Pawlak, Marian
"Presbyterologia elbingensis. Die
evangelischen Geistlischen im
Kirchenkreis Elbing von 1555 bis
1883 nebst Ergänzungen und
Nachträgen bis 1945", Christoph
Eduard Rhode, hrsg. von Walther
Hubatsch, Hamburg 1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 613-614
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 613
M im o p e w n e g o s k ró to w e g o p o tr a k to w a n ia n ie k tó r y c h k w e s tii a u to r d a ł w sz e c h s tr o n n y o b ra z ro z w o ju E lb lą g a n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w o p a rty n a c a łe j d o ty c h c z a s o w e j l i te r a tu r z e u z u p e łn io n e j w ła s n y m i b a d a n i a m i w e r y f ik u ją c y m i w ie le d o ty c h c z a so w y c h u s ta le ń , zw łaszcza m ię d z y w o je n n e j i o b e cn e j h is to rio g r a f ii n ie m ie c k ie j.
M a ria n P a w la k
C h ris to p h E d u a rd R h o d e , P r e sb y te ro lo g ia e lb in g e n sis . D ie e v a n g e lis c h e n G e i
s tlic h e n im K ir c h e n k r e is E lb in g v o n 1555 bis 1883 n e b s t E r g ä n z u n g e n u n d N a c h tr ä g e n b is 1945. H e ra u sg . v o n W a lth e r H u b a t s c h , S o n d e rs c h rifte n des V e re in s
f ü r F a m ilie n fo r s c h u n g in O st- u n d W e s tp re u s s e n e.V. N r 14, H a m b u rg 1970, ss. V III, 337, ilu s tr. 14.
P r e sb y te ro lo g ia e lb in g e n sis u k a z a ła się n a p ó łk a c h k s ię g a rs k ic h b lis k o 100 l a t p o
je j o p ra c o w a n iu ; z o sta ła ty m sa m y m u d o s tę p n io n a sze rs z e m u g ro n u b a d ac z y . P r z e d te m z n a n a i w y k o rz y s ty w a n a b y ła g łó w n ie p rz e z e lb lą s k ic h h is to ry k ó w , p r a c u ją c y c h n a d d z ie ja m i sw eg o m ia s ta .
W y d aw c a , W a l th e r H u b a t s c h w p rz e d m o w ie z a m ie śc ił k r ó tk i ż y c io ry s a u to r a o ra z w sp o m n ia ł o d z ie ja c h r ę k o p is u ro z p ra w y (o b sz ern iejsz y ży cio ry s z n a jd u je się w A ltp r e u s s is c h e B io g ra p h ie , B d . 2, M a r b u rg 1967, s. 553). C h ris to p h E d u a rd R h o d e (1808— 1884) u ro d z ił się i sp ę d z ił c ałe życie, z w y ją tk ie m o k re s u s tu d ió w w K ró le w c u , w E lb lą g u , p r a c u ją c ja k o p a s to r w k o ście le T rz e c h K ró li o ra z n a u c z a ją c w L ic e u m R e a ln y m . N a d P r e sb y te ro lo g ią p r a c o w a ł w ie le la t. P ie rw s z ą je j część o b e jm u ją c ą la t a 1555— 1699 u k o ń c zy ł w I860 r., d ru g ą (1700— 1859) w 1959 r., a trz e c ią (u z u p e łn ie n ia ) w 1883 r . Ś m ie rć p rz e rw a ła a u to ro w i z ab ieg i o w y d a n ie d ru k ie m te j ro z p ra w y . R ę k o p is p r z e k a z a ł sw y m w ła d z o m z w ie rz c h n im . W X X w ie k u rę k o p is t e n p o s ia d a ł E u g e n G u s ta v K e r s t a n , p a sto r , a u to r k ilk u ro z p ra w o d z ie ja c h k o ścio ła e w a n g e lic k ie g o w E lb lą g u . O n te ż z a b r a ł z so b ą rę k o p is P r e sb y te ro lo g ii d o N ie m ie c Z a c h o d n ich , a w 1949 r. p rz e k a z a ł go A rc h iw u m U n iw e rs y te c k ie m u w B o n n . R ęk o p is P r e s b y
te ro lo g ii z o sta ł o p ra c o w a n y i u z u p e łn io n y w y k a z e m p a s to r ó w z l a t 1884— 1945 p rz e z
W a l th e r a H u b a ts c h a i p rz e z te g o ż o b e cn ie w y d a n y .
