Metody walki hitlerowców z polskością na Mazurach i Warmii

Sukertowa-Biedrawina, Emilia

Metody walki hitlerowców z

polskością na Mazurach i Warmii

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 523-546

E M IL IA S U K E R T O W A -B IE D R A W IN A

M ETODY W A LK I H ITLER O W C Ó W Z PO L SK O ŚC IĄ

N A M A ZU RA CH I W A RM II

P R Z E D M O W A

O p r a c o w a n ie n in ie js z e o p a r te j e s t n a 44 l is ta c h a k ty w n y c h u r z ę d n ik ó w h itle ro w s k ic h o ra z „m ę żó w z a u f a n i a ”, czy li w ła ś c iw ie s z p ie g ó w z o k re s u l a t 1933— 1939. O b e jm u je o n o z a g a d n ie n ia z a w a r te w l is ta c h z n a le z io n y c h p rz e z e m n ie w p o ło w ie c z e rw c a 1945 r. w z d e m o lo w a n y m p o d c z a s d z ia ła ń w o je n n y c h b iu r z e B u n d D e u ts c h e r O s te n (BDO) w O ls z ty n ie , o c z y m p is a ł a m w n u m e rz e 1/2 „ K o m u n ik a tó w ” z 1967 r. Z a r z ą d ó w H i t l e r a B D O łą c z y ł n a jw a ż n ie js z e p o li­ ty c z n e u g r u p o w a n ia n ie m ie c k ie , k tó r e p r o w a d z iły z fa n a ty c z n y m u p o re m a k c ję a n ty p o ls k ą . U rz ą d te n g ro m a d z ił w s z y s tk ie u z y s k a n e „ śc iśle p o u f n e ” d o k u m e n ty , n a d k tó r y m i c z u w a ło a rg u s o w e ok o ty c h , k tó rz y w y p o w ie d z ie li p o ls k o śc i p o ­ g r a n ic z a P r u s W sc h o d n ic h w a lk ę n a ś m ie rć i ży cie. N ie p rz e b ie r a li o n i w ś ro d k a c h , a b y d o k o n a ć z o b o w ią z a ń , k tó r y c h c e le m b y ło w d e p ta n i e w tę

z ie m ię p o ls k o ś c i „ w o k re s ie n a jb liż sz e g o d z ie s ię c io le c ia ” .

W s p o m n ia n e a k ta , n a k tó r y c h f i g u r u j ą lic z n e p o d p is y c z y te ln e i m o że w s t y d liw ie n ie c z y te ln e , k tó ry c h w id o k w y w o łu je o b u rz e n ie , p o w in n y b yć z a ­ c h o w a n e , s k o p io w a n e (ja k to s ię ju ż c zę ścio w o s ta ło ), a b y po w sz e c z a s y s ta n o w ił y d o w ó d rz e c z o w y b a r b a r z y ń s tw a h itle ro w c ó w . N ie k tó r e z ty c h d o ­ k u m e n tó w ju ż d z iś w y d a ją się n ie c o n ie z ro z u m ia łe , z w ła s z c z a p rz y b y s z o m z in n y c h s tro n . N a le ż y p r z e to s k o r z y s ta ć z p o m o c y ż y ją c y c h je sz c z e n a t e r e ­ n ie M a z u r i W a rm ii, P o la k ó w m ie js c o w e g o p o c h o d z e n ia , k tó r z y w ła s n y m i o c zy m a w id z ie li, a lb o s a m i o d c z u w a li b e z e c n ą a k c j ę z b ro d n ia r z y h it l e r o w ­ s k ic h . L i s ty n in ie js z e p o c h o d z ą z k o m ó re k p o w ia to w y c h B D O , t a k m a z u rs k ic h (e łc k ie j, n id z ic k ie j, sz c z y c ie ń s k ie j, m rą g o w s k ie j, p is k ie j) j a k i w a r m iń s k ic h (o ls z ty ń sk ie j, re s z e ls k ie j), p o n a d to z: 1) B u n d D e u ts c h e r O ste n E V L a n d e s ­

le itu n g O s tp r e u s s e n K ö n ig s b e r g (A r c h iv a lte r p o ln is c h e r S c h r ifte n ) ; 2) G e s ta ­

p o c zy li G e h e im e S ta a ts p o liz e i; 3) N a tio n a l S o z ia lis tis c h e D e u tsc h e A r b e ite r

P a r te i; 4) N S D A P G a u le itu n g O s tp re u ss e n , N S L e h r e r b u n d , O s tg r u p p e S c h ii­ te n (S z ille n ); 5) N S D A P G r u n d l a n d a m t N e id e n b u r g ( M itte ilu n g e n d e r G e h e i­ m e n S ta a ts p o liz e i) ; 6) O s tg ru p p e d e r N S D A P S c h ille n ; 7) N S D A P , A m t N S D S tu d e n te n b u n d , K ö n ig sb e r g i in n y c h . L i s ta n a z w is k h itle ro w c ó w n a ró ż n y c h s ta n o w is k a c h j e s t lic z n a , p o w ta ­ r z a j ą się j e d n a k d w a n a z w is k a z n a n e c z y te ln ik o m , k tó r z y p a m i ę t a j ą m ó j a r ­ ty k u ł w n rz e 1-2/1967 „ K o m u n ik a tó w ” , s ą to : T is k a ze S z c z y tn a i K o tz a n z E łk u .

523

1. C IE R N IS T A D R O G A R O D Z IN Y L IN K Ó W

B r a c ia W ilh e lm i G o t f r y d 1 L in k o w ie b y li s y n a m i z asłu ż o n e g o d z ia ła c z a m a z u rsk ie g o , b o jo w n ik a o p o lsk o ść , k tó ry g o rą c ą m iło ść do sw e g o lu d u , p r a g n ie n ie p rz y łą c z e n ia z ie m i m a z u r s k ie j do P o ls k i w o k re s ie p rz e d p le b is c y - to w y m o ra z w y ja z d n a k o n g re s w e rs a ls k i p rz y p ła c ił ż y ciem . P o p o g rz e b ie s fa n a ty z o w a n i b o jó w k a rz e h a k a ty s ty c z n i w b e s ti a ls k i sp o só b z n isz c z y li k w i a ­ t y i b ia ło -c z e r w o n e s z a rfy , s p la n to w a li m o g iłę , z a t a r li je j ś la d , u m ie s z c z a ją c n a ty m m ie js c u ś m ie tn ik c m e n ta r n y . W a r a te m u , k to b y o d w a ż y ł się o d s z u k a ć a lb o o d w ie d z ić m ie js c e w ie c z y s te g o s p o c z y n k u B o g u m iła 2 L in k i. Z c za sem p o szło o n o w z a p o m n ie n ie , t a k że a n i żo n a, a n i p rz y ja c ie le , a n i d zieci o d n a ­ leźć go n ie m o g li.

M ało je sz c z e b y ło te g o h a k a ty s to m , p o s ta n o w ili zn iszczy ć, s tr a c i ć p o to m ­ k ó w B o g u m iła . W k ró tc e p o je g o p o g rz e b ie , p o d p r e te k s t e m rz e k o m e g o k ł u ­ s o w n ic tw a o ra z rz e k o m o u siło w a n e g o z a b ó js tw a le śn icz e g o , k t ó r y m ia ł „ n a ­ k r y ć ” sy n ó w B o g u m iła L in k i, W ilh e lm a i G o tfr y d a , p o c ią g n ię to ic h d o o d p o ­ w ie d z ia ln o ś c i s ą d o w e j. W ia d o m o b y ło p o w sz e c h n ie , j a k się s p r a w y o d b y w a ły w s ą d a c h n a M a z u ra c h i W a rm ii, g d z ie n ig d y n ie b ra k o w a ło z a s tę p ó w f a ł ­ sz y w y c h św ia d k ó w . O b y d w ó c h b ra c i L i n k ó w s k a z a n o n a 10 l a t d o m u k a r ­ n eg o 3. S ę d z ia d o b itn ie p o d k r e ś lił w w y ro k u , że p o d s ą d n i b y li s y n a m i „ z d ra jc y p a ń s tw a n ie m ie c k ie g o ” 4. G o tfr y d a L in k ę z w o ln io n o w c z e ś n ie j z d o m u k a rn e g o z a d o b re s p ra w o w a n ie . K ie d y w ró c ił do ro d z in n e j w si W a w ro c h y , z a m ie s z k a ł u sw e g o p rz y ja c ie la , A u g u s ta D e la tu s a „ n a w y b u d o w a n iu ” 5. Z a jm o w a ł się ta m k o lp o rto w a n ie m k s ią ż e k p o ls k ic h , „ K a le n d a rz a d la M a z u ró w ” o ra z p r a s y p o l s k i e j 6. M ęż o w ie z a u f a n ia B D O , czy li szp ic le , z a c z ę li go śled zić. H itle ro w c y s z u k a li za w s z e lk ą c e n ę p r e te k s t u do u s u n ię c ia g o z p o w ia tu . N ie b a w e m G o tfr y d p o n o w n ie z n a la z ł się w d o m u k a r n y m . W sp o m in a o ty m M. W a ń k o ­ w i c z w k s ią ż c e s w e j N a tr o p a c h S m ę t k a , g d z ie z a łą c z y ł re p r o d u k c ję p o c z ­ tó w k i z w ła s n o r ę c z n y m p o d p is e m G o tfry d a , z a a d re s o w a n ą d o b r a t a W ilh e lm a w W a w ro c h a c h — z K o n z e n tr a tio n s la g e r L i c h t e n b u r g 7. P o d c z a s b y tn o ś c i W a ń k o w ic z a u L in k ó w , R e g in a L in k o w a , w d o w a p o B o g u m ile , o rz e k ła , że s y n je j s ie d z ia ł w o b o z ie ju ż p ó łto r a r o k u . W id o c zn ie z o s ta ł j e d n a k z w o l­ n io n y , s k o ro z p o c z ą tk ie m 1937 r. b y ł ju ż z p o w ro te m w W a w ro c h a c h . N ie b a ­ w e m j e d n a k p e w n e w y d a rz e n ie d o s ta rc z y ło p r e t e k s t u do n o w e g o t r o p i e n ia n ie sz c z ę ś liw e j o f ia ry h itle ry z m u . 1 N a d a w a n ie im io n p o ls k ic h w u rz ę d z ie s ta n u c y w iln e g o w P r u s a c h W sc h o ­ d n ic h ju ż za c z a s ó w b is m a r k o w s k ic h n ie b y ło d o zw o lo n e. P o r . J. B o e n i g к , Z d z ie j ó w w a l k i o p r a w o w o ln e g o w y b o r u p o ls k i c h im io n d la p o ls k ic h d z ie c i w N ie m c z e c h w la ta c h 1920— 1939, K o m u n ik a ty M a z u r s k o - W a rm iń s k ie , 1967, n r 3, s. 393. 2 U rz ę d o w o n a z y w a n o go „ G o ttlie b ” . 3 M. W a ń k o w i c z , N a tr o p a c h S m ę tk a , W a r s z a w a 1936, p o d a je , że R e ­ g in a L in k o w a , w d o w a p o B o g u m ile , o p o w ie d z ia ła m u , iż je d n e g o s y n a s k a z a li n a 10 la t, a d ru g ie g o n a je d e n a ś c ie . 4 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , B o g u m ił L in k a , B o jo w n ic y m a z u r ­ scy, 1946, O lsz ty n , SS.12— 13; te jż e , B o j o w n ic y M a z u r i W a r m ii n a p r z e s tr z e n i s ie d m iu w ie k ó w , O ls z ty n 1964, ss. 39—4 1 : E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , T. G r y g i e r , W a lk a o sp o łe c z n e i n a r o d o w e w y z w o le n ie lu d n o ś c i M a z u r i W a r m ii, O ls z ty n 1956, ss. 105, 106; E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , M o ­ g iła L i n k i n a c m e n ta r z u o ls z ty ń s k i m , P r z e g lą d Z a c h o d n i, P o z n a ń , 1951, n r 11/12, ss. 588— 591; te jż e , K a r t y z d z ie j ó w M a z u r, O lsz ty n , 1961, ss. 157— 159. 5 G o s p o d a rs tw o p o z a w sią .

