Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów w świetle Zasad europejskiego prawa kontraktów oraz polskiego prawa zobowiązań

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 802. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Aneta Kaźmierczyk Katedra Prawa. Monika Szaraniec Katedra Prawa. Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów w świetle Zasad europejskiego prawa kontraktów oraz polskiego prawa zobowiązań I. Wprowadzenie Zbiór Zasad europejskiego prawa kontraktów (Principles of European Contract Law PECL)1 służyć ma idei harmonizacji określonych dziedzin prawa w tym prawa cywilnego w ramach Wspólnoty Europejskiej. Wskazane Zasady2 obejmują część ogólną prawa zobowiązań. Wśród Zasad uregulowana została także, w podstawowym zarysie, problematyka zabezpieczania wykonania umów oraz w niewielkim stopniu same zabezpieczenia. Daje to asumpt do dokonania porównania stanu prawnego polskiego prawa zobowiązań do Zasad europejskiego prawa kontraktów w kontekście zasad 1 Pierwsza cześć PECL została opublikowana w 1995 r. Druga edycja Zasad europejskiego prawa kontraktów ukazała się w 1999 r. Następnie wydano połączoną pierwszą i drugą część w 2000 r. Trzecia część PECL ukazała się na rynku wydawniczym w 2003 r. Zob. J. Bełdowski, Europejskie prawo umów, Kwartalnik Prawa Prywatnego, r. XIII, 2004, z. 3, s. 805.. Zbiór zasad obejmuje dziewięć rozdziałów, które dotyczą:1. Ogólnych postanowień, 2. Zawierania kontraktów, 3. Umocowania do zawierania kontraktów, 4. Ważności umów, 5. Interpretacji, 6. Treści umów, 7. Wykonania zobowiązań, 8. Niewykonania zobowiązań i środków przysługujących wierzycielowi - postanowienia ogólne, 9. Szczególnych środków przysługujących wierzycielowi w przypadku niewykonania zobowiązania. 2.

(2) Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec. 66. ogólnych dotyczących zabezpieczeń wyrażonych w polskim prawie zobowiązań oraz w PECL. W polskim prawie zobowiązań generalna zasada dotycząca dokonywania zabezpieczeń zawarta została w art. 364 k.c., który stanowi, że ilekroć ustawa przewiduje obowiązek zabezpieczenia, zabezpieczenie powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego. Jednakże z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. Wymieniona zasada przesądza, że w sytuacji, w której od woli stron zależy czy w ogóle chcą zabezpieczyć wykonanie umowy, rodzaj zabezpieczenia zależy tylko od ich decyzji3. W sytuacji jednak, w której ustawa przewiduje obowiązek zabezpieczenia, zasadą jest zabezpieczenie poprzez złożenie pieniędzy do depozytu sadowego. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, w której wystąpią jakieś ważne powody, z uwagi na które zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. Wśród Zasad europejskiego prawa kontraktów norma ogólna dotycząca zabezpieczeń zawarta została w treści artykułu 8.105. Zgodnie z treścią tego artykułu: 1) strona, która ma uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania, może domagać się odpowiedniego zabezpieczenia należytego wykonania, a w międzyczasie powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia tak długo, dopóki obawa ta jest nadal uzasadniona, 2) jeżeli zabezpieczenie takie nie zostanie udzielone w rozsądnym terminie, strona uprawniona do jego żądania może odstąpić od umowy, zawiadamiając o tym niezwłocznie druga stronę, jeżeli ma nadal uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania. Porównanie zakresu obydwu rozwiązań pozwala wyodrębnić cztery podstawowe różnice pomiędzy wymienionymi zasadami ogólnymi. Po pierwsze, w polskim prawie zobowiązań jest zasada, że strony w każdej sytuacji mogą zastrzec konieczność dania zabezpieczenia wykonania umowy. Zasada PECL uzależnia możliwość żądania przez stronę zabezpieczenia od tego czy istnieją uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania umowy. Przy czym przez istotne niewykonanie umowy należy rozumieć sytuację4, w której: – istnieje obawa, że zobowiązanie nie zostanie wykonane dokładnie w sytuacji, gdy dokładne wykonanie stanowi o istocie zobowiązania, – jeżeli niewykonanie w sposób znaczący pozbawi stronę poszkodowaną tego, czego zgodnie z umową mogła oczekiwać, – niewykonanie było zamierzone i zrodziło u poszkodowanego przekonanie, że nie może polegać on na przyszłym świadczeniu drugiej strony. Zabezpieczenie może też powstać ex lege, np. hipoteka czy też zastaw.. 3. Zgodnie z treścią art. 8.103 PECL.. 4.

