockera , teo ria "wy mian y pog różek" E.M . Grahama , teoria zróżn i cowania produktu R.E. Cavesa, teori a obszarów walutowyc h R.Z. Aliberalb. Wszyslkie te teorie przyczy nił y się ni ewą tp l iwie do rozwoju m yś l i e kono micznej zw ią za n ej z b ezpoś rednimi inwestycjami zagrani cznymi, ż adn a jednak z ni ch ni c daje ko mpl eksowego w yj a ś ni enia badanego zjaw iska. l.I Podział taki wpro wadzi! A.L. Call1(:1. Por. A.L. CaJllet, A S)'n/lw.\·is (lj Farcig/! Direel /llI'e/.\'/mC/lt T/reories and T/rco ries oj //re MIII/ina/iO/w! Firm . •,Journal of International Business Studies" 198 1. nr 1 oraz J, Witkowska, op. dl .. 5. 37 . 2j Por. J. Witkowska. op. dl .. 5, 39. 26 R. Vernon.lnlerna/iO/Jallm·eslmelll and Interna/ionlll Trade in l/re pr(J(IJler C)'cle. "The Quarterly Journal or Economics" 19%, nr 2, s. 190-207 ; E T. Knickcrbockcr, Oligol'olis/ic Reaction mul Mrlltina/ional En/erprise, Harllard Uni lle rsity. Boston 1973. s. 192-206: A LCalllct. op. ci/ .. s. 43-59: R.E. Cavcs ./lllernmimral Corporm;ons: The Indrulria{ Ecol!omics oj Forei8l1 Inl'eslment. "Economica" 1971, nr 149. s. 1- 27; R.Z. Alibcr, A Theory ojDirecr Foreign !m'es/menl!w:1 Tlle International Corporotion . A S)'nlf'osillllJ. cd. C .P. Kindl eberger. MA : MIT Press. Cambridge 1970. s. 17- 34. cyt. za: J. Witkowska, op. dl., s. 37,41, 43..

(9) Be:pośredll ;e. Odrębn y nurt teorii występuje w czwanej grupi e czynników. Teorie te zwi,,zane są z poj~c i em korporacji lransnarodowej i jej form d z ial a ln ości inwestycyjnej. Wys t ę puj ą lu : teoria za właszczalno śc i S.P. Magee'a, teoria dywersy fikacji , teoria internali zacj i (R .H. Coase , O .E. Wiliamson , PJ. Buckl ey, M. Casson), eklektyczna teoria Dunninga (parady gmat OLI: orga"ization - loea /ion ill!ernalization)'!'1. Teoria internalizacji uznawana jest za uniwe rsaln ą (ge nera ln ą) t eo ri ę zarówno korporacji tran snarodowyc h, jak i b ezpo ś re dni c h in westycji zagrani cznych . c h oć z pew nośc ią nie zos t a ł y przezwyc i ężo n e wszystkie trudnośc i w jej budowaniu i w literaturze przedmiotu w yst ę pują na jej temat opinie krytyczne, c h oć by zarzut s tatycz n ośc i czy trudnośc i empirycznej weryfika cji 11 . Natomi ast ekl ektyczna 29 teoria Dunnin ga (paradygmat OLI) dostarcza ogólnego podej śc i a i synte tyzuje dotychczasowe w ys iłki w kierunku w yja ś ni e nia iSloty bez poś re dni c h inwestycji zagran icznyc h. W jej za łoże niu l eży opie rani e s i ę na wielu zmienn ych , na teorii handlu (ol igopoli stycznyc h przewag), teorii lokalizacj i i teorii d z iałaln ośc i korporacji (internalizacj i), int eg rując wszystkie trzy grupy. Ogólnie bi o rąc, Dunning t worząc Irzy grupy wyszczególni a ni ezbędne wa runki u moż l iw i aj ące dokonanie korzystnych in westycji zagran icznyc hl<l: - specyfi czne przewagi wła sn ośc io we (CZę SI O nieuchwytne aktywa), - o pł ac aln ość transferowania przewag wewn ą lr.l wła s n ej organi zacji (w odróż ni e ni u od ich s przed aży czy d z i e rżawy) , - istni enie wielu przew ag lokali zacyjnych , s kłaniaj ącyc h do umiejscowienia in westycji w danym kraju . Na obecnym etapi e poznania teoria ta znajduje s i ę na szczególnej pozycj i wśród i s t n i ej ącyc h koncepcji, mimo że odnotowano próby modyfika cj i para dygmatu OLI . np . przez AL e nl veta , który dod a ł p od ej śc i e rynkowe i hie rarchicZ/le (teori a hierarc hi i wobec teorii rynkówli). Interpretacja zj awi ska bezpośre dnich in westycji zagranicznych na gruncie ws pó łc zes n yc h teorii handlu mi ęd zy n a rod o wego (teorie neoczynnikowe; teorie ncotechn olog iczne - luki technologicznej. cyklu życ ia prod uktu , k o rzyśc i skali , cykl u życ ia gał ęz i : teorie pop y t ow o-pod ażowe) oraz na gruncie teorii integracji slan owi<j przed mi ot zaint e reso wa ń au tora i będ ą pod s t awą dalszyc h anali z.. n R.H. Coosc. TlIC Nature oflhe Firm, "Economiea" 1937 . nr 16 . s. 386-405; O.E. Wil1i:lmson. Mllrkets (I/ld ł/ierarcllies: AllaIY~'iJ fIIul Allli/ms/ Implicaliolls. A Silili)' II! lhe Ecollol/llc.f oj 11II1'mal Orglllli:.miulI. The Frce Press, CM. Pub!.. New York~ London 1975. s. 248-263; PJ . BuckiC)'. M. Cllsson. TIIC FI/tllre oj Mll ltinatiOl!ol Ellferwise. Maemi\Jian Press. London 1976. s. 32-65; M Casson, Tlle Firm {II/{! lIII' Market. SII/dies 011 Mllltin{l/Iollo/ EllIerprise (lIld fhe Scope oj l/re Firm. Basll BlackweJl. Oxford 1987, cyt. za: J. Witkowska. op. rit., s.45 . ~~ Por. J. Witkowska, OfJ. ci/ .. s. 48. 29 Eklektyzm -łączenie w jedną (zazwyczaj niespójn:j) culoSć teorii, koncepcji. poj~ć i lez. wybr:mych z różnych kierunków. Por. W. Kopalinski, SlolI'nik lI')'ra:.ów obcych i :.wr orÓIl' obcok:'J·CV1)'ch. Wiedza Powszechna. Warszawa 1989. s. J40. JO POL l. Witkowska, op. cil., s. 50 oraz E. Oziewicz.op. cil .• s. 97-101. 31 Por.: A L Cal \leI. op. cil .. s. 55 oraz E. Oziewicz. op. cil .. s. 102..