6 W ia d o m o śc i te j, p o z a in n y m i, u d z ie lił m i z a s łu ż o n y d z ia ła c z m a z u rs k i, G u s ta w L e y d in g . Z a w s z y s tk ie u d z ie lo n e m i in f o r m a c je s k ła d a m m u n a j s e r ­ d e c z n ie js z e p o d z ię k o w a n ie .

7 M . W a ń к o w i с z, op. c it., W a r s z a w a 1958, ss. 202, 223, 228 i in n e .

P o c z tó w k a w y s ł a n a z o b o zu k o n c e n tra c y jn e g o L ic h te n b u rg p rz e z G o tfr y d a L in k ę do b r a t a P o d k o m ó r k a B D O P r u s y W sc h o d n ie P o łu d n ie w O ls z ty n ie o trz y m a ła 11 m a r c a 1937 r. u rz ę d o w e p is m o o d K o m ó rk i O k rę g o w e j w S z c z y tn ie z 10 m a rc a , z a w ia d a m ia ją c e o w y d a rz e n iu , j a k i e m ia ło m ie js c e w e w s i W a w ro c h y d n ia 7 m a rc a . L i s t te n p o d p is a ł r a d c a s z k o ln y l i g n e r 8. O tó ż — k ie d y d z ia tw a s z k o ln a w r a c a ła po le k c ja c h do d o m ó w , z a t r z y m a ła się p rz e d p a r k a n e m p o s e s ji A u g u s ta D e la tu s a , k tó r y w r a z z G o tfr y d e m L i n k ą n a p o d w ó rz u s w o im u ru c h o m ił k a ru z e lę . U jr z a w s z y z n a jo m ą g ro m a d k ę d z ie ci o b a j m ę ż ­ c zy ź n i z a w o ła li j e i z a p ro sili, a b y p r z e je c h a ły się n a k a r u z e li. D z ia t w a s k o ­ r z y s ta ł a r a d o ś n ie z z a p ro s z e n ia , a b y ło w ś r ó d n ie j s p o ro m a z u rs k i c h d zieci. Z a u w a ż y ł to z n a j d u ją c y s ię w p o b liż u k ie r o w n ik s zk o ły T h im m i p o le c ił n a u c z y c ie lo w i H e in e m a n n o w i, a b y n a k a z a ł d z ia tw ie r o z e jś ć się do d o m ó w , „ n a co L i n k a i D e la tu s o b u rz y li s ię b a rd z o ” , j a k z a z n a c z o n o w u rz ę d o w y m p iś m ie . N a z a ju tr z p ło t D e la t u s a p o k r y ty z o s ta ł n a p is a m i: „ P o lia k ” , „ P o ls k i p r e z y d e n t m in is tr ó w L i n k a ” itp . D w ie k o b ie ty m ie js c o w e , N ie m k i, d o n io sły Ilg n e ro w i, ż e d w a j p o ls c y a g e n c i w ra z z G o tfr y d e m L i n k ą p rz y s z li d o D e ­ l a t u s a i s f o to g ra fo w a li p ło t. R o z e s z ła się w ie ść , że to d z ie c i s z k o ln e m ia ły w y k o n a ć o w e n a p is y n a p a r k a n ie z p o le c e n ia B D O . W s w y m p iś m ie l i g n e r in fo r m o w a ł d a le j, że b r a t G o tf r y d a , W ilh e lm , p r z e b y w a u g o s p o d a r z a L e ń - s k ie g o w W a w ro c h a c h , że j e s t on t a m tr a k t o w a n y j a k ro d z o n y s y n i c zęsto o d b y w a p rz e c h a d z k i z trz e m a d z ie w c z y n k a m i L e ń s k ie g o . „ D z ie w c z ę ta te są 8 S ta c ja N a u k o w a P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o , O ls z ty n (d a le j S N P T H O , te c z k a 287, k. 2.

525

w w ie k u s z k o ln y m , w ię c z ac h o d z i o b a w a , że s p r a w a s e k s u a ln a n ie j e s t ta m w p o r z ą d k u ” i że L i n k a „ b ę d z ie n a d a l o b s e r w o w a n y ”. T rz e c ia s p ra w a , k t ó r a z a n ie p o k o iła r a d c ę s z k o ln e g o lig n e r a , to s p r a w a p r a s y p o ls k ie j: d o tą d W ilh e lm L i n k a o trz y m y w a ł d w a e g z e m p la rz e c z a s o ­ p is m a „ M a z u r” , a od p e w n e g o c za su p r z y s y ła j ą m u sześć. Z a u f a n y B D O p o ­ u c z y ł ju ż m ie s z k a ń c ó w , j a k m a ją p o s tę p o w a ć z g a z e tą . N a z a ju tr z n a w ie js k ie j u lic y le ż a ły d w a e g z e m p la rz e „ M a z u r a ” . N ie u s ta lo n o je d n a k , c zy je k to ś w y rz u c ił, a b y p o k a z a ć L in c e , że m ie s z k a ń c y W a w r ó c h n ie p r a g n ą „ M a z u ra ” , czy też c h c ia n o u d o w o d n ić B D O , że w W a w ro c h a c h je s t d u ż o e g z e m p la rz y te g o p o ls k ie g o c z a s o p ism a . P o d n a z w is k ie m l i g n e r a o d rę c z n ie w y p is a n o :

„ S ta p o (G e stap o , czy li t a j n a p a ń s tw o w a p o lic ja ) p o s ia d a o d p is ” .

T isk a , n a u c z y c ie l s z k o ły m ie js k ie j w S z c z y tn ie , p e łn ią c y je d n o c z e ś n ie f u n k ­ c ję p o w ia to w e g o k ie r o w n ik a B D O w O ls z ty n ie , z w ró c ił się do n a u c z y c ie la T h im m a p i s m e m 9 z a o p a tr z o n y m w c z e rw o n ą p ie c zę ć „ śc iś le p o u fn e ” (S tr e n g

v e r tr a u lic h ), p o le c a ją c m u z b a d a n ie s p r a w y n a p is ó w n a p a r k a n i e o ra z p r z e ­

s ła n ie m u w ie rn e g o , „ n ie k o lo ry z o w a n e g o ” ( u n g e s c h m in k t) s p ra w o z d a n ia . T isk a z a s trz e g ł, że s p r a w o z d a n ie to t r a k to w a ć b ę d zie p o u fn ie , n ie z ro b i z n ie ­ g o u ż y tk u , g d y b y k to ś z ic h g ro n a z o s ta ł o b c ią ż o n y 10, O b a w ia ł się b o w ie m , ż e s p r a w a w y jd z ie n a ja w .

O d n o śn ie do z a w ia d o m ie n ia r a d c y s z k o ln e g o l i g n e r a w s p r a w i e L in k i o ra z d z ie ci L e ń s k ie g o , T is k a z a z n a c zy ł, że n ie j e s t o n a p r z e jr z y s t a : n ie w ia d o m o b o w ie m czy t u c h o d z i o G o tfr y d a L in k ę — „ a g i t a t o r a ” , c zy te ż o je g o b r a t a W ilh e lm a . T is k a d o m a g a ł się o n ic h d o k ła d n y c h w ia d o m o śc i.

W liś c ie o d rę c z n y m z 14 m a r c a 1937 r . d o P o d k o m ó r k i B D O , P r u s y W sc h o d n ie P o łu d n ie H e in e m a n n o d p o w ie d z ia ł, że W ilh e lm L i n k a m ie s z k a p r z y m a t c e n , a le j e s t p r a w ie s ta l e z a j ę ty u L e ń s k ie g o . „ A g ita to r ” L i n k a z a m e ld o w a n y j e s t u g o s p o d a rz a D e la tu s a , p ła c i m u 10 m a r e k c zy n sz u . S t w i e r ­ d z a ł ró w n ie ż , że R e g in a L i n k o w a „ a g i ta c ją p o ls k ą n ie z a j m u je się, ż y je z ro li, p r a c u je c ię żk o n a w y ż y w ie n ie s ie b ie i c ó rk i — k a l e k i ” . D n ia 12 m a r c a o d w ie ­ d z ił G o tfr y d a L in k ę ja k iś m ę ż c z y z n a z R o zó g (P o lsk ic h ) (F r ie d r ic h s h o f), z k t ó ­ ry m u d a ł s ię do L ip o w c a 12. W ie cz o re m te le fo n ic z n ie z a w ia d o m ił e k sp e d y c ję „ M a z u ra ” w S z c zy tn ie, że „ w sz y stk o p o m y ś ln ie z a ła tw io n o ” . M ąż z a u f a n i a H e in e m a n n ż a lił s ię B D O , że p r a c ę je g o w W a w r o c h a c h u t r u d n i a w ie lc e ta o k o liczn o ść, że b r a c ia L in k o w ie n a le ż ą do r o d z in y z d a w ie n d a w n a z a s ie d z ia ­ łe j, m a j ą te ż k o le g ó w s z k o ln y c h i p rz y ja c ió ł, k tó rz y n ie d a j ą do s ie b ie d o ­ s tę p u , a lb o p o ru s z o n e p rz e z n ie g o s p r a w y ig n o r u j ą l u b b a g a t e liz u ją . J e s t to w ie lk im b łę d e m , że p o z w o lo n o n a to , a b y p o w y jś c iu z d o m u k a rn e g o G o tfry d w ró c ił w ro d z in n e s tro n y .