(3) Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów…. 67. Po drugie, zgodnie z treścią zasady zawartej w PECL brak udzielenia zabezpieczenia w rozsądnym terminie powoduje powstanie po stronie żądającego zabezpieczenia prawa do obstąpienia od umowy, które obwarowane jest dwoma warunkami. Po pierwsze odstępujący powinien niezwłocznie zawiadomić o tym drugą stronę, a po drugie uzasadniona obawa dotycząca istotnego niewykonania umowy przez drugą stronę musi nadal trwać. W treści ogólnej zasady prawa polskiego brakuje uzależnienia możliwości odstąpienia od umowy od braku udzielenia zabezpieczenia. Kolejna różnica podstawowych reguł z art. 364 k.c. oraz art. 8. 105 PECL dotyczy aktywacji prawa powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia. Zgodnie z treścią art. 8.105 ust. 1 PECL, strona, która zażądała zabezpieczenia ze względu na powstanie uzasadnionej obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania, może w międzyczasie powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia tak długo, dopóki obawa ta jest nadal uzasadniona. Treść ogólnej reguły wyrażonej w art. 364 k.c. nie zawiera takiego rozwiązania5. Kolejna kwestia związana jest z wyrażoną w polskim prawie zobowiązań zasadą, że regułą jest, iż zabezpieczenie powinno nastąpić poprzez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego, a dopiero w sytuacji, w której wystąpią ważne powody, zabezpieczenie to może nastąpić w inny sposób. Podkreślić jednak należy, że prymat złożenia pieniędzy do depozytu sądowego nie istnieje, gdy z woli stron następuje żądanie zabezpieczenia umowy lub z ważnych powodów zasadny jest inny rodzaj zabezpieczenia. Dowolny sposób zabezpieczenia wydaje się wynikać również z treści zasad europejskiego prawa umów. Wymienione różnice nie wyczerpują jednak odmienności analizowanych przepisów jako reguł ogólnych dotyczących zabezpieczeń w prawie polskim oraz w PECL. Trzeba bowiem zwrócić również uwagę na cel i funkcje, jakie reguły te pełnią. Zasadne staje się również przeanalizowanie problemu czy w prawie polskim istnieją sytuacje, w których ustawa wymaga, aby żądanie dania zabezpieczenia uzależnione było od spełnienia określonych przesłanek i czy przesłanki te, zawarte przepisach szczególnych, wystarczają spełnieniu roli, jaką pełni ogólna zasada PECL ograniczająca nadzabezpieczanie kontraktów.. Zaznaczyć jednak należy, że prawo do powstrzymania się od spełnienia świadczenia znane jest polskiemu prawu zobowiązań przede wszystkim z treści art. 488 k.c. 5 oraz 490 k.c. 5 5.

