Grygier, Tadeusz
"Preussenland. Mitteilungen der
Historischen Kommission für
Ost-und Westpreussische
Landesforschung" Bd. 3, 1965, h. 1-3 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 153-157
RECENZJE I OMÓW IENIA
Preussenland. Mitteilungen der Historischen Kom m ission für Ost- und W estpreussische Landesforschung, M arburg 1965, Bd. 3, H. 1—3, ss. 1—48.
Kolejne zeszyty trzeciego rocznika „Preussenland” omówić należy od inform acji dotyczącej stanu badań naukowych nad historią Pomorza Wschod niego. Erich K e y s e r, Bericht über die Tätigkeit der Historischen Kommission
für ost- und w estpreussische Landesforschung im Jah re 1964 (ss. 40—42) oraz
K lau s C o n r a d , Bericht über die w issenschaftliche Tagung der Historischen
Kom m ission fü r ost- und w estpreussische Landesforschung in Bremen
(ss. 42—48) om aw iają wyniki prac K om isji Historycznej dla Badań Regional nych Prus Wschodnich i Zachodnich. Wszystkie prace finansowane są przez R adą Instytutu H erdera w M arburgu oraz przez Niemieckie Stowarzyszenie Badaw cze (Deutsche Forschungsgem einschaft). Otóż w 1964 r. ogłoszono kolejny zeszyt (Altpreussische Biografie, litery St—V). W przygotowaniu znajduje się zeszyt na W—Z oraz tom uzupełniający. Nad słownikiem biograficznym p ra cują K u rt F o r s t r e u t e r oraz Fritz G a u s e . Wydano również bibliografię E. W e r m k e g o (Scientia-V erlag in Aalen) za lata 1930—1938 jak o tom drugi. P race nad Kodeksem dyplomatycznym prowadzone przez K lau sa C o n r a d a objęły zbiór dyplomów z 1356 r. (regesty) oraz z 1382 r. (in extenso). Sporzą dzono regesty dyplomów kom turstw a człuchowskiego oraz tucholskiego.
H ans S c h m a u c h zakończył pracę nad kodeksem dyplomatycznym biskupstw a sam bijskiego. Wydawnictwo Minerva we Frankfurcie nad Menem wznowiło edycję 5 tomów Scriptores Rerum Prussicarum , a W alter H u b a t s c h przygotował szósty tom Scriptores. Erich W e i s e opracował tom 3 umów państwowych zakonu krzyżackiego z lat 1468—1497. Nowym zupełnie w ydaw nictwem źródłowym są Staatsschriften des Deutschen Ordens, którego tom 1 obejm uje traktaty państwowe okresu sprzed soboru w Konstancji. W. H u b a t s c h przygotowuje również wydawnictwo dotyczące umów pań stwowych między Brandenburgią a Prusam i z X V I i X V II wieku (Branden-
burgisch-Preussischen Staatsverträge). W Archiwum Państwowym w Getyndze
wyodrębniono specjalny dział Polonica. Drukiem ukazał się rejestr do w ydaw nictwa E. J o a c h i m a i W. H u b a t s c h a, Regestenwerk für die Urkunden
des Deutschen Ordens. K arol L a m p e przygotował bibliografię historii zakonu
krzyżackiego. K om isja w spółredagowała również zeszyt nadzw yczajny „Zeit schrift für Ostforschung”, zatytułowany „Preussenland”, w którym F. В a h r pisze o Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Olsztynie.