Co się ty c z y A u g u s ta D e la tu s a , to j e s t on m a ło r o ln y m g o s p o d a rz e m . B u ­ d y n k i m a w z ły m s ta n ie . D zieci je g o s ą w w ie k u 16, 5 i 2 la t . T e ra z je s t on p rz e c iw n ik ie m r z ą d u i o tw a r ty m p r z y ja c ie le m L in k i. J e g o s y n K a ro l u c z e s t­ n ic z y ł w u ro c z y sto ś c i „ o s ta tk ó w ” , u rz ą d z o n e j w h o te lu C e n tr a ln y m w O ls z ty ­ n ie . N ie j e s t w y k lu c z a n e , że b ę d ą c w k o n ta k c ie ze Z w ią z k ie m P o la k ó w D e la ­ t u s s p o d z ie w a się p o m o c y n a o d b u d o w ę sw e g o o b e j ś c i a 13. 9 Ib id e m , k . 3.

10 M u sia ło b y ć coś z p r a w d y w ty m w s z y s tk im , s k o ro n a w e t T is k a z a n ie p o ­ k o ił się. 11 S N P T H O , te c z k a 287, k. 1. 12 W 1933 r . n a d a n o n ie m ie c k ą n a z w ę L i n d e n o r t. M a s o w e w l a ta c h t r z y ­ d z ie s ty c h n ie m c z e n ie n a z w p o ls k ic h n a M a z u r a c h i W a r m ii n a z y w a n o p o w ­ sz e c h n ie „ c h r z ta m i p r u s k i m i ” . W 1938 r. f i r m a G rä fe u n d U n z e r w K ró le w c u w y d a ła s ło w n ik n a z w w s c h o d n io p r u s k ic h p .n . N e u e s O r ts n a m e n v e r z e ic h n is v o n O s tp r e u s s e n m i t d e n a lte n u n d n e u e n O r ts n a m e n . 13 S N P T H O , te c z k a 287, k. 4.

526

J a k w y n ik a z p is m p o s ia d a n y c h p rz e z S ta c ję N a u k o w ą P o ls k ie g o T o w a ­ rz y s tw a H isto ry c z n e g o w O ls z ty n ie , z a r z u t r a d c y s z k o ln e g o n ie m ia ł p o d s ta w . Ż a d e n z m ę ż ó w z a u f a n i a B D O n ie m ó g ł p o tw ie rd z ić „ p r z e s tę p s t w a s e k s u a l­ n e g o ” b ra c i L in k ó w ; g d y b y b o w ie m t a k by ło , n ie u s z ło b y to im p ła z e m . T eg o ro d z a ju z a r z u ty i in n e o „ p r z e s tę p s t w a p rz e c iw k o m o ra ln o ś c i” b y ły w o w y m c z a sie n a p o rz ą d k u d z ie n n y m . C h o d ziło o zb ez c z eszc z e n ie, u tr ą c e n ie j a k n a j ­ w ię k sz e j lic z b y P o la k ó w .

N ie w y s z ła n a ja w p r a w d a , k to i z c z y je g o p o le c e n ia w y k o n a ł n a p is n a p a r k a n ie D e la tu s a . J e s t j e d n a k n ik ły ic h ś la d w liś c ie T is k i do p re z y d e n ta r e je n c ji: z a łą c z y ł on b o w ie m ja k ie ś d o k u m e n ty , k tó r e n ie p r z e t r w a ł y 14, p r a w ­ d o p o d o b n ie z o sta ły zn iszczo n e.

W ty m s a m y m c z a s ie z in n e j s tr o n y z a c z e p io n o n ie sz c z ęsn e g o G o tfr y d a L in k ę . N ie z w y k le c z u jn y i ru c h liw y T is k a d o n ió s ł p r e z y d e n to w i re je n c ji o ty m , że 13 m a rc a 1937 r. o p u b lik o w a n o lis t G o tf r y d a w n u m e rz e 18 „ M a ­ z u r a ” . W y n ik a z n ieg o , ja k o b y m a la rz K o z ik z W a w ro c h za n a m o w ą n a ­ c z e ln ik a s tr a ż y p o ż a r n e j N e rz a k a , p rz y s z e d ł do D e la t u s a z z a m ia r e m n a m ó ­ w ie n ia teg o , a b y w y p o w ie d z ia ł m ie s z k a n ie G o tfr y d o w i L in c e , tłu m a c z ą c m u , że „ k to z P o la k a m i m ie s z k a (W e r m i t d e n P o le n w o h n t), z o s ta n ie u k a r a n y ś m ie r c ią ” . W e d le s łó w m ę ż a z a u f a n i a n ie j e s t to z g o d n e z p r a w d ą . P o w o łu ją c się n a p ra w o p ra s o w e , K o z ik p r z e s ła ł do r e d a k c j i „ M a z u ra ” li s t z ż ą d a n ie m z a m ie s z c z e n ia s p r o s to w a n ia , w k tó r y m tłu m a c z y się, że n ie p rz y s z e d ł za n a m o w ą N e rz a k a , le c z z w ła s n e j in ic ja ty w y , g d y ż k ła n ia ł s ię D e la tu s o w i n a u lic y , a ja k o b y ły to w a rz y s z SA 16 n ie c h c ia ł g o o m in ą ć , n ie p o w ie d z ia w s z y m u k ilk u słó w . N ie p r a w d ą m ia ło b y ć ró w n ie ż to , ż e K o z ik p o w ie d z ia ł: „ k to s ię z P o la k a m i m ie sz a (w e r sic h m is c h t) b ę d z ie u k a r a n y ś m ie r c ią ” . C zy r e ­ d a k c j a z a m ie ś c iła to s p r o s t o w a n i e 17, c zy te ż o d b y ła się r o z p r a w a s ą d o w a , c z y zn ó w z asą d z o n o n a k a r ę n ie sz c z ęśliw e g o , s z a rp a n e g o n a w s z y s tk ie s tro n y L in k ę , o rz e c tru d n o , g d y ż n u m e r u „ M a z u ra ” z o w eg o o k re s u n ie m o ż n a s ię d o ­ sz u k a ć . N a ty m „ s p r o s to w a n iu ” k o ń c z y s ię c y k l d o n ie s ie ń i p is m s z p ie g ó w B D O . F a k t e m je s t, że „ m ę ż o w ie z a u f a n i a ” n ie p r z e s t a l i in te re s o w a ć s ię G o t­ fr y d e m L in k ą . K ie d y w 1937 r. g ro z iło m u p o n o w n ie o s a d z e n ie w o b o z ie k o n c e n t r a c y j­ n y m , r a t o w a ł się u c ie c z k ą p rz e z z ie lo n ą g ra n ic ę d o P o ls k i, z n a la z ł się w D z ia ł­ d o w ie , g d z ie ju ż n ie c o w c z e ś n ie j s c h r o n ił się z a s łu ż o n y b o jo w n ik o p o lsk o ść , G u s ta w L e y d in g 18, k t ó r y z a o p ie k o w a ł s ię L i n k ą , p r z y o d z ia ł g o i w s p o m a g a ł j a k m ó g ł. J u ż w ó w c z a s G o tfry d z d ra d z a ł p e w n ą d e p r e s ję d u c h o w ą , n a co w p ły n ę ły z a p e w n e d łu g o tr w a łe w ię z ie n ia o ra z ro z p a c z liw e p o ło ż e n ie ro d z in y , j a k p is z e L e y d in g w liś c ie d o a u to r k i. N a k ró tk o p rz e d w y b u c h e m w o jn y m a tk a , s io s tr y i b r a t W ilh e lm 19 z o s ta li w y w ie z ie n i w g łą b N ie m ie c . W ilh e lm z n a la z ł się w o b o zie k o n c e n t r a c y jn y m w M a u th a u s e n , g d z ie go z am ęc z o n o w 1943 r. P o z a k o ń c z e n iu w o jn y G o tfr y d L in k a , s t e r a n y p r z e jś c ia m i, z ja w i ł się w S z c z y tn ie . R o b ił b a rd z o p r z y k r e w ra ż e n ie c z ło w ie k a w y k o ń c z o n e g o . P r ó b o ­ w a n o go z a t ru d n ić w m ie js c o w y m s ta r o s tw ie p o w ia to w y m , a le ta m z n ie g o 14 S N P T H O , te c z k a , 287, k . 5. 15 Ib id e m . 1G SA B rig a d e S t u r m a b te il u n g — b y ła to b o jó w k a p a r t y j n a . 17 S N P T H O , te c z k a 287, k . 6. 18 W e d łu g lis tu G u s t a w a L e y d in g a do a u t o r k i z 24 V II I 1967 r.