(4) Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec. 68. 2. Szczegółowe regulacje dotyczące zabezpieczenia w prawie polskim na tle porównawczym zasady ogólnej PECL Zgodnie z treścią art. 364 k.c., ilekroć ustawa przewiduje obowiązek zabezpieczenia, zabezpieczenie powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego. Jednakże z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. Zgodnie z treścią art. 8.105 PECL, strona która ma uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania, może domagać się odpowiedniego zabezpieczenia należytego wykonania, a w międzyczasie powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia tak długo, dopóki obawa ta jest nadal uzasadniona. Analiza treści wskazanych reguł prawnych prowadzi do wniosku, że zasada wyrażona w PECL uzależnia możliwość żądania przez stronę zabezpieczenia od tego czy istnieją uzasadnione obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania umowy. Z treści reguły zawartej w art. 364 k.c. wynikałoby, że w prawie polskim żądanie dania zabezpieczenia nie jest uzależnione od wystąpienia jakiejś określonej przesłanki. Teza taka nie jest jednak do końca prawdziwa. Treść art. 364 k.c. wskazuje, że polski ustawodawca, tworząc zasadę ogólną, nie tyle skoncentrował się na warunkach, które muszą zostać spełnione, aby zażądać zabezpieczenia wykonania świadczenia, ile na sposobie dokonania tego zabezpieczenia w sytuacji, w której żądanie takie zostanie zgłoszone. Jak podnosi się w doktrynie6, z treści art. 364 k.c. wynika, że polskie prawo rozróżnia dwie sytuacje: pierwszą gdy ustawa przewiduje obowiązek dania zabezpieczenia przez stronę oraz drugą sytuację, gdy żądanie dania zabezpieczenia jest całkowicie uzależnione od woli stron stosunku prawnego. Wskazuje się także, że przepis art. 364 k.c. ma również zastosowanie w wypadkach, gdy ustawodawca nie nakłada obowiązku udzielenia zabezpieczenia, ale przyznaje uprawnienie dla strony do domagania się zabezpieczenia lub gdy przewiduje uchylenie uprawnienia strony przeciwnej w razie udzielenia zabezpieczenia7. Tym samym wyodrębniają się nie dwie, ale trzy sytuacje dotyczące dania zabezpieczeń w polskim prawie. Pierwsza, gdy ustawa przewiduje obowiązek dania zabezpieczenia, druga, gdy ustawa przewiduje możliwość dania zabezpieczenia i trzecia, gdy danie zabezpieczenia jest całkowicie uzależnione, bez żadnych warunków, od woli stron stosunku prawnego. Biorąc pod uwagę przedstawione wyróżnienie, należy przeanalizować czy ustawa (w sytuacji wskazującej obligatoryjność dania zabezpieczenia oraz moż6 Zob. T. Wiśniewski w: Komentarz do Kodeksu Cywilnego, Księga trzecia, Zobowiązania, t. 1, Warszawa 1999, s. 77.. Ibidem, s. 77–78.. 7.

(5) Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów…. 69. liwość żądania zabezpieczenia) uzależnia żądania zabezpieczenia od spełnienia określonych warunków i czy ewentualnie warunki te powodują, że choć w minimalnym zakresie polskie ustawodawstwo zbliża się do zasady zawartej w PECL umożliwiającej przeciwdziałaniu nadzabezpieczeniom. Z uwagi na fakt, że art. 364 zawiera określenie „ Ilekroć ustawa przewiduje…”, przegląd artykułów regulujących kwestie zabezpieczeń dotyczyć powinien całej ustawy, a zatem należy zacząć od art. 267 k.c. prawa rzeczowego. Przepis art. 267 k.c. Zgodnie z treścią art. 267 k.c., użytkownik obowiązany jest zachować substancję oraz jej dotychczasowe przeznaczenie. Jednakże użytkownik gruntu może zbudować i eksploatować nowe urządzenia służące wydobywaniu kopalin z zachowaniem przepisów prawa geologicznego i górniczego. Przed przystąpieniem do robót użytkownik powinien w odpowiednim terminie zawiadomić właściciela o swoim zamiarze. Jeżeli zamierzone urządzenia zmieniałyby przeznaczenie gruntu albo naruszały wymagania prawidłowej gospodarki, właściciel może żądać ich zaniechania albo zabezpieczenia roszczenia naprawienia szkody. Z treści wskazanego przepisu wynika, że żądanie zabezpieczenia ma charakter