K onferencja naukowa K om isji Historycznej odbyła się 19 i 20 czerwca 1965 r. w Bremie. Brem eńską konferencję zorganizował А. С a m m a n n, kierownik tam tejszej placówki etnograficznej (Forschungsstelle für O st
deutsche Volkskunde). Nowym przewodniczącym K om isji (w m iejsce profesora
E. K e y s e r a) został Hans Koeppen. Skład zarządu jest następujący: profesor W. Hubatsch, profesor R. W enskus, dr K. Forstreuter, dr F. Gause, profesor E. Keyser, profesor K. Riemann d profesor H. Schmauch. Z obrad
H. K o e p p e n referował stan badań nad działalnością prokuratora Zakonu Johanna Tiergarta. Raporty Tiergarta z lat 1419—1428 obejm ują tom 3 i 4
Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens. Technika edycyjna
raportów prokuratorów jest m ieszaniną tekstów oryginalnych z krótkim referowaniem treści dokumentów, z komentarzami opartymi na m ateriałach Archiwum w Getyndze. Szczególnie interesujące są raporty Tiergarta na temat polsko-krzyżackich sporów z 1420 r. oraz rady i plany Henryka von Plauena, dotyczące wojny prewencyjnej z Polską jesienią 1420 r. D. B o o c k m a n n zajął się stosunkam i między Zakonem a stanam i pruskim i. Punktem w yjścia referatu jest memoriał z 1453 r., opracowany na zlecenie wielkiego m istrza dla ustosunkowania się do skarg stanów pruskich (miasit i wsi) oraz przygotowania się do procesu przed cesarzem w 1453 r. Memoriał ten jest próbą Zakonu zm ierzającą do zapobieżenia rewolucji. Co więcej, autor memoriału staw iał projekt sprowokowania stanów do jawnego nie posłuszeństwa wobec wyroku cesarskiego i tym samym do pozbawienia ich przywilejów. Wówczas taka sytuacja prawna (privilegienloser Zustand) stanów pozwoliłaby wielkiemu mistrzowi wypędzić najoporniejszych przeciwników oraz przeprowadzić zasadnicze zmiany ustrojowe w państw ie zakonnym. Ze zmianą ustrojową proponowano zreformować szereg przepisów ' prawnych np. praw a dziedziczenia (Erbrecht) na rzecz wzmocnienia władzy państwowej.
Der V erfasser denkt fiscalisch und herrschaftlich. Er will neues Recht schaffen, das sich nur von den Interessen der H errschaft herleitet. W ydaje się, że
memoriał ten rzuca nowe światło na w ydarzenia 1454 r., chyba utwierdza w przekonaniu, dż akt inkorporacyjny z m arca 1454 r. jest nie tylko m anifestem powstańczym stanów pruskich, jednoczącym Pomorze z Polską, ale przede wszystkim deklaracją rewolucyjną. Autorem memoriału ma być komtur toruński, należący do grupy kierowniczej Zakonu z brzemiennego roku 1449. G rupa ta zam ierzała przezwyciężyć kryzys Zakonu przez wzmocnienie i dalsze scentralizowanie aparatu państwowego. Państw o Zakonne miało przejść z ustroju „ p a ń s t w a k o l o n i a l n e g o w p a ń s t w o - k s i ę s t w o t e r y t o r i a l n e ” . W 1453 r. państwo zakonne nie było przygotowane jednak do tej przemiany i nie mogło oraz nie chciało zrozumieć słusznych żądań stanów.
Dr Clemens W ie s e r poinformował uczestników konferencji bremeńskdej o staraniach zmierzających do erygowania nowego cyklu wydawniczego, dotyczącego historii zakonu krzyżackiego, przede wszystkim z okresu obej m ującego lata 1525—1918. Wydawnictwo to: „Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens” pow staje w Wiedniu i na razie opiera się na dysertacjach doktorskich Uniwersytetu Wiedeńskiego. Do spraw zakonnych naw iązał również D. P r ii s e r, om aw iając stosunki Bremy z Zakonem
(Bremen und der Deutsche Orden). Zakon w Brem ie pojaw ił się w 1230 г.,
obejm ując opieką założony w 1200 r. szpital św. Ducha. W ażniejsze jednak były kontakty handlowe Bremy z Zakonem, tym bardziej, że mieszczanie Brem y i Lubeki za zasługi dla Zakonu, jako jedyni nie posiadający szlachectwa, mogli być członkami Zakonu. Stąd po 1410 r., kiedy Zakon zaczął przeżywać znaczne trudności, dom zakonny w Brem ie, popierany przez miasto, zaczął się gospodarczo znacznie rczwijać. Ale w ciągu X V I wieku dom bremeński upadł, między innymi z powodu skandalicznego zachowania się komturów. Zacho wanie to było niegodne duchownych. Na tym też tle doszło do starć z m iesz czaństwem, które dom zakonny poczęło nienawidzić. W rezultacie w 1531 r. zamordowano kom tura bremeńskiego. W 1564 r. kom turstwo zostało przejęte przez miasto.