19 W ilh e lm L i n k a , u r. w W a w ro c h a c h , b y ł w 1912 r. c z ło n k ie m k o m ite tó w w y b o rc z y c h M a z u rs k ie j P a r t i i L u d o w e j. W z ią ł u d z ia ł w p le b is c y c ie . N a ró w n i z b r a te m w ię z io n y za rz e k o m e k łu s o w n ic tw o . W 1939 r . b y ł p re z e s e m Z a rz ą d u O k rę g o w e g o M a z u ry w Z w ią z k u P o la k ó w w P r u s a c h W sc h o d n ic h .

ju ż ż a d n e j p o c ie ch y n ie b y ło . W 1946 r . w ró c iła n a M a z u ry R e g in a l i n k o w a u ro c z y śc ie i g o rą c o w ita n a w O ls z ty n ie i S z c zy tn ie. W ra z z n ią p rz y b y ły o b ie c ó rk i o ra z m ą ż s ta r s z e j Q u e n i n 20, I r la n d c z y k , k tó re g o p o ś lu b iła n a obczy źn ie. L in k o w a o tr z y m a ła od P o w ia to w e j R a d y N a ro d o w e j w S z c z y tn ie w d o ż y w o cie d o m e k p rz y u l. P o z n a ń s k ie j 18 o ra z re n tę . P s y c h ic z n ie c h o ry G o tfr y d z a ­ m ie s z k a ł p rz y ro d z in ie . Q u e n in u c zy ł ję z y k a a n g ie lsk ie g o w s z k o le w S z c z y t­ n ie, z m a rł j e d n a k n ie b a w e m . W 1951 r . z a k o ń c z y ła c ię ż k i ż y w o t m a t k a — L in k o w a , w re sz c ie n ie u le c z a ln ie c h o ry , z n isz c z o n y c ię ż k im i p rz e ż y c ia m i G o t­ f r y d w p rz y s tę p ie ro z p a c z y i d e p r e s ji n a g ro b ie u k o c h a n e j m a tk i, zaż y w szy tru c iz n y , r o z s ta ł s ię z ty m ś w ia te m w 1954 ro k u . O sie r o c o n a Q u e n in o w a n a z a p ro sz e n ie ro d z in y m ę ż a w y je c h a ła n a s ta ł e do Ir la n d i i. O p u sz c z o n ą c ó rk ą L in k o w e j — k a le k ą — z a o p ie k o w a li się „ d o b rz y lu d z ie ” . 2. N IE D O L A K IW IC K IC H A ż eb y z ro z u m ie ć z a k u s y h itle ro w c ó w p rz e c iw k o P a w ło w i S iw ic k ie m u , d w u d z ie s to k ilk u le tn ie m u u c z n io w i c z w a rte g o r o k u s e m i n a r iu m n a u c z y c ie l­ sk ieg o w R o g o źn ie w P o lsc e, n a le ż y ro z p o c z ą ć r e la c ję od je g o o jc a , A u g u s ta K iw ic k ie g o 2I, k tó r y o d w ie lu l a t b r a ł c z y n n y u d z ia ł w r u c h u p o ls k im n a M a z u ra c h . S zc ze g ó ln ie a k ty w n ą d z ia ła ln o ś ć ro z w in ą ł od o k re s u p le b is c y tu . P o s ia d a ł k a rc z m ę w m a lo w n ic z e j w s i D ł u ż e k 22 n a d je z io re m . S ą s ia d je g o , h a - k a t y s t a S te n z e l, ju ż w c z a s a c h p le b is c y tu o d g ra ż a ł s ię A u g u s to w i K iw ic k ie - m u i je g o b ra c io m , j a k p o d a je W a ń k o w ic z w k s ią ż c e N a tr o p a c h S m ę tk a . L a te m 1921 r . o g odz. 9 w ie c z ó r, o b rz u c a ją c r o d z in ę i K iw ic k ie g o w y m y s ła m i, S te n z e l z a c z ą ł s tr z e l a ć w d a c h je g o d o m u . W ó w czas b r a t K iw ic k ie g o p o b ie g ł do w ó jta p ro s ić o p o m o c. P o m o c y te j n ie o trz y m a ł, n a to m ia s t S te n z e l z a ­ s trz e l ił go. S te n z la s k a z a n o w p ra w d z ie n a d w a i p ó ł r o k u w ię z ie n ia , j e d n a k po u p ły w ie p ó łto r a r o k u d a ro w a n o m u r e s z tę k a r y . K ie d y w ró c ił do d o m u , ze s tr z e l b ą c h o d z ił k o ło o b e jś c ia K iw ic k ie g o g ro ż ą c , że w s z y s tk ic h p o w y s trz e ­ la . R o d z in a z m u sz o n a z o s ta ła do u c ie cz k i. P o s p ie s z n ie w y d z ie rż a w io n o o b e rż ę N ie m c o w i i w y p ro w a d z o n o się n a W a rm ię . N ie m ie c b y ł z a g o rz a ły m n a c j o n a ­ lis tą , n ie c h c ia ł w ię c p ła c ić „ z d r a j c y ” t e n u ty d z ie rż a w n e j. W o b e jśc iu K iw ic ­ k ie g o ro z g o s p o d a r o w a ły się j a k ie ś A r b e its fr o n ty , c zy in n e o rg a n iz a c je n ie ­ m ie c k ie . D o m c a łk o w ic ie p rz e b u d o w a n o , n ie p y ta ją c o zg o d ę g o s p o d a rz a . P o u k ła d z ie p o ls k o -n ie m ie c k im p o w ia ł in n y w ia tr . K iw ic k i m ó g ł w y g ra ć s p r a w ę p rz e c iw k o n ie m ie c k ie m u d z ie rż a w c y i w y e k s m ito w a ć go. W ó w czas p o z b a w io n o g o k o n c e s ji n a w y s z y n k a lk o h o lu . D la te g o to c z y ła się w a lk a .

Do a k ty w n e g o c z ło n k a , m ę ż a z a u f a n i a N S D A P w N id zicy , W . D re w n ie g o z w ró c ił s ię lis te m z 6 c z e rw c a 1936 r. z r a m ie n ia P o d k o m ó r k i B D O w O l­ 20 W ia d o m o śc i t e p o d a ł m i z a s łu ż o n y n e s to r d z ia ła c z y m a z u rs k ic h , F r y d e ­ r y k M iro s ła w L e y k , za co s k ła d a m m u s e r d e c z n e p o d z ię k o w a n ie .

21 A u g u s t (A n to n i) K iw ic k i, u r. o k o ło 1879 r . n a M a z u ra c h . P r z e z k ilk a l a t b r a ł c z y n n y u d z ia ł w r u c h u p o ls k im : w p le b is c y c ie , n a s tę p n ie w Z w ią z k u P o la k ó w .

22 W a ń k o w ic z n ie s łu s z n ie n a z w a ł i s p o p u la r y z o w a ł n a z w ę „ D łu ż c a ” (D łu - żec). B rz m ia ła o n a „ D łu ż e k ” , (N ie m c y p is a li D lu sz e k , w 1932 r. p rz e m ia n o w a li n a H a rtig s w a ld e ). J e z io ro te j s a m e j n a z w y , D łu ż e k (niem . D lu s e k a lb o L a n g - see, od 1933 H a rtig s w a ld e ) . T a k p o d a li: W . C h o j n a c k i , S ło w n ik p o ls k ic h

n a z w m ie js c o w o ś c i w b. P r u s a c h W s c h o d n ic h , P o z n a ń 1946, s. 93; L . K o h u ­

t e к, S ło w n ik n a z w m ie js c o w y c h P o m o r z a M a z o w ie c k ie g o , C ie sz y n 1945, s. 34; G. L e y d i n g - M i e l e c k i , S ło w n ik n a z w m ie js c o w o ś c i O k r ę g u M a z u rs k ie g o , O lsz ty n , 1947, cz. I, s. 62; G. L e y d i n g , S ło w n ik , cz. I I — N a z w y fiz jo g r a ­

fic z n e , 1959, s. 187; S. R o s p o n d , S ło w n ik n a z w g e o g r a fic z n y c h P o ls k i Z a ­ c h o d n ie j i P ó łn o c n e j, W a r s z a w a 1951, s. 56 i in .; Z. G r a b o w s k i , A. J a r ­

m o c, S k o r o w id z n a z w m ie js c o w y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k i e g o , W a rs z a w a 1951, s. 68.

s z ty n ie p r a w d o p o d o b n ie r u c h liw y T is k a i d o s ta r c z y ł p e w n y c h w ia d o m o śc i o m ło d y m K i w i c k i m 23. D re w n i o d p o w ie d z ia ł d w a d n i p ó ź n ie j, d z ię k u ją c za n ie i z a p e w n ił, że o n i ró w n ie ż p o s t a r a j ą się p o s tę p o w a ć w ty m s a m y m d u c h u . P a w e ł K iw ic k i b y ł s o lą w o k u h itle ro w c ó w , u c z ę s z c z a ł p rz e c ie ż do p o ls k ie g o s e m in a r iu m , p o z a ty m k r ą ż y ła p o g ło s k a , ja k o b y z d r a d z ił k o m u ś s w o je p la n y n a p rz y sz ło ść , że z a m ie r z a ł z o sta ć p o ls k im o fic e re m . W ła d z e p o s ta n o w iły p r z e te s k a z a ć go — j a k to w e sz ło w z w y cz a j za r z ą d ó w H itle r a — n a p r z y ­ m u s o w e ro b o ty p u b l i c z n e 24 i to w p rz y s p ie s z o n y m te rm in ie . A le n a to p o ­ d o b n o n ie m ia ł w p ły w u a n i l a n d r a t , a n i ż a d e n z a s tę p c z y u rz ę d n ik . D re w n i z a m ie r z a ł p o c z y n ić w s z e lk ie s t a r a n i a w s p r a w i e p o ru s z o n e j w n a d e s ła n y m do n ie g o liśc ie . S ą d z ił, że m o że w O ls z ty n ie u d a się n a w ią z a ć k o n t a k t y t a k d a ­ lece, a b y u w z g lę d n io n o „ ic h ” ż y cz e n ia , z w ła s z c z a że t a m te js z y k ie ro w n ik r o b ó t p u b lic z n y c h m ia ł „ z ro z u m ie n ie d la s p r a w y ” .