woluntatywny uzależniony od woli właściciela, a równocześnie uwarunkowany jest zaistnieniem sytuacji, w której zamierzane przez użytkownika urządzenia zmieniałyby przeznaczenie gruntu albo naruszałyby wymagania prawidłowej gospodarki. Przepis art. 269 k.c. Zgodnie z treścią wskazanego przepisu właściciel może z ważnych powodów żądać od użytkownika zabezpieczenia, wyznaczając mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu właściciel może wystąpić do sądu o wyznaczenie zarządcy. Przepis wymienionego artykułu zabezpiecza prawa właściciela w sytuacji, w której sposób wykonywania prawa użytkowania budzi obawy narażenia interesu właściciela na szkodę. Przepis nie nakłada obligatoryjnego obowiązku dania w takiej sytuacji zabezpieczenia, a jedynie wskazuje na możliwość zażądania zabezpieczenia od użytkownika. Możliwość ta uzależniona jest od zaistnienia przesłanki w postaci obawy narażenia interesu właściciela na szkodę. Przepis nie precyzuje w sposób szczegółowy, w jakich okolicznościach obawa ta jest na tyle uzasadniona, aby uzasadnić żądanie zabezpieczenia jednakże zawiera wskazówkę, że może to nastąpić z ważnych powodów. W doktrynie8 podnosi się, że stopień zagrożenia interesów właściciela musi być istotny, i uzasadnia wniosek, że brak zabezpieczenia mógłby narazić go na szkodę.. S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Księga druga, Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 1999, s. 399–400. 8.

(6) 70. Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec. Przepis art. 270 k.c. W myśl art. 270 k.c. właściciel może odmówić wydania przedmiotów objętych użytkowaniem nieprawidłowym dopóki nie otrzyma odpowiedniego zabezpieczenia. Zgodnie z treścią wskazanego przepisu charakter żądania zabezpieczenia można określić jako fakultatywny uzależniony od woli właściciela. Przepis nie zawiera żadnych przesłanek, od których miałaby być uzależniona możliwość zażądania zabezpieczenia, jednakże należy zauważyć, że przy użytkowaniu nieprawidłowym przedmiot użytkowania przechodzi na własność użytkownika z chwilą wydania rzeczy. W związku z tym można stwierdzić, że interes właściciela jest z reguły zawsze zagrożony. Przepis art. 439 k.c. Zgodnie z treścią tego przepisu ten, komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez niego przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, ażeby osoba ta przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie. W myśl wskazanej regulacji, osobie, której grozi szkoda, przysługują roszczenia mające na celu zapobieżenie niebezpieczeństwu naruszenia jej interesów. Żądanie zabezpieczenia jest tu całkowicie uzależnione od woli osoby zagrożonej, a możliwość zażądania tego zabezpieczenia uwarunkowane jest wystąpieniem stanu zagrożenia. Dodać w tym miejscu należy, że usytuowanie przepisu wskazuje brak podstaw do stosowania tego przepisu, gdy zagrożenie szkodą powstaje w ramach łączącego strony stosunku obligacyjnego. Przepis art. 461 k.c. W myśl tego przepisu zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń naprawienia szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania). Wskazana reguła stanowi postać dozwolonej samopomocy, w wyniku której retencjonista uzyskuje możność oddziaływania psychicznego na swojego dłużnika, aby ten wykonał zobowiązanie lub przynajmniej zabezpieczył wykonanie tego zobowiązania. Przepis kształtuje odmienną od wymienionych wcześniej sytuację. Wykazuje pewne podobieństwo do zarzutu wynikającego z zasady równoczesności świadczeń w umowach wzajemnych. Prawo to ustawa przyznaje w oznaczonych wypadkach dłużnikowi, upoważniając go do odmówienia wykonania swojego świadczenia do czasu, gdy wierzyciel nie zaspokoi lub nie zabezpieczy wykonania roszczenia, które dłużnik ma przeciwko wierzycielowi. Prawo zatrzymania zostaje uchylone przez danie zabezpieczenia. Przepis art. 490 k.c. Zgodnie z treścią przepisu 490 k.c., jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadcze-.