Do czasów przedzakonnych naw iązał profesor J a n k u h n, om aw iając działalność Wikingów w Prusach (Die Wikinger im Preussenland). Rozważania
swe podjął Jankuhn od stwierdzenia, że w Prusach istniały trzy centra wikindzkie — koło K łajpedy, na terenie Sam bii oraz w okolicach E lbląga. Centrum koło K łajpedy (Wiskiauten) oraz cmentarzysko na terenie Nowego M iasta w Elblągu dostarczają dowodów, że Normanowie przebywali w tych m iejscach przez kilka generacji. Normanowie w okolicach Elbląga mieli osiedlić się już w V III wieku, czyli jeszcze przed znanymi w yprawam i wikińskimi. E lbląg był więc jednym z pierwszych punktów wypadowych ekspansji Wikingów n a wschodni Bałtyk. Polityczne i gospodarcze kulisy tych poczynań nie są znane. F. G a u s e zajął sdę udziałem studentów bremeńskich w życiu Uniwersytetu Królewieckiego. Stosunki te m iały charakter natury osobistej ju ż w połowie X V I wieku. Gruntowały je w alki religijne w obozie ewangelickim. Otóż kiedy Brem a przyjęła oficjalnie kalwinizm, luterańscy mieszkańcy łączyli się z luterańskim Królewcem. Ze znaczniejszych rodzin bremeńskich z Królewcem związane były — Heshusius, rodzina Kenckelów oraz Bredelo.
P. H e i n s i u s przedstaw ił na konferencji referat o zbiorach źródeł oraz o stanie badań nad budową okrętów (Sammlungen und Forschungen zur
Geschichte des Schiffbaues). Stan badań nad tym zagadnieniem jest utrud
niony, gdyż brak eksponatów muzealnych, brak szczególnie eksponatów budownictwa okrętowego średniowiecza z jednego z największych ośrodków stoczniowych jakim było Tolkmicko. Jeden egzemplarz z tej stoczni zachowany jest w Muzeum Żeglugi w Kdlomi, ale to za mało, by przeprowadzić pełne badania naukowe. N atom iast zbiory Muzeum M orskiego w Gdańsku w tym zakresie nie są jeszcze opracowane. H einsius podkreśla wagę techniki budowy okrętów w Prusach Królewskich i Prusach Książęcych dla historii rozwoju przemysłu (szczególnie morskiego) całego basenu Morza Bałtyckiego. Wreszcie jedna z ważniejszych prac naukowych dla regionu pomorskiego, to atlas historyczny P rus Wschodnich i P rus Zachodnich. Prof. W e n s k u s w m iejsce zmarłego H. Mortensena kieruje zespołem opracowywującym atlas. Opraco- w aro następujące m apy: a. Mapę pochodzenia zespołu kierowniczego Zakonu; b. Mapę fundowanych kościołów; c. M apę podziału adm inistracyjnego około 1400 r.; d. Serie m ap przekrojowych gospodarki K sięstw a Pruskiego w oparciu 0 wykazy podatkowe z 1540 r.; e. Serie m ap gospodarczych z okresu 1780 r.; f. Mapę rozwoju folw arków z 1800 r.; g. Mapę kom unikacyjną z X V I wieku (na podstawie prezentat listów zakonnych); h. M apę kom unikacyjną z 1720 r. W opracowaniu zn ajdu ją się m apy granic diecezji, baliwatów (kapitanatów) zakonnych w Rzeszy, umocnień obronnych, pochodzenia uczestników wypraw zakonnych na Litw ę, rozwoju terytoriów m iejskich oraz pustkowi.
Tyle jeśli chodzi o spraw y organizacyjne badań zachodnioniemieckich nad dziejam i Pomorza Wschodniego. Omawiane zeszyty „Preussenland” przynoszą ponadto szkice z historii Królew ca: K u rt F a l c k e , Eine K önigsberger R ats
ordnung von 1539 omawia tekst zaginionego rękopisu byłej Biblioteki M iejskiej
w Królewcu. O rdynacja rady m iejsk iej m iała charakter bardzo cennego rękopisu, <tym bardziej że był to najstarszy zachowany statut rady m iejskiej trzech m iast do czasu ich zjednoczenia w 1724 r. Podkreślić również trzeba
1 to, że jest on ważnym dokumentem dla historii ustroju m iast P ru s K siążę cych, choćby w tym, że opracowany dla rady m iejskiej Starego M iasta obo wiązyw ał również i rady m iejskie K nipaw y i Lebeniku. W radzie m iejskiej Starego M iasta rozpatrywano spraw y wspólne trzech m iast. Co więcej, do obowiązków burm istrzów i radnych Knipawy oraz Lebeniku należało zgła szanie się na wezwanie burm istrza i rady Starego M iasta, czy na rozkaz podany z zamku książęcego. Nieposłuszeństwo karano grzywną. Wspólne
obrady wszystkich rad m iejskich Królew ca dotyczyły prawdopodobnie spraw wewnętrznych m iasta (municipium m iejskie mogło prowadzić sw ą „w łasną politykę”).