P e w n e tru d n o ś c i, j a k i e z d a n ie m D re w n ie g o w ią z a ły s ię ze s p r a w ą P a w ła K iw ic k ie g o , p o le g a ły n a ty m , że p o s ia d a ł on z a g r a n ic z n y d o w ó d o s o b isty , k t ó r y m u g e n e r a l n y k o n s u la t p o ls k i w P o z n a n iu s p ro lo n g o w a ł od 18 w rz e ś n ia 1936 r. do 4 p a ź d z ie rn ik a 1936 r . W re sz c ie p o s ta n o w io n o K iw ic k ie m u o d e b ra ć te n d o w ó d , d o czego n a le ż a ło p o d e jś ć o s tro ż n ie . W liś c ie z 18 c z e rw c a D re w n i p r z e k a z a ł u z y s k a n e w te r e n ie w ia d o m o śc i, a m ia n o w ic ie : n ie z n a l e ­ zio n o ta m p o tw ie rd z e n ia w e rs j i, ja k o b y A u g u s t K iw ic k i p r z y g o to w y w a ł w c z a - so w isk o d la p o ls k ic h s tu d e n tó w , m im o t a k m a lo w n ic z e g o p o ło ż e n ia je g o g o s ­ p o d y w D łu ż k u o ra z d u ż e j s a li w k a rc z m ie , n a d a j ą c e j s ię d la w c z a so w ic z ó w . N ie b y ło w id a ć , ż eb y r o d z in a K iw ic k ic h p o c z y n iła p o d ty m w z g lę d e m ja k ie ś k r o k i. W u b ie g ły m r o k u z a m ia r ó w ty c h n ie z re a liz o w a n o . ( H itle r o w c y k n u li co ś p rz e c iw k o A u g u s to w i K iw ic k ie m u ) 25. D re w n i d o n o s ił d a le j, że 11 c z e rw c a p r z y je c h a ło do D łu ż k a s z e ś c iu m ło d z ie ń c ó w , k tó rz y z a t r z y m a li się u K iw ic ­ k ie g o . Z o s ta w ili s w o je r o w e r y , s p a c e rk ie m o b e sz li je z io ro , p r z e je c h a li się ło d z ia m i, r o z m a w ia li p o p o ls k u , n ie u d a ło s ię j e d n a k p o d s łu c h a ć ro z m o w y . W ie c z o re m o d je c h a li w s tr o n ę J e d w a b n a . D o tą d n ie u d a ło s ię w y śle d z ić s k ą d p rz y b y li. D re w n i p o d a je , że m ło d y K iw ic k i p r z y je c h a ł z s e m i n a r iu m z R o ­ g o ź n a do ro d z ic ó w n a o k re s w a k a c ji, n ie m a s p e c ja ln e g o z a t r u d n ie n ia , p o m a ­ g a o jc u w s k le p ie . O ty m , że z a m ie r z a w s t ą p ić do w o js k a p o l s k i e g o 26, p is a ł k ie d y ś d o ro d z ic ó w (listy je g o o tw ie ra n o n a p o czcie). U rz ę d n ik o m ż a n d a r ­ m e rii o p o w ia d a ł je d n a k , że c z a s w a k a c y jn y s p ę d z i w d o m u , p o te m z o s ta n ie w N ie m c ze c h i z a m ie rz a p rz e z d w a l a t a u c zę szc z ać do a k a d e m ii n a u c z y c ie l­ s k ie j, a b y z o sta ć n a u c z y c ie le m . P a w ła K iw ic k ie g o o s ta te c z n ie s k ie r o w a n o n a r o b o t y 27 od k w ie tn ia 1937 r . P o s ia d a ł o n j e d n a k je sz c z e d o w ó d o so b isty . D re w n i z re z y g n o w a ł z o d e b ra n ia go. „ Z re s z tą — j a k p is z e w liśc ie — K iw ic k i 23 N S D A P , G r c n z la n d a m t N e id e r ib u r g d o B D O P o d k o m ó r k i P r u s y W sc h o d ­ n ie w O ls z ty n ie , S N P T H O , te c z k a 287, k. 7. « S N P T H O , te c z k a 287, k . 8. 25 Ib id e m .

25a w 1 9 3 4 Γ- P o la c y p la n o w a l i u tw o rz e n ie o ś ro d k a s p o rto w e g o w D łu ż k u . (W. W r z e s i ń s k i , R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a z u r a c h i P o w iś lu w la ta c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963, s. 314. 26 Ib id e m . 27 P o d o jś c iu do w ła d z y H i t l e r a w P r u s a c h W sc h o d n ic h ro z p o c z ę to n a s z e ­ r o k ą s k a lę ro b o ty p u b lic z n e , z w ią z a n e z b u d o w ą d ró g , o b ie k tó w o z n a c z e n iu s tr a te g ic z n y m o ra z m e lio ra c ję g ru n tó w . D o o w y c h o b o z ó w p r a c y k ie ro w a n o b e z ro b o tn y c h o ra z n ie k tó r y c h p o d e jrz a n y c h o s o b n ik ó w . Z a tr u d n ie n i o trz y m y ­ w a l i o w ie le g o rs z e z a r o b k i od n o r m a ln y c h ro b o tn ik ó w . T y g o d n io w y z a r o b e k r o b o tn i k a w o b o z ie p r a c y w y n o s ił 20 m a r e k 56 fe n ig ó w . Z s u m y te j p o tr ą c a n o w y ż y w ie n ie o ra z ś w ia d c z e n ia w w y so k o ś c i 1/4 z a r o b k u , (K. F i e d o r , F o r m y a n t y p o l s k i e j d z ia ła ln o ś c i w P r u s a c h W s c h o d n ic h w la ta c h 1918— 1939, K o m u ­ n i k a t y M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1967, n r 4, s. 496. K u m u n i k a i y 3 4

529

m a ł a tw ą m o żn o ść p rz e d o s ta n ia s ię do P o ls k i p rz e z „ z ie lo n ą g r a n ic ę ” , j e d n a k j a k o „ r e f r a k t o r ” czy li d e z e r t e r n ie b ę d z ie m ó g ł ju ż K iw ic k i w ró c ić d o P r u s W sc h o d n ic h ” . N a z a k o ń c z e n ie z a p y t u je D re w n i, czy u rz ą d z a t r u d n ie n ia n ie b ę d z ie m ó g ł n a ty c h m ia s t p o c ią g n ą ć P a w ła n a ro b o ty p u b lic z n e .

N a ty m u r y w a się k o re s p o n d e n c ja . W ty m w ła ś n ie c z a s ie u k a z a ła się w W a rs z a w ie k s ią ż k a M e lc h io ra W a ń k o w ic z a , N a tr o p a c h S m ę tk a . R e p o r ta ż e te w y w o ła ły w ie lk ie o b u rz e n ie w s f e ra c h h itle ro w s k ic h . A u to r w ży w y i w y ­ m o w n y s p o só b o d m a lo w a ł n ie d o lę K iw ic k ic h , s c h a r a k te r y z o w a ł m a rty r o lo g ie lu d u m a z u rs k ie g o i w a rm iń s k ie g o . N ie ste ty , c a ła złość i n ie n a w iś ć s k r u p iła s ię n a ic h d o ty c h c z a s o w y c h o fia ra c h , K iw ic k ic h . R a t o w a li się w ię c o n i u c ie c z ­ k ą p rz e z z ie lo n ą g ra n ic ę do p o b lis k ie g o D z ia łd o w a . P ie r w s z y w n o cy p rz y b y ł P a w e ł K iw ic k i z b ra te m , r e s z ta r o d z in y z b ie g ła ic h ś la d e m , p o z o s ta w ia ją c c ały d o b y te k n a p a s tw ę h itle ro w c ó w . Z n a le ź li s ię w c ię ż k ie j s y t u a c j i : 28 b ez p ie ­ n ię d z y , b ez u b r a n ia i b ie liz n y n a z m ia n ę , a r o d z in a b y ła lic z n a . K ie ro w n ic tw o M u ze u m M a z u rs k ie g o (d ziś u l. J a g ie łły ) u d z ie liło im d w ó c h p o k o i, p r z e ­ z n a c z o n y c h n a z b io ry . N ie sz c z ę ś liw y m i z b ie g a m i z a o p ie k o w a ły się w ła d z e p o l­ s k ie i s p o łe c z e ń stw o . K ie d y p r a s a p o d a ła w ia d o m o śc i o n ie d o li K iw ic k ic h , z c a łe j P o ls k i p o s y p a ły s ię d a ry , a le n a w s z y s tk o p o tr z e b a b y ło c z a su . W ła d ze p o ls k ie o d e b ra ły o p ta n to w i — N ie m c o w i — d o m i s k le p k o lo n ia ln y , k tó r e ja k o r e k o m p e n s a tę o trz y m a ł A u g u s t K iw ic k i.

N ie tr w a ło to j e d n a k d łu g o . K ie d y b o w ie m w y b u c h ła w o jn a , c a ła lic z n a r o d z in a K iw ic k ic h z m u sz o n a b y ła tu ła ć się i u k ry w a ć p rz e d a rg u s o w y m o k ie m g e sta p o w c ó w , k tó rz y t r o p i li z b ie g ó w ze s p e c ja ln ą p a s ją . A u to r k a n i ­ n ie js z e g o a r ty k u łu , ró w n ie ż z m u sz o n a do tu ła c z k i, c o ra z to n a p o ty k a ła c z ło n ­ k ó w r o d z in y K iw ic k ic h , a le o ja k im k o lw ie k s k o n ta k t o w a n iu s ię m o w y b yć n ie m o g ło . P o o s w o b o d z e n iu D z ia łd o w a K iw ic c y w ró c ili i o s ie d li w sw o im d o m u . A u g u s t K iw ic k i z m a rł w 1950 r., P a w e ł w le c ie 1967 r.

3. H A B A N D T O W A D O L A

P r a g n ę o d sło n ić tu n ie k tó re , m o że ju ż z a p o m n ia n e c z y n y i z a s łu g i W a ­ le n te g o H a b a n d ta . D n ia 14 c z e rw c a 1936 r . m ą ż z a u f a n i a N S D A P G re n z la n d z N id zicy , W . D r e w n i M, w ś ró d d o n ie s ie ń t a j n e j p o lic ji (G e stap o ) P o d k o m ó r c e B D O w O lsz ty n ie , tj. T isc e p r z e k a z u je k i l k a w ia d o m o śc i o ż o n ie H a b a n d ta , b ę d ą c e j s ta l e „ p o d l u p ą ” j a k i on. M ia ła o n a w s p o m in a ć n ie k tó r y m o so b o m , że n ie m a z a m ia r u w y p ro w a d z ić s ię do P o ls k i. N ie z d o ła n o s ię ró w n ie ż p r z e ­ k o n a ć, ż e b y o p rz y w ó d c a c h p o ls k ic h w y r a ż a ła s ię u je m n ie . D a le j w y lic z a D re w n i n a jr o z m a its z e w ia d o m o śc i o s z p ie g o w a n iu H a b a n d ta w c z a s ie jeg o w y ja z d u d o P r o s te k , do J e d w a b n a itd . Z 1937 r . p r z e t r w a ł li s t T is k i do p r z y ­ ja c ie la K o tz a n a , k ie r o w n ik a O k rę g o w e j K o m ó rk i B D O w E ł k u 30. W liś c ie ty m , „ w z w ią z k u z o s ta t n im i ro z m o w a m i” T is k a z a p y t u je K o tz a n a , c zy w y ­ d o b y ł ju ż „ w ia d o m o ś c i” od H a b a n d t a i S a w i t z k i e g o 31. D o p y tu je się , c zy m ło ­ d z ie ń c ó w ty c h c ią g le je sz c z e „ s tr a s z y w m ó z g o w n ic a c h m a z u r s k a a u to n o m ia ” , g d y ż w ia d o m o ść t a b y ła T isc e b a rd z o p o trz e b n a ... W ia d o m o ść t a b rz m ia ła n ie c o ta je m n ic z o . Z w r ó c iła m się w ię c o w y ja ś n ie n ie do z n a n e g o p o w sz e c h n ie d z ia ła c z a w a rm iń s k ie g o , J a n a B o e n ig k a .