(7) Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów…. 71. nia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia. Uprawnienia te nie przysługują stronie, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o złym stanie majątkowym drugiej strony. Przepis ten kształtuje prawo do powstrzymania się ze świadczeniem przez zobowiązanego do świadczenia wcześniejszego. Strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się ze spełnieniem swego świadczenia do czasu aż druga strona bądź zaoferuje świadczenie wzajemne, bądź udzieli zabezpieczenia. Wskazane uprawnienie ma na celu zabezpieczenie roszczenia, dlatego uprawnienie do powstrzymania się staje się bezskuteczne z chwilą dania zabezpieczenia. W sytuacji gdy jedna ze stron ma spełnić swoje świadczenie wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej zły stan majątkowy, może ona powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia aż do czasu, gdy druga strona zaoferuje świadczenie lub udzieli zabezpieczenia. Sposób tego zabezpieczenia powinien być zgodny z treścią art. 364 k.c. Warunkiem zatem zastosowania prawa powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia aż do dania zabezpieczenia przez drugą stronę jest stan obawy, że druga strona swojego świadczenia nie spełni. Ustawodawca wskazuje, że spełnienie świadczenia przez drugą stronę musi być wątpliwe ze względu na jej zły stan majątkowy. Przy czym uprawnienie to odpadnie, jeżeli strona zainteresowana zabezpieczeniem w chwili zawarcia umowy wiedziała o złym stanie majątkowym kontrahenta. Pojęcie złego stanu majątkowego jest szersze od pojęcia niewypłacalności dłużnika i odnosi się zarówno do sytuacji, w której istnieją wątpliwości co do spełnienia świadczenia pieniężnego, jak i niepieniężnego. Należy jednak podkreślić, że przepis ten nie ma zastosowania do sytuacji, w której przyczyną wątpliwości co do dopełnienia świadczenia będą inne okoliczności niż zły stan majątkowy dłużnika, np. brak zamiaru dotrzymania zobowiązania, opóźnienia, które uzasadnią twierdzenie, że świadczenie nie zostanie wykonane na czas. Przepis art. 496 k.c. oraz art. 497 k.c. Zgodnie z art. 496 k.c., jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot. W myśl art. 497 k.c., przepis artykułu 496 k.c. stosuje się odpowiednio w razie rozwiązania lub nieważności umowy wzajemnej. Przepis art. 496 k.c. dotyczy sytuacji, w której – ze względu na odstąpienie od umowy – każdej ze stron zobowiązania wynikającego z umowy wzajemnej przysługuje uprawnienie do zwrotu spełnionego świadczenia. Z uwagi na to, że świadczenia te są niezależne od siebie, nie może mieć zastosowania prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia. W odróżnieniu od ogólnego.