(10) 1V0jciech Literatura. Calvcl A.L, A SY/IIhcsis of Foreign Direcr Investmenl Theories mul Th eorics of/he Mul/i/uuiOlUlI Firm, ,.Joumal of International Business Studies" 1981. nr I. Foltyński Z .. Teoria handlu międZYl!arodowego, PWN . WarszlIwa 1970. Kamecki Z., Soldaczuk J., Sierpit"iski W., Międzynarodowi' slO1"IInki ekonomiczne. PWE . Warszawa 1977. Klawe AJ ., Makać A.. Zarys międzynarodowych stos/ll/ków ekonomicznych, PWE, WarS7.awa 1977. Knickerbocker F.T.. Oligopolisric Reacrioll and Mullina/ional Emerpise, Harvard University, Boston 1973. Kociszewska I., Krawczyk R.. Globalizacja gosp{)(larki a portfelowe inweslycje :.agranicz.m: sz.anse i z.tIgroieni(j [w: ]llll\"estycje z.agranicVle - s;.anse i zagrożenia, pod red. J. Rymarczyk<! i J. Bracha, Malerialy pokonferencyjne, Wydawniclwo AE we Wroclawiu , Wroclaw 1997. Kopaliń sk i W.. Sloll'nik wyrazów obcych i zwrotów obcojęz)'c:.n)'ch, Wiedza Powszechn:l. Warszawa 1989. Krugman P.R., Obslfcld M., Międz.)'narOl/owe stosunki gospodarct.e. PWN . Warszawa 1997. Międ:')'IllIroJowe stosunki gosfJodarc~e. pod red. A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej-Wyrą kowskicj, PWE. Warszawa 1996. Misala J., Teorie mird:ynarodowej wymian)' gospodarczej. PWN , Warszawa 1990. Ozicw icz E., Zagraniczne inwestycje bez.pośrednie w roz.woju gospodarczym krajów Alji Poludnio\\'o-lVsclwd/liej (ASEAN), Wydawnictwo UG, Gdansk 1998 . Pangsy-Kania S., Polskie inwestycje bezpośrednie /l(t obs:.ar:.e Wspólno/y 1/ p/"Ogll cdollkostll'l! Polski \II Unii Europejskiej Iw:] Handel międ::;ynarodow)' i inwestycje zagrallic:ne la/90., Materiały pokonferencyjne, Wrocław 1998. maszynopis powielony. Sachs LD., L"rf<lin F.B .. Ma croecol/omics in tlle G/obtll EcO/wllly, HarveSler Wheatsheaf, New York 1993. Tarshis L., Imrodll ction 10 International Trade al/d Fillllll ce. J. Wilcy, New York J 955. Vernon R.,lmernariO/wl Il/ve~'lmel!t mu/lnternatiOllal Trade illthe Prot/llct Cycfe, "The Quarterly of Economics" 1996. nr 2. Winiecki J ., Perspektyw)' pr:.ed~· iębior!itw międz.)'Iwrodow)'ch IV gospodarce świarowej, PISM. Warszawa 1983. Wilkowska J., Bez/Jośrednie inwestycje Ulgrtwiczne w Eluopie Srodkoll'oll'schodniej, Wydawnictwo UL, Łódi. 1996. lI'orld 11I1'estment Repor/1997, TrtmsnariOlla/ Corporations. Mnrkel SlruclUre and Comp/!lilion Policy. Uniled Nations Conference on Trade and Development. New York-GenevJ 1997. Wor/d IIII'esrment Report 1998. Trends mu/ Determin(ll!fS, United Nations Conference on Trade Jnd Dcvelopmcnt, New York-Geneva 1998 . Zysk W., lVybrane konklu:je IX Światowego RapOrlll /ml'estycyjnego UNCTAD " \Vorld b!l"e.w"ell/ Report /999" (w:] Handel :.agranict.ny. Metody, problemy. Icnem.je, pod red. K. Budzowskiegi i S. Wydymusa, Matcrialy z konferencji, AE w Krakowie, KrJków 1999..

(11) Foreign Direct Investment - on AHempt at a Theoreticollnterpretotion Thi s arti cle explains why foreign diree! investment is a speeia ! form o r eapital nowoII eontinues with a review or the theory of foreign direet investment from a historica! perspeetive, presents an altcmptlo define eapitul fiow s in terms oftheir variom form s, and PUlS forwllrd a c1assifieation of fo reign direel investment theories. Further, the artic1e also presems a variety of definitions of the coneept of "foreign di rcet investment". II a1so analyses the various groups of factors contributing to the appcaranee or foreign dirce! investment..

(12)