28 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , D a w n o a n ie d a w n o (W sp o m n ie n ia ), O ls z ty n 1965, ss. 224— 226.

я S N P T H O , te c z k a 287, k. 8 30 Ib id e m , k. 9.

31 G u s ta w S a w itz k i, u rz ę d n ik p o lic ji, k t ó r y s p o rz ą d z a ł tłu m a c z e n ia z g a z e t

p o ls k ic h , w sp ó łz a ło ż y c ie l Z w ią z k u M a z u ró w (M a s u r e n b u n d ) w E łk u .

(W. W r z e s i ń s k i , op. c it., ss. 238, 239). W o k re s ie p r z e d p le b is c y to w y m M a ­

„ K im b y ł H a b a n d t? — O d p o w ie d ź m o g ła b y b y ć e n c y k l o p e d y c z n a 32, j a k tw ie rd z i B o en ig k , a le to za m a ło ” . „ W a le n ty H a b a n d t ” — p is z e do r e d a k c j i „ K o ­ m u n ik a tó w ” J a n B o e n ig k — „ to g o r ą c y p a t r i o t a , s z c z e rz e k o c h a j ą c y sw o ic h r o ­ d a k ó w , w ie r n y p r z y ja c ie l ty c h w s z y s tk ic h , k tó rz y s p r a w i e p o ls k ie j n a M a z u ra c h w ty m o k re s ie słu ż y li. O so b iśc ie p o z n a łe m g o w l a ta c h 1923— 1924. J u ż w te d y w y d a w a ł m i s ię c h o d z ą c ą e n c y k lo p e d ią . Z n a ł d o s k o n a le s y tu a c ję n a M a z u ­ ra c h , tr a f n i e o c e n ia ł lin ię p o d z ia łu n a ty c h M a z u ró w , k tó rz y j a w n ie czy w s k ry to ś c i ro z u m o w a li i c zu li k a te g o r ia m i je d n o ś c i n a ro d o w e j p o ls k ie j, od ty c h , co s t a l i p o p rz e c iw n e j s tr o n ie b a r ie r y . B y ł d o b ry m p s y c h o lo g ie m , s p o ­ s trz e g a w c z y m o b s e r w a to r e m te g o , co się d z ia ło n a M a z u ra c h . H a b a n d t p r z e ­ w id z ia ł k o n s z a c h ty in ż . R o b e r ta M a c h ta , k ie r o w n ik a B a n k u L u d o w e g o w S z c z y tn ie , k tó r y w 1928 r . o d g ry w a ł d u ż ą r o lę w r u c h u p o ls k im , b y ł u s iln ie p o p ie r a n y p rz e z k o n s u la p o ls k ie g o w K ró le w c u , M e r d in g e r a . M a c h t z o s ta ł p rz e k u p io n y p rz e z z n a n e g o w ro g a P o la k ó w , W o rg itz k ie g o , n a c h a ln ie w d z ie r a ł się do sz e re g ó w p o ls k ic h p o to je d y n ie , a b y w o d p o w ie d n ie j d la s ie b ie c h w ili d o k o n a ć z d ra d y . H a b a n d t p r z e s tr z e g a ł M e r d in g e r a — n ie s t e ty , d a re m n ie . J e ­ ż e li M a c h t n ie o s ią g n ą ł s w o ic h z a m ia r ó w c a łk o w ic ie , b y ło lo z a s łu g ą H a b a n d - ta . M a c h t z a w ła d n ą ł B a n k ie m L u d o w y m w S z c z y tn ie o r a z „ M a z u rs k im P r z y ­ ja c ie le m L u d u ” , k t ó r y s t a ł się „ g a d z in ó w k ą ” . P o ty m f a k c ie r o z p ę ta ła się z a c ie k ła b a t a l i a p rz e c iw k o H a b a n d to w i: n a g o n k a w p ra s ie , o s z c z e rstw a , p r z e ­ s łu c h y p o lic y jn e , p rz e w le k łe p ro c e s y s ą d o w e i t d ” .

S z c ze g ó ln e z a s łu g i H a b a n d t a le ż ą w d z ie d z in ie p r a c y n a d m ło d z ie ż ą 33 i ro z p o w s z e c h n ia n ie m c z y te ln ic tw a , w y d a w n i c tw „ M a z u r a ” i „ K a le n d a r z a d la M a z u ró w ” (re d a g o w a n e g o p rz e z E . S u k e r to w ą - B ie d r a w in ę o d 1923— 1938 r.). N ie m o ż n a się d z iw ić H a b a n d to w i, że n ie m ó g ł w y b a c z y ć M e r d in g e ro w i, iż n ie u k r y w a ł sw e g o o b u rz e n ia i ż a lu do te g o c z ło w ie k a , p o d o b n ie j a k n ie z n a la z ł s łó w p o c h w a ły d la m i n i s t r a B e c k a , k t ó r y p o z a w a r c iu p a k t u n i e a g r e ­ s ji z h itle ro w c a m i z a p r z e p a ś c ił w s z e lk ą a k c ję p o ls k ą n a W a r m ii i M a z u ra c h . S z p ie d z y s p e c ja ln ie in te r e s o w a li s ię „ o b u r z e n ie m ” H a b a n d ta n a w s p o m n ia ­ n y c h p rz y w ó d c ó w , c zy li d y g n ita r z y p o ls k ic h . W la ta c h , k ie d y p o ls k ie z e b r a n i a n a te r e n ie M a z u r b y ły ju ż n ie m o ż liw o ś ­ c ią — j a k s tw ie r d z i ł B o e n ig k — t a k t y k a H a b a n d ta j a k i in n y c h d z ia ła ją c y c h w S z c z y tn ie , p o le g a ła n a o s o b is ty c h k o n ta k ta c h . S p o tk a n ia p o ls k ie o d b y w a ły się u n a jb a r d z ie j w ie rn y c h s p r a w i e p o ls k ie j m ę ż ó w z a u f a n i a , w w ą s k im g r o ­ n ie . I m d o s ta r c z a n o d r u k i, a o n i z k o le i p r z y ró ż n y c h o k a z ja c h w y p o ż y c z a li, b ą d ź k o lp o r t o w a li d a le j. W o k re s ie h itle r o w s k im i t a k a a k c j a n a t r a f i a ł a n a s z y k a n y ze s t r o n y s fa n a ty z o w a n y c h c z ło n k ó w B u n d D e u ts c h e r O ste n , n a k tó re g o c z e le s t a ł o s ła w io n y z b r o d n ia rz O b e r lä n d e r . W m ie s z k a n ia c h p o d e j­ r z e w a n y c h m ę ż ó w z a u f a n i a d o k o n y w a n o s y s te m a ty c z n ie r e w iz ji d o m o w y c h : z n a le z io n e d r u k i p o ls k ie k o n fis k o w a n o i p a lo n o . N a g o n k a n a d z ia ła c z y p o l­ s k ic h w l a t a c h 1935— 1939 s p a r a li ż o w a ła r u c h p o ls k i p r a w ie c a łk o w ic ie . H a b a n d t s t a ł s ię d la h itle ro w c ó w n ie b e z p ie c z n y . M ie s z k a ł p r a w ie s ta l e z u r s k i Z w ią z e k L u d o w y p o s tu lo w a ł u tw o r z e n ie w g r a n ic a c h P o ls k i w o je ­ w ó d z tw a m a z u rs k ie g o o s z e ro k ie j a u to n o m ii. 32 W a le n ty H a b a n d t u r. w R e s z k a c h , w p o w . o s tr ó d z k im 24 I 1898 r., d z ia ła ł n a M a z u ra c h w o k re s ie p le b is c y to w y m , b y ł a k t y w i s t ą i c z ło n k ie m S tr a ż y L u d o w e j, w s p ó ło r g a n iz a to r e m Z w ią z k u P o la k ó w w P r u s a c h W sc h o d ­ n ic h , d z ia ła ł w r u c h u m ło d z ie ż o w y m n a M a z u ra c h , s z e rz y ł c z y te ln ic tw o p o l­ s k ie j a k i id e e s a m o o b r o n y g o s p o d a rc z e j, b y ł c z ło n k ie m R a d y N a d z o rc z e j B a n k u L u d o w e g o , s ło w e m b r a ł ż y w y u d z ia ł w e w s z y s tk ic h p r z e ja w a c h p o l­ s k ie g o r u c h u n a W a r m ii i M a z u ra c h . 33 H a b a n d t k o n w o jo w a ł od 1927 d o 1933 m ło d e M a z u r k i, W a r m ia n k i i P o - w iś la n k i, k tó r e p rz y b y w a ły do D z ia łd o w a n a s ie d m io m ie s ię c z n e k u r s y g o s p o ­ d a rc z e ż e ń s k ie . B y ło 20 s ty p e n d y s te k .

w m e tro p o lii p o ls k ie g o r u c h u n a M a z u ra c h , w S z c zy tn ie. A g e n c i B D O ś le ­ d z ili go n a k a ż d y m k ro k u , a le n ie p r z e s ta li go o d w ie d z a ć z n a jo m i z o d le g ły c h w si. W te d y w ła d z e h itle r o w s k ie p o s ta n o w iły go u s u n ą ć . N a le ż y p o d k re ś lić , że H a b a n d t b y ł o b y w a te le m p o lsk im , o p ta n te m , o b y w a te l s tw a n ie m ie c k ie g o n ie p o s ia d a ł, z te g o s k r z ę tn i e s k o rz y s ta li h itle ro w c y i w 1937 r. w y s ie d lili go z P r u s . W ó w czas o s ia d ł w G d y n i. A le w ła d z e h itle r o w s k ie „ n ie b e z p ie c z n e g o P o l a k a ” o d n o to w a ły n a liś c ie ty c h , k tó r y c h n a le ż a ło „ z lik w id o w a ć ” . P o n a ­ p a ś c i h itle ro w s k ie j n a P o ls k ę H a b a n d ta a re s z to w a n o i o sad z o n o w o b o zie H o h e n b ru c h , g d z ie z o s ta ł z a k a to w a n y .