P r a c a C h ris to p h a E d u a r d a R h o d eg o d z ie li się w y ra ź n ie n a d w ie części. P ie rw s z a (ss. 10— 252), z a w ie ra ż y cio ry sy 268 d u c h o w n y c h K o śc io ła e w a n g e lic k o -a u g s b u rsk ie g o p r a c u ją c y c h w k o ścio łac h E lb lą g a i p a ra fia c h w ie jsk ic h , n a le ż ą c y c h do te g o m ia s ta , 9 p a s to r ó w k a lw iń s k ic h z l a t 1774— 1907 (w 1774 r. za zgodą w ła d z p ru s k ic h p o w s ta ła w E lb lą g u g m in a k a lw iń s k a ), 19 k a z n o d z ie jó w w o js k o w y c h z o d d z ia łó w p ru s k ic h s ta c jo n u ją c y c h w E lb lą g u w la ta c h 1704— 1814, o ra z 29 p ro b o szczó w z k a to lic k ie g o k o ścio ła św . M ik o ła ja .
W d ru g ie j części a u to r om ó w ił o rg a n iz a c ję K o śc io ła e w a n g e lic k o -a u g s b u rsk ie g o w E lb lą g u , o b o w ią zk i d u c h o w ie ń s tw a w n ie d z ie lę , św ię ta , w czasie p o g rz e b ó w i in n e tzw . p u b lic z n e o ra z z a m ie śc ił ro z d z ia ł p o d s u m o w u ją c y w y n ik i jeg o b a d a ń z p ie rw s z e j części. O m ó w ił w n im p o c h o d ze n ie e tn ic z n e , sp o łeczn e, a n a w e t zaw o d o w e d u c h o w ie ń s tw a , jeg o w y k sz ta łc e n ie , p rz e b ie g p ra c y itp .
D la w sp ó łcz e sn e g o b a d a c z a d z ie jó w E lb lą g a w ię k sz e z n ac z e n ie m a część p i e r w sz a p r a c y C h. E . R h o d eg o , gd y ż w ia d o m o śc i z a w a rte w je j d ru g ie j części m o ż n a z n a le ź ć i w w ie lu in n y c h p u b lik a c ja c h . A u to r z e b r a ł z d u ż y m n a k ła d e m p ra c y w ie le d a n y c h o ży ciu i tw ó rc z o śc i p a s to ró w e lb lą sk ic h , k tó r z y a k ty w n ie u c z e s tn ic z y li w ż y ciu n a u k o w y m i lite ra c k im m ia s ta o ra z w y w ie ra li n ie m a ły w p ły w n a o ś w ia tę i w y c h o w a n ie m ło d zieży .
C h ris to p h E d u a rd R h o d e w y k a z a ł ś w ie tn ą zn ajo m o ść m ie js c o w e j h is to rio g r a f ii i ź ró d eł, n a to m ia s t słab sz ą p rz y o p ra c o w y w a n iu ży cio ry só w osób p rz y b y ły c h z R zeszy.
614 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
W y k o rz y s ta ł ta k ż e m e tr y k i u n iw e rs y te c k ie . P o d o b n ie j a k in n i e lb lą s c y h is to ry c y w y k a z u je n ie z n a jo m o ś ć p o ls k ie j l i t e r a t u r y i źró d eł.
C a ła p r a c a z o sta ła n a p is a n a w sp o só b o b ie k ty w n y , sp o k o jn y , b ez a n ty p o ls k ic h a k c e n tó w . R ó w n ie s p o k o jn ie p isze a u to r o s p o ra c h z k a to lik a m i o k o śció ł św . M ik o ła ja , n ie ro b i z a rz u tó w p a s to r o m za s p r z y ja n ie k a lw in iz m o w i, filip iz m o w i, p ie ty z m o w i czy te ż in n y m k ie ru n k o m w re fo r m a c ji.
B io g ra fic z n a część p ra c y C h ris to p h a E d u a r d a R h o d eg o m o ż e b y ć p rz y d a tn a w d a lsz y c h b a d a n ia c h z a ró w n o n a d d z ie ja m i K o śc io ła w E lb lą g u , j a k ró w n ie ż n a d ro z w o je m o ś w ia ty , n a u k i i ży cia lite ra c k ie g o w ty m m ie ście .
M a ria n P a w la k
H e n ry k K o c ó j , N ie m c y a p o w sta n ie lis to p a d o w e . S p r a w y p o w sta n ia lis to p a
d o w e g o w n ie m ie c k ie j o p in ii p u b lic z n e j i w p o lity c e p r u s k ie j 1830— 1831. Z a g a d n ie n ia w y b r a n e , W a rsz a w a 1970, ss. 180, I n s t y t u t W y d a w n ic z y ,,P a x ” .
M im o że p r o b le m a ty k a p o w s ta ń p o ls k ic h w X IX w ie k u p o s ia d a o g ro m n ą l i t e r a tu rę , jeszcze w ie le z a g a d n ie ń cze k a n a w y c z e rp u ją c e o m ó w ie n ie . P r z y k ła d e m m oże t u b y ć s to s u n e k ró ż n y c h n a ro d ó w i p a ń s tw do p o ls k ic h w y s iłk ó w z b ro jn y c h , szcze g ó ln ie zaś s to s u n e k n a jb liż sz y c h s ą s ia d ó w . O ile p o lity k a F r a n c ji, W ie lk ie j B r y ta n ii i A u s tr ii w o b e c P o ls k i w la ta c h 1830— 1831 z o sta ła ju ż p r z e b a d a n a , to n ie z m ie rn ie in te r e s u ją c y te m a t — p o s ta w a sp o łe c z e ń stw a n ie m ie c k ie g o o ra z p a ń s tw a p ru s k ie g o c ią g le c ze k a ł n a s w o ją m o n o g ra fię . W d zięc z n y m ty m te m a te m z a ją ł s ię o b e c n ie H e n r y k K o c ó j . W d zięczn y m , p o n ie w a ż ju ż ze s zk o ły ś re d n ie j w ie m y , że N ie m c y w c z a sie p o w s ta n ia listo p a d o w eg o p r z e ja w ia li d la s p ra w y p o lsk ie j w ie le sy m p a tii, co w d z ie jac h sto su n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h n a le ż y do z ja w isk ra c z e j n ie częstych.
P o d ty tu ł p ra c y H e n ry k a K o c ó ja w sk a z u je , iż a u to r z a ją ł się s p e c ja ln ie n ie m ie c k ą o p in ią p u b lic z n ą o ra z p o lity k ą p r u s k ą w o b e c p o w s ta n ia . W id o c zn ie z d a ją c so b ie s p ra w ę z tego, że tru d n o b ę d z ie je w y c z e rp a ć , a u to r d o d a ł w p o d ty tu le , że są to „ z a g a d n ie n ia w y b r a n e ”. W y d a je s ię je d n a k , że n ie p o trz e b n ie o b c ią ż y ł sw ą p ra c ę jeszcze d w o m a n o w y m i ro z d z ia ła m i, m ia n o w ic ie o s to s u n k u r z ą d u p o w stań c z eg o i p o ls k ie j o p in ii p u b lic z n e j do p a ń s tw a p ru s k ie g o . W szak s tu d iu m d o ty c z y s to s u n k u N iem có w do s p r a w p o w s ta n ia a n ie P o la k ó w w czasie p o w s ta n ia do N iem có w .
A u to r w y k o rz y s ta ł d u ż ą b a z ę a rc h iw a ln ą , w śró d k tó r e j w id z im y d w a a rc h iw a n ie m ie c k ie (M e rse b u rg i D rezno), trz y a rc h iw a p o ls k ie (P o zn a ń , G d a ń s k i W arsz a w a), p o n a d to z b io ry rę k o p iś m ie n n e s ie d m iu p o ls k ic h b ib lio te k . Im p o n u ją c o p rz e d s ta w ia się z e s ta w n ie m ie c k ie j p ra s y z 1831 r. N a to m ia s t w z n a c z n ie s łab sz y m s to p n iu d o ta rł a u to r do ó w c ze sn y ch b r o s z u r i u lo te k p o lity c z n y c h o ra z do l i t e r a t u r y p a m ię tn ik a r sk ie j.
H e n ry k K o có j s to su n k o w o sze ro k o z a ją ł się s p ra w ą p o s ta w y p a ń s tw a p ru s k ie g o w o b e c p o w s ta n ia . P r u s y s ta n ę ły w ó w cz a s p rz e d trz e m a m o ż liw o ścia m i: 1. a lb o p o p rz e ć P o la k ó w w ic h w o jn ie z R o sją ; 2. a lb o u d z ie lić p o m o c y R o sji; 3. a lb o p rz y ją ć p o s ta w ę n e u tr a ln ą . M o żliw o ść p ie r w s z a is tn ia ła w ła śc iw ie ty lk o d la ty c h kó ł, k tó re o b a w ia ły się w z r a s ta ją c e j p rz e w a g i R o s ji w N ie m c ze c h i E u r o p ie i s tą d ży czy ły z w y c ię s tw a P o lsc e. J e d n a k ż e o p o lity c e P r u s d e c y d o w a ł oczy w iście rz ą d a n ie sp o łe c z e ń s tw o . R zą d zaś o b a w ia ł się, że w ra z ie p o w o d z e n ia p o w s ta n ia , P o ls k a u p o m n i się o sw o je z ie m ie p o d p a n o w a n ie m p ru s k im . P r u s y je d n a k n ie z d ec y d o w a ły się n a w k ro cze n ie do K ró le s tw a P o lsk ie g o , p o n ie w a ż — ja k s tw ie r d z a a u to r — o b a w ia ły się w ó w cz a s k o n fli k tu z F r a n c ją . S tą d te ż p rz y ję ły p o s ta w ę w ro g ie j w o b e c P o ls k i n e u tra ln o ś c i. P rz e d s ta w ic ie le P o ls k i n ie m o g li w P r u s a c h , zw łaszcza w B e rlin ie ro z w in ą ć ż a d n e j d y p lo m a ty c z n e j d z ia łaln o śc i. B y li in w ig ilo w a n i t a k p rz e z p o lic ję p r u s k ą , ja k