(8) Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec. 72. prawa zatrzymania określonego w art. 461 k.c., prawo zatrzymania z art. 496 k.c. uzależnione jest od zaofiarowania zwrotu otrzymanego świadczenia wzajemnego lub zabezpieczenia roszczenia o zwrot. Zaofiarowanie świadczenia musi być rzeczywiste oraz należyte. Sama gotowość dłużnika spełnienia świadczenia nie wystarcza. Zasady te mają również zastosowanie do sytuacji, w której następuje rozwiązanie umowy na skutek czynności prawnej, jak i rozwiązania na mocy orzeczenia sądowego. Prawo zatrzymania przewidziane w art. 497 może się jednak pojawić jedynie w wypadku, gdy rozwiązanie działa ex tunc. Przepis art. 552 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli kupujący dopuścił się zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych albo jeżeli ze względu na jego stan majątkowy jest wątpliwe czy zapłata ceny za część rzeczy, które mają być dostarczone później, nastąpi w terminie, sprzedawca może powstrzymać się z dostarczeniem dalszych części rzeczy sprzedanych, wyznaczając kupującemu odpowiedni termin do zabezpieczenia zapłaty, a po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu może od umowy odstąpić. W razie gdy świadczenia wzajemne obydwu stron mają być wykonywane w następujących po sobie częściach, sprzedawca może korzystać ze szczególnego sposobu ochrony przed stratami, jakich mógłby doznać w następstwie niezapłacenia przez kupującego za rzeczy wydawane mu w kolejnych partiach. Przesłanką wprowadzenia ochrony jest zwłoka kupującego z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy, albo też stan majątkowy kupującego uzasadniający wątpliwość, czy zapłaci on terminowo za dalsze świadczenia częściowe. W doktrynie nie ma zgodności co do stosunku art. 490 k.c. oraz 552 k.c. Zgodnie z jednym ze stanowisk art. 552 jako mający charakter szczególny wyłączy stosowanie art. 490 k.c.9 Zgodnie z drugim ze stanowisk10 istnieje możliwość równoległego stosowania obu przepisów. Skutkuje to możliwością zrealizowania przez sprzedawcę uprawnień z art. 552 k.c., jeżeli w chwili zawarcia umowy znał on zły stan majątkowy kupującego. Skutek taki zawiera jednak i pierwsze rozwiązanie, które wydaje się właściwe z uwagi na charakter wspomnianych przepisów jak też z uwagi na to, że art. 552 k.c. stwarza silniejszą ochronę sprzedającego. Ochrona z art. 552 k.c. będzie miała zastosowanie zarówno wtedy, gdy kupujący dopuścił się zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych, jak i wtedy, gdy ze względu na jego stan majątkowy jest wątpliwe czy zapłata za część, która ma być dostarczona później, nastąpi w terminie. Sprzedawcy przysługuje w takiej sytuacji prawo do powstrzymania się z dostarczaniem dalszych części rzeczy przy 9 Zob. S. Buczkowski w: Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, s. 1281; jak też Z. Banaszczyk w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 2004, s. 52.. Zob. M. Nestorowicz w: Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989, s. 554.. 10.

(9) Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów…. 73. wyznaczeniu kupującemu terminu do zabezpieczenia zapłaty. Po bezskutecznym upływie tego terminu sprzedawca może od umowy odstąpić. 3. Podsumowanie Przegląd powyższych artykułów, w aspekcie porównawczym art. 364 k.c. oraz art. 8.105 PECL, prowadzi do kilku wniosków. Po pierwsze funkcje wymienionych przepisów są różne. Przepis art. 364 k.c. wskazuje, że polski ustawodawca, tworząc zasadę ogólną, nie tyle skoncentrował się na warunkach, które muszą zostać spełnione, aby zażądać zabezpieczenia wykonania świadczenia, a bardziej na sposobie dokonania tego zabezpieczenia, w sytuacji w której żądanie takie zostanie zgłoszone. Przepis art. 8.105 PECL stanowi zatem normę ogólną regulującą warunki, które muszą zaistnieć, aby strona mogła żądać zabezpieczenia wykonania zobowiązania, natomiast przepis art. 364 k.c. stanowi normę regulującą formę dokonania zabezpieczenia. Wskazuje zatem w przeciwieństwie do art. 8.105 na preferowany sposób dokonywania zabezpieczenia. Złożenie świadczenia do depozytu sądowego odbywa się według art. 692 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego11. W kwestiach szczegółowych znajdą tu odpowiednie zastosowanie regulacje zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 24 września 1965 r. o zasadach i trybie postępowania w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego12. Należy uznać, że zasadniczo przedmiotem depozytu powinny być pieniądze polskie. Nie ma jednak przeszkód, aby strony uzgodniły, że zabezpieczenie nastąpi przez złożenie do depozytu pieniędzy zagranicznych. W razie sporu co do tej kwestii sąd rozstrzygnie na podstawie art. 364 par. 2 k.c.13 Uprawniony do otrzymania zabezpieczenia może żądać ustalenia obowiązku w tym zakresie w drodze powództwa o ustalenie. Przedmiotem rozstrzygnięcia sądowego może być również forma zabezpieczenia, jeśli zachodzą przesłanki z art. 364 par. 2. Sankcja z tytułu niewywiązania się z obowiązku dania zabezpieczenia jest swoiście określona w odpowiednich przepisach ustanawiających obowiązek zabezpieczenia14.. 11 Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964, nr 43, poz. 296 ze zm.).. Dz.U. 1965, nr 42, poz. 261.. 12. Złożenie pieniędzy zagranicznych będzie tu innym sposobem zabezpieczenia, o którym mowa w przepisie. Tak M.H. Safjan w: Komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 2005, s. 381. 13. 14. Ibidem, s. 381..