C a łe s w e ży cie p o ś w ię c ił s łu ż b ie w y z w o le n ia sw o ic h r o d a k ó w , s łu ż b ie b u ­ d z e n ia ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j w ś ró d lic z n y c h b r a c i — M a z u ró w , m ó w ią c y c h je sz c z e ję z y k ie m p o ls k im ” .

P o t a k im w y ja ś n ie n iu B o e n ig k a m o ż n a z ro z u m ie ć „ s z y fr y sz p ie g ó w ” 3!a. 4. T R A G E D IA S A A L M A N N A Z G R O N IT

N a z y w a ł się W ik to r S a a lm a n n , a c h o ciaż n a z w is k o je g o b y ło obce, to je d n a k m u s ia ł p o s ia d a ć t r a d y c j e p o ls k ie , s k o ro k ie d y p o w s t a ł Z w ią z e k P o l a ­ k ó w w P r u s a c h W s c h o d n ic h 34, S a a lm a n n p r z y s tą p i ł do n ie g o . S a a lm a n n m ie s z k a ł w e w s i G ro n ity , w p o w . o ls z ty ń sk im . B y ł o n n ie z a r a d n y m g o s p o ­ d a r z e m m a ło ro ln y m , in w a lid ą w o je n n y m . R o b o ta n a r o li n ie szła m u . K ie d y o tw a r to p o ls k ie szk o ły , S a a lm a n n p rz e n ió s ł ze s z k o ły n ie m ie c k ie j t r o j e d z ie ci sw o ic h d o O ls z ty n a , c zy m d o r e s z ty n a r a z i ł s ię N ie m c o m . C ią g łe n a k a z y p ł a t ­ n o ści d o p ro w a d z iły go do ro z p a c z y . K ie d y w p o ło w ie m a ja 1937 r. w rę c z o n o m u p o z e w n a u r e g u lo w a n ie 4 m a r e k p o d a tk u n a w a lk ę ze s z c z u ra m i, S a a l ­ m a n n p rz e ra ż o n y z b y t w y s o k ą s ta w k ą , w e d łu g n ie g o n ie p ra w id ło w o z a s ą d z o ­ n ą , p r z e s ła ł 18 m a j a 35 z a ż a le n ie do g m in y , k tó r e t a s k ie r o w a ła do BD O. W s k a r d z e s w e j p is a ł on, że w r o k u u b ie g ły m p o d a te k n a o d s z c z u rz a n ie je g o p o s e s ji w y n ió s ł 1 m a rk ę , n a to m ia s t w r o k u b ie ż ą c y m c z t e r o k ro tn ie go z w ię k ­ szo n o . „W G r o n ita c h s ą w ię k s z e g o s p o d a r s tw a n iż je g o — s k a r ż y ł się — p o ­ s ia d a ją p o d w a tę g ie k o n ie i d u żo w ię c e j ro li, a p ła c ą ty lk o d w ie m a r k i p o ­ d a tk u . G o sp o d a rz S o fa p o s ia d a n a w e t tr z y k o n ie i w ię c e j ro li od S a a lm a n n a , a w y z n a c z o n o m u ró w n ie ż ty lk o d w ie m a r k i. O n, S a a lm a n n , m a s z c z e ry z a ­ m ia r u re g u lo w a ć n a le ż n o ść , a le n ie s te ty , n ie p o s ia d a a n i je d n e g o fe n ig a , a le p ła c ić c h ce ty le , co w u b ie g ły m r o k u . U p ra s z a p rz e to o o b n iż e n ie n a le ż n o ś c i i o p o w ia d o m ie n ie go o ty m ” . L i s t p o w y ż sz y p rz e s ła n o do B D O , a T is k a 21 m a j a 1937 r . 36 n a b la n k ie c ie fir m o w y m B D O s k ie r o w a ł go d o s o łty s a

(A m ts v o r s te h e r ) w G ro n ita c h , G o w o rra . T e n ze s w e j s tr o n y 26 m a j a 37 o d p i­

s a ł do B D O , że w s p r a w i e S a a lm a n n a n a le ż y z w ró c ić s ię do u rz ę d u z w a l­ c z a n ia s z k o d n ik ó w w K ró le w c u , j a k to p o d a n o w ro z p o rz ą d z e n iu z a m ie sz c z o ­ n y m w „ K r e i s b l a t t ” (o k ó ln ik u z 7 g r u d n ia 1935 r., n r 85). „U S a a lm a n n a , — p isz e G o w o rr, o d s z c z u rz a n ie j e s t k o n ie c z n e , p o n ie w a ż o n — j a k to o so b iśc ie s tw ie r d z ił — n a w e t te j n ie w ie lk ie j ilo śc i zb o ża, k tó r ą p o s ia d a , je sz c z e d o tą d n ie w y m łó c ił, co z je g o s tr o n y j e s t „ b e z d e n n y m ” n ie d b a ls tw e m , g d y ż s z c z u ry i tę r e s z tę z n isz c z ą ” . A w ię c — o d p o w ie d ź o d m o w n a : w n io s e k o z m n ie jsz e n ie p o d a tk u o d d a la się. ?3a Z a u d z ie le n ie m i in f o r m a c ji s k ła d a m p a n u J . B o e n ig k o w i s e rd e c z n e p o d z ię k o w a n ie . 34 Z w ią z e k P o la k ó w w P r u s a c h W sc h o d n ic h p o w s t a ł w 1920 r . po p le b is c y ­ c ie (je sie n ią).

35 S N P T H O , te c z k a 287, k . 10. 36 Ib id e m , k . 11.

37 Ib id e m , k. l i a .

W id o c z n ie id ą c za n a m o w ą z n ie m c z o n y c h s ą s ia d ó w , czy te ż w p r z y s tę p ie ro z p a c z y , w id z ą c g ro ż ą c ą m u n ę d zę , S a a lm a n n z a c z y n a w ie rz y ć , że k ie d y z e rw ie ze Z w ią z k ie m P o la k ó w i p rz e n ie s ie d z ie ci do n ie m ie c k ie j sz k o ły , w ó w ­ c za s z d o b ę d z ie p o p a rc ie h itle ro w c ó w i — n ie z g in ie . W ie rz y ró w n ie ż , że p r z y ­ z n a n a z o s ta n ie m u r e n t a in w a lid z k a . S k ła d a w ię c w n io s e k w te j s p ra w ie . T is k a p o p ie ra go. D o n o si on 29 m a ja 1937 r . 38 u rz ę d o w i z a o p a tr z e n ia , że w 1935 r. S a a lm a n n d o s ta ł się p o d w p ły w P o la k ó w , a le o b e c n ie d ą ż y do u w o ln ie n ia się s p o d te g o w p ły w u . Z ło ży ł ju ż o ś w ia d c z e n ie , że od 1 c z e rw c a t r o j e d zieci p rz e n o s i z p o w r o te m do n ie m ie c k ie j sz k o ły . U k ra s z a się p rz e to o z b a d a n ie p o w y ż sz e j s p r a w y i o p o z y ty w n e z a ł a tw ie n ie je j.

J a k w y n ik a z d w ó c h 39 n a s tę p n y c h lis tó w , n a u c z y c ie l s z k o ły n ie m ie c k ie j B u r k e r t c z y n ił s t a r a n i a , a b y p rz y z n a n o S a a lm a n n o w i r e n t ę in w a lid z k ą . W liśc ie , a d r e s o w a n y m do żo n y B u r k e r ta , p is z e d y r e k to r s ą d u z ie m sk ie g o (p o d p is n ie c z y te ln y ), że w o b e c teg o , iż m ą ż je j B u r k e r t d o p ie ro za k ilk a d n i p o w ró c i, lis t do n ie g o z a a d r e s o w a n y s k ła d a n a je j r ę c e z p ro ś b ą o d o r ę ­ c z e n ie a d re s a to w i, z a z n a c z a p rz y ty m , że „ s p r a w a S a a lm a n n a n ie j e s t t a k a p i l ­ n a ” . W liś c ie z 7 lip c a 40 do n a u c z y c ie la B u r k e r t a p is z e te n ż e s ę d z ia , że w u rz ę d z ie z a o p a tr z e n ia m im o n a js z c z e rs z y c h c h ę c i n ie m o g ą p rz y z n a ć r e n t y W ik to ro w i S a a lm a n n o w i. U z n a n o ty lk o 20 p r o c e n t je g o n ie z d o ln o śc i d o p r a c y , a n a j ­ n iż sz a n ie z d o ln o ść u p r a w n ia ją c a do o trz y m a n ia r e n t y w y n o s i 25 p ro c e n t. „ J e s t g o d n e p o ż a ło w a n ia , że n a s z e s t a r a n i a p o d ty m w z g lę d e m n ie o d n io s ły s k u t k u — p is z e ó w sę d z ia . Z d r u g ie j s tr o n y j e s t to j e d n a k d o b rz e , ż e n ie w s z y s tk ie ż y c z e n ia lu d z i „ m ię d z y w a rs tw o w y c h ” (Z w is c h e n s c h ic h te n ) 41 z o s ta ją s p e łn io n e , g d y ż p rz y c h o d z ilib y o n i c o ra z to z n o w y m i ż ą d a n ia m i. Ó w „ s ę d z ia ” , k<óry w id o c z n ie o b ie c a ł u d z ie lić p o p a r c ia S a a lm a n n o w i w s p r a w i e r e n ty , m im o o b ie tn ic w c a le d o n ie g o n ie w s tą p ił, tłu m a c z ą c się B u r k e r to w i, że S a a lm a n n a w c a le n ie zn a. Z re s z tą , je g o z d a n ie m , B u r k e r t le p ie j t a m te m u w y tłu m a c z y w s z y s tk o i p r z e k o n a go, ż e t a k b y ć m u si.