Erich S a n d o w w artykule pt. Eine zeitgenössische Predigt über den
Brand der Löbenichtschen Kirche in Königsberg Pr. am 11 und 12 November 1764 J., omawia opis pożaru kościoła w Lebeniku w 1764 r. Pożar ten wybuchł
w wyniku niezwykłej burzy, jak a rozpętała się w nocy z 11 na 12 listopada 1764 r. Sp aliła się wówczas V10 całego Królewca, a między innymi kościół fam y Lebenika im. św. Barbary. Spaliły się 4 kościoły (Lebeniku, Sackheim , H ospital oraz katolicki), 321 domów, 39 browarów, 49 spichrzów, 6 plebanek, 4 szkoły, ratusz w Lebeniku, Sąd M iejski, Dom Ubogich, szpital, kam era państwowa oraz wielka w aga m iejska. H. Meinhard M ü h l p f o r d t w szkicu pt. K önigs berg im Spiegel von Reisenden des 18 und 19 Jahrhunderts, systematycznie już od dwu lat publikuje opisy Królew ca podane przez obcych podróżnych. Tym razem podaje opis m iasta z 1806 r. sporządzony przez profesora medycyny w Berlinie Ch. Wilhelma H ufelanda. Żyoie teatralne Królew ca natomiast w 1789 r. przedstaw ia znany aktor Józef Antoni C h r i s t .
K u rt F o r s t r e u t e r w artykule pt. Abel Will, ein ostpreussischer Über
setzer podejm uje tem at Prusów żyjących w K sięstw ie Pruskim jeszcze
w X V III wieku. Stara się podważyć pogląd, jakoby Zakon wyniszczył Prusów. Jednym z dowodów, iż m asa ludności pruskiej znajdow ała się pod koniec X V I wieku na terenie Prus Książęcych m iał być fak t istnienia licznych tłumaczeń na język pruski literatury religijnej. N ajpełniejszy tekst w języku pruskim to tzw. Enchiridion z 1561 r., będący tłumaczeniem Małego Katechizmu Lutra. Tłumaczem, jedynym znanym z nazw iska był Abel Will, proboszcz z Pobethen n a terenie Sam bii. Wartość tego tłumaczenia wprawdzie kwestio nują H. L e s k i e n , czy G. G e r u l l i s , ale pozytywnie oceniają je A. B e z z e n b e r g e r , R. T r a u t m a n n . H. S c h m a u c h w artykule pt. Die freie P rälatu r Schneidemühl, Ihre Entstehung und weitere Entwicklung omawia podział adm inistracyjny prałatury w Pile. A utor rozważa trwałość kościelnego podziału adm inistracyjnego na obszarze polskim na przestrzeni od X —X I X wieku. Zmiany zasadnicze nastąpiły dopiero po kongresie wiedeń skim. B ulla circum scrypcyjna z 16 lipca 1821 r. zmieniła granice diecezji katolickich. Wówczas ustalony podział adm inistracyjny diecezji w arm ińskiej, chełmińskiej oraz połączonego arcybiskupstw a gnieźnieńsko-poznańskiego obowiązywał do traktatu w ersalskiego: Dla części ziem polskich nie przyzna nych wówczas (w 1920 r.) Polsce utworzono tzw. okręg adm inistracji pań stwowej Greuzm ark Posen-W estpreussen. 22 listopada 1920 r. utworzono dla przebywających tam około 100 000 katolików delegaturę arcybiskupstw a poznańskiego. Siedzibą tej delegatury było Tuczno w paw. wałeckim. Dele gatura obejm owała początkowo dekanaty: pszczewski, babimojskd i wałecki. W 1922 r. (2 sierpnia) dołączono do niej dekanaty lemborski, człuchowski i złotowski. 1 m aja 1923 r. delegaturę w Tucznie przemianowano na admini straturę apostolską. W 1926 r. prałat M aksym ilian K aller (późniejszy biskup warmiński) przeniósł adm inistraturę apostolską z Tuczna do Piły. W wyniku konkordatu między P rusam i a Stolicą Apostolską z 14 czerwca 1929 r. utwo rzono tzw. P raelatura nullius w Pile. P rałaturę razem z diecezją warmińską, w rocławską, nowo erygowaną diecezją berlińską wcielono do w rocławskiej prowincji kościelnej. Sy tu ację praw ną nowej jednostki kościelnej w Pile określono słormułowaniem praelatus nullius dioecesis cum territorio proprio tzn. tego rodzaju prałat posiada swój własny teren, prawnie niepodlegający żadnej diecezji.
Z ciekawszych pozycji „Preussenland” do odnotowania jest bibliografia historii poczty na Pomorzu Wschodnim (Alfred K o c h , O si- und West- pretissische Postbibliographie. Ein Nachweis des postalischen Schrifttum s über
Ostpreussen, W estprcussen und Danzig).
T adeusz Grygier Studia Warmińskie, t. 1, W armińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn
1964, ss. 477.
W „Słow ie w stępnym ” pierwszego tomu Studiów W armińskich czytamy: „Po ostatniej wojnie W armia wróciła do Polski. Odbudowując życie adm ini stracyjne, ekonomiczne, oświatowe i kościelne, nie zapomniano o dawnych tradycjach naukowych i podjęto twórcze badania polskiej nauki. Owocem ich jest szereg pożytecznych rozpraw i założenie wartościowych czasopism naukowych pt. „Kom unikaty M azursko-W armińskie” i „Rocznik O lsztyński” . Obecnie zespół profesorów W armińskiego Sem inarium Duchownego „Hosia- num” w ydaje pierwszy tom „Studiów W armińskich” , będących wynikiem ich pracy naukow ej”. Tom ten zaw iera jedenaście rozpraw z zakresu problematyki Kościoła katolickiego, ale tylko trzy z nich związane są tematycznie z Warmią i do nich ograniczam poniższe uwagi.
Ks. biskup Ja n O b ł ą к w rozpraw ie zatytułowanej Stosunek do nauki
i sztuki biskupa warmińskiego A dam a Stanisław a Grabowskiego (1741—1766),
przedstaw iając sylw etkę biskupa Grabowskiego, omówił na w stępie trudne położenie polityczne i gospodarcze biskupstw a warmińskiego. Był to okres, kiedy Polska za panowania Sasów popadła w anarchię i nie mogła zapewnić Warmii dostatecznej opieki, i kiedy w potęgę wzrosły Prusy. P ruskie oddziały zbrojne często przekraczały granice Warmii, rabow ały dobytek ludności i porywały młodych mężczyzn — poddanych biskupa — do w ojska p r u skiego. K ról pruski Fryderyk II samowolnie nakładał podatki na ludność biskupstw a, zaś w ojska pruskie dokonywały przem arszów przez jego ziemie. Szczególnie ciężka sytu acja zapanow ała w okresie wojny siedm ioletniej, kiedy to ziemie biskupstw a były terenem przem arszu w ojsk pruskich i rosyjskich. Możnaby tu przypomnieć o podejmowanych przez biskupa Grabowskiego próbach uzdrowienia życia społeczno-gospodarczego Warmii, próbach, których wynikiem była — pochodząca z ostatniego roku rządów Grabowskiego — ordynacja z 4 lipca 1766 r., regulująca stosunki gospodarczo-społeczne na Warmii. Jeżeli nawet, patrząc z perspektyw y lat na tę ordynację, nie możemy ją uznać we w szystkich aspektach za postępową, to jednak była ona znacznym ulepszeniem, obowiązujących w biskupstw ie ordynacji Maurycego Ferbera z 1526 r., M ikołaja Szyszkowskiego z 1637 r. i Ja n a Wydżgi z 1677 r.1.
Z kolei, po przedstawieniu życiorysu biskupa Grabowskiego, o którym Hugo
K ołłątaj mówił, że inni „w idzieli w nim jednego z nielicznych, uczciwych i rozsądnych w yjątków w sm utnej Polsce sask iej” , autor zajął się właściwym tematem tj. działalnością biskupa Grabowskiego jako m ecenasa sztuki i nauki. A utor wykorzystał m ateriały źródłowe przechowywane w Archiwum Diecez jalnym w Olsztynie. Trzeba tu podkreślić, iż cała rozpraw a bazuje na nie znanych archiwaliach warmińskich.
1 T. G r y g i e r , Z działalności politycznej kapituły i biskupstw a w arm iń
skiego u schyłku Rzeczypospolitej, W armińskie W iadomości Diecezjalne, nr 5,