(10) Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec. 74. Składający zabezpieczenie nie może nim dysponować bez zgody osoby, na rzecz której zostało ono dokonane. Deponent traci uprawnienie do rozporządzania tą wierzytelnością, chyba że dojdzie do wygaśnięcia obowiązku zabezpieczenia. Składający zabezpieczenie będzie mógł podjąć złożoną gotówkę bądź to za zgodą osoby, na rzecz której zabezpieczenie zostało dokonane, bądź też na podstawie stosownego zezwolenia sądu dotyczącego zabezpieczonego roszczenia15. Złożenie zabezpieczenia w innej postaci może nastąpić jedynie z ważnych powodów. Może to być w szczególności trudna sytuacja zobowiązanego, uniemożliwiająca zdeponowanie wymaganej kwoty pieniężnej, jak i problemy dotyczące rodzaju zabezpieczenia np. skuteczność zabezpieczenia w innej postaci. Ewentualny spór stron co do tego, czy taki powód zachodzi i czy proponowane przez zobowiązanego inne zabezpieczenie jest odpowiednie, rozstrzyga sąd w ramach postępowania, w którym pojawia się problem zabezpieczenia16. Przy wyborze sposobu zabezpieczenia sąd powinien w każdym razie uwzględnić interesy stron w takim stopniu, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę jego praw, zobowiązanego zaś nie obciążać ponad potrzebę17. Po drugie różnica dotyczy adresata przepisu. Przepis art. 8.105 PECL dotyczy zabezpieczenia wykonania kontraktów, a zatem dotyczy stosunków obligacyjnych, natomiast przepis art. 364 k.c. dotyczy zarówno stosunków kontraktowych, jak i wynikających z czynów niedozwolonych (czyli szeroko rozumianego prawa zobowiązań), jak i stosunków wynikających z prawa rzeczowego. Po trzecie zgodnie z art. 8.105 PECL możliwość żądania przez stronę zabezpieczenia uzależniona jest zawsze od zaistnienia uzasadnionej obawy, że druga strona dopuści się istotnego niewykonania umowy. Przepis art. 364 k.c. zawiera rozróżnienie na sytuacje, w których ustawa wprowadza obowiązek dania zabezpieczenia czy też możliwość żądania zabezpieczenia oraz a contrario sytuacje, w których całkowicie od woli stron uzależnione jest żądanie zabezpieczenia wykonania zobowiązania. Jak zostało wykazane, nawet wymienione przez ustawodawcę przypadki obligatoryjnego zabezpieczenia czy też uprawnienia do żądania zabezpieczenia nie zawsze związane są z koniecznością zaistnienia uzasadnionej obawy niewykonania przez drugą stronę zobowiązania. Najbliższy w tym zakresie jest przepisowi art. 8.105 PECL przepis art. 552 k.c., jednakże jest on jedynie przepisem szczególnym. 15 Sąd postanowi wydać depozyt osobie, na rzecz której nastąpiło zabezpieczenie, jeżeli zachodzą warunki określone we wniosku o złożenie do depozytu – por. par. 2 i par. 14 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 września 1965 r. o zasadach i trybie postępowania w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego.. Tak T. Wiśniewski w: Komentarz…, s. 84.. 16 17. Por. art. 755 par. 2 KPC..

(11) Zasady ogólne zabezpieczenia wykonania kontraktów…. 75. Można zatem stwierdzić, że w rzeczywistości w polskim prawie zobowiązań w części ogólnej nie ma przepisu, który odzwierciedlałby ideę wyrażoną w treści art. 8.105 PECL. Jak zostało bowiem wykazane, ogólna reguła dotycząca zabezpieczeń w prawie polskim koncentruje się na innych zagadnieniach niż art. 8.105 PECL. Z uwagi zatem na nadmierność żądań związanych z zabezpieczaniem zobowiązań w stosunkach zobowiązaniowych w świetle prawa polskiego wprowadzenie normy ograniczającej możliwość żądania zabezpieczenia w wypadku zaistnienia uzasadnionej obawy niewykonania przez drugą stronę zobowiązania wydaje się zasadne. W praktyce istnieje tendencja do ustanawiania wielu zabezpieczeń, zwłaszcza w postaci przewłaszczenia rzeczy lub przelewu wierzytelności na zabezpieczenie, których wartość często wielokrotnie przekracza wysokość zabezpieczonej wierzytelności. Może to prowadzić do powstania stanu tzw. nadzabezpieczenia pierwotnego. Jego skutkiem może być uzależnienie dłużnika od danego kredytodawcy, przez co zostaje on pozbawiony możliwości skorzystania w przyszłości z ofert innych kredytodawców, gdyż nie może zaoferować im odpowiedniego zabezpieczenia. W pewnych wypadkach nadzabezpieczenie pierwotne może prowadzić nawet do nieważności umowy ustanawiającej takie zabezpieczenie jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego (art. 58 par. 2 k.c.)18. Do nadzabezpieczenia może dojść także w razie spłaty części zabezpieczonej wierzytelności, jeżeli nie prowadzi ona do zwolnienia spod zabezpieczenia obciążonych lub przewłaszczonych na rzecz wierzyciela rzeczy (praw) lub wygaśnięcia udzielonych zabezpieczeń osobistych. Ocena tych sytuacji, jak też ochrona ustanawiających zabezpieczenie przed ryzykiem ich powstania nie jest łatwa19. Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego rozwiązania analogicznego do reguły zawartej w PECL ograniczałoby możliwość występowania nadzabezpieczeń. Równocześnie nie niweczyłoby idei wynikającej z art. 364 k.c., bowiem sposób dokonania zabezpieczenia w sytuacji, w której można by było go żądać, Niedopuszczalne z punktu widzenia art. 58 k.c. lub art. 3851 k.c. jest ustanowienie zabezpieczeń dla jednej wierzytelności, jeżeli jednocześnie nie stworzono (poprzez uzgodnienie klauzul zwalniających) możliwości usunięcia mającego powstać planowo w przyszłości następczego nadzabezpieczenia. Niedopuszczalność (i tym samym nieważność czynności prawnej) wystąpi nie dopiero w chwili powstania następczego nadzabezpieczenia, ale już w chwili ustanowienia zabezpieczenia, które wówczas nie jest jeszcze nadmierne. Za niedopuszczalne należy uznać ustanawianie takiego zabezpieczenia, którego nieuchronną konsekwencją miałoby być powstawanie w przyszłości nieusuwalnego stanu nadmiernego zabezpieczenia. Tak I. Karasek, Granice dopuszczalności ustanawiania zabezpieczeń – nadmierność zabezpieczeń, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2003, nr 4, s. 65 oraz I. Karasek, Zabezpieczenia wierzytelności na zbiorze rzeczy lub praw o zmiennym składzie, Zagadnienia