W u rz ę d o w y m p iś m ie do P o d k o m ó r k i B D O w O ls z ty n ie k ie r o w n ik u rz ę d u z a o p a tr z e n ia p is z e to s am o . N a o d w ro c ie lis tu p o c z y n io n o rę c z n ie u w a g ę , że „ d la t r o j g a d z ie c i S a a lm a n n a k u p io n o za 17 m 80 fe n . p o d rę c z n ik i s z k o ln e ” . B ie d n e g o S a a lm a n n a s p o tk a ł n a c a łe j lin ii w ie lk i z a w ó d : o d d a ł t r o j e d z ie ci do s zk o ły n ie m ie c k ie j n a z a tra c e n ie , a n ie o tr z y m a ł za to a n i r e n t y a n i b o n if i k a ty z o p ła ty p o d a tk u n a w a lk ę ze s z c z u ra m i. H itle ro w c y , k tó rz y o b ie c a li m u p o m o c, n a z w a li go c z ło w ie k ie m „ m ię d z y w a r s tw o w y m ” , w y ra z ili n a w e t ra d o ś ć , że r z ą d n ie s p e łn ia ż y czeń t a k ic h lu d z i. O ty m , a b y p rz y z n a n o z ap o m o g ę d la d zieci, u c z ę s z c z a ją c y c h d o n ie m ie c k ie j szk o ły , n ie m a n a w e t w z m ia n k i. 5. L U D Z IE W K L O N IE W ie le k rw i n a p s u li h itle r o w s k im „ d z ia ła c z o m ” m ie s z k a ń c y n a jb a r d z ie j p o łu d n io w e j w si w p o w . sz c z y c ie n sk im , K lo n ie , k t ó r ą p r z e m ia n o w a li n a L i e - b e n b e rg . Z a p a lo n y d o p r a c y , k t ó r a m ia ła w y tę p ić p o lsk o ść , j a k o ty m g ło śn o m ó w ili — „w c ią g u d z ie się c iu l a t ” — m ie js c o w y O r ts g r u p p e n o b m a n n , H a r t ­ m u t R a b e z Z a w o j e k 4- (L ilie n fe ld e ), w liś c ie z a a d re s o w a n y m d o P o d k o m ó r k i B D O w O ls z ty n ie z 5 s ie r p n ia 1937 r. m e ld u je p r z y ja c ie lo w i H a n s o w i (k tó ry m 38 Ib id e m , k. 12. 39 Ib id e m , k. 13. 40 Ib id e m , k . 14. 41 T a k h itle ro w c y n a z y w a li lu d n o ś ć a u to c h to n ic z n ą . 42 S N P T H O , te c z k a 287, k. 15.

533

j e s t T isk a ), ż e s y tu a c ja w K lo n ie je s t p o w a ż n a 43. P r z y w ó d c ą w sz e lk ie g o r u c h u p o ls k ie g o je s t n a d a l J a n D o p a t k a : 44 do a g e n t a p o c z to w e g o o d z y w a się p o p o ls k u , w ie c z o re m n a p o d w ó rz u ś p ie w a p o ls k ie p ie śn i. J e g o ż o n a po w y je ż d z ie d z ie ci ro b i w ra ż e n ie , j a k g d y b y z b liż y ła się do p rz e c iw n e g o obozu. T w ie rd z i o n a, że „ sk o ro G o e b els je d z ie do P o ls k i, d la c z e g o n ie z e z w a la się b ie d n y m lu d z io m , ż eb y m o g li ró w n ie ż o d b y ć ła d n ą p o d ró ż ” .

Z d a n ie m R ab e g o , m a t e r ia ln a s y tu a c ja w sz y s tk ic h w y m ie n io n y c h w u rz ę d o ­ w y m p iś m ie z 16 lip c a 1937 r. m ie s z k a ń c ó w K lo n u n ie j e s t z ła : n ie s ą o n i z m u sz e n i d la m a te r ia ln y c h k o rz y ś c i z d ra d z a ć n ie m ie c k ie g o n a r o d u . K ris c h ik (K ry sik ) m a tr o j e d z ie ci w p o ls k ie j szk o le . N a rk o w s k i — je d n o d zieck o , D e p - to lla (D ep to ła) — tr o j e , O lb ris c h (z a p e w n e O lb ry ś) — d w o je . Ż e D o p a tk a m a w p ro b o sz c z u Z ie m e c k im (Z ie m etz k i) w ie lk ie g o d o b ro d z ie ja i p a tr o n a , n ie m o ż n a k w e s tio n o w a ć . D z ia ła ln o ś ć p rz e c iw n ik ó w , j a k p is z e R a b e , w y m a g a od N ie m c ó w , t j . h itle ro w c ó w w ie lk ie j p r a c y i w ie lk ie g o w k ła d u w s z y s tk ic h z m o b iliz o w a n y c h s ił n ie m ie c k ie j lu d n o ś c i. T e n ż e R a b e d o n o si 7 s ie r p n ia 1937 r . 45 p rz y ja c ie lo w i H a n s o w i n a fir m o w y m b la n k ie c ie K o m ó rk i BD O w R o zo g a c h , że w s p r a w a c h u rz ę d o w y c h m u s ia ł o d w ie d z ić k ilk u z n a jo m y c h w K lo n ie , a m ia n o w ic ie : F u n k a n a w y b u d o w a n iu , J o s w ig a (J ó ź w ia k a ) n a w y b u d o w a n iu o r a z K o w a lsk ie g o i m u s ia ł s k o n tro lo w a ć p o ls k ic h r o b o tn ik ó w ro ln y c h . O tó ż — P o la k u K o w a ls k ie g o n ie z o s ta ł s k ie r o w a n y p rz e z u rz ą d p ra c y , o c zy m R a b e z a m e ld o w a ł k ie r o w n ik o w i u r z ę d u . P o la k u J o s w ig a n ie u m ie a n i s ło w a p o n ie m ie c k u , co R a b e o so b iśc ie s p r a w d z ił. J o sw ig i F u n k są „ s p r o w a d z a c z a m i” M a z u ró w . „C zy to p o d o b n e — b ia d a R a b e — ż eb y u rz ą d p r a c y z w o le n n ik o m p rz e c iw n ik ó w N ie m c ó w s p ro w a d z a ł p o ls k ic h p ra c o w n ik ó w i ty c h „ z d r a j c ó w ” p rz e z to g o s p o d a rc z o w p o ls k o śc i u m a c n ia ł? ! P ro sz ę c ię — p isz e d o H a n s a — a b y ś c h o c ia ż r a z ze s tr o n y P o d k o m ó r k i n a re s z c ie coś w y ­ g a r n ą ł o b u sz c z y c ie ń s k im u rz ę d o m . N S V b u d u je p rz e d s z k o la , l a n d r a t u rz ą d z a p ra c o w n ię , W e r k r a u m , (a le R a b e n ie p o d a je ja k ą ). W sz y stk o s ię czy n i, co m o ­ ż n a, a ty lk o ja k iś ta m r e f e r e n t w la n d r a t u r z e a lb o u rz ę d z ie p r a c y „ ta ń c z y s o b ie in a c z e j”. „W s ą s ie d n im o k rę g u p is k im w ie je z u p e łn ie in n y w i a t r — p is z e R a b e — ju ż j e s t n a jw y ż s z y c za s, a ż e b y to w a rz y s z e z p o lic ji w K lo n ie po 43 Ib id e m , k . 16. 44 J a n D o p a tk a u r. w 1894 r. w Z ie lo n y m G rą d z ie w p o w . s z c z y c ie ń s k im ja k o s y n P o la k a o s a d n ik a , k t ó r y n ie c h c ą c w a lc z y ć w a r m ii r o s y js k ie j p r z e ­ c iw k o p o w s ta ń c o m 1863 r., p rz e n ió s ł s ię n a M a z u ry . J a n b y ł s y n e m G u s t a w a D o p a tk i i E u fro z y n y Z y s k - K a n to r z e w s k ie j. W d z ie c iń s tw ie w y je c h a ł z r o d z i­ c a m i do W e s tfa lii, g d z ie p o b ie r a ł p ie rw s z e n a u k i, u c z ę s z c z a ł d o s zk o ły g ó r ­ n ic z e j, p r a c o w a ł w k o p a ln i w ę g la . P o w o ła n y n a w o jn ę w 1914 r. d o s ta ł się do n ie w o li ro s y js k ie j , g d z ie sp ę d z ił d w a la ta . P o p o w ro c ie u k o ń c z y ł szk o łę g ó rn ic z ą z d y p lo m e m s z ty g a r a . U le g ł w y p a d k o w i, z o s ta ł in w a lid ą i e m e ry te m . Od 1920 r. z a c z ą ł d ru k o w a ć u tw o r y p o e ty c k ie w c z a s o p is m a c h n ie m ie c k ic h , b o w ie m n ie o p a n o w a ł je sz c z e d o s ta te c z n ie p o ls k ie g o ję z y k a lite ra c k ie g o . P o p o w ro c ie z W e s tfa lii w 1934 r. n a M a z u ry , p r z y s tą p i ł do Z w ią z k u P o la k ó w . P o w y s t ą p ie n iu D o p a tk i n a s e jm ik u IV D z ie ln ic y Z w ią z k u P o la k ó w w O ls z ty ­ n ie , u k a z a ł s ię w „ M a s u ris c h e r V o lk s f r e u n d ” n a p a s tliw y a r ty k u ł, k w e s tio n u ­ j ą c y p ra w o D o p a tk i d o w y s tę p o w a n ia w im ie n iu M a z u ró w . P r z e ś la d o w a n y za a k ty w n ą p ra c ą w y s y ł a n ia d z ie ci n a o b o zy i w a k a c je do P o ls k i. Z a a k c ję w K lo n ie — czeg o h itle ro w c y n ie m o g li ś c ie rp ie ć — „ n ie ro z p o z n a n i s p r a w c y ” d o k o n a li w K lo n ie n a p a d u n a je g o m ie s z k a n ie . D o p a tk a z b ie g ł z K lo n u do S z c z y tn a , rz e c z y je g o u s u n ię to z d o m u n a u lic ę . W y rz u c a n y k i l k a k r o tn ie z m ie s z k a n ia , o sie d lił s ię w S z c z y tn ie . T a m z o s ta ł a r e s z to w a n y w s ty c z n iu 1939 r. i w y s ie d lo n y do B e r lin a . N a k r ó tk o p rz e d w o jn ą z a b r a n o go do obozu d la P o la k ó w , a s ta m tą d p r z e p ro w a d z o n o do w ię z ie n ia . Z w o ln io n y w 1940 r. o s ia d ł w E s s e n u ro d z ic ó w . W 1948 r . p o w ró c ił z r o d z in ą n a M a z u ry , w 1956 r. z o s ta ł c zło n k ie m Z w ią z k u L i te r a tó w P o ls k ic h . W . W r z e s i ń s k i , R u c h p o ls k i n a W a r m ii i M a zu ra c h , s. 385; P isa r ze o ls z ty ń s c y , O ls z ty n 1960, s. 3. 45 S N P T H O , te c z k a 287, k. 17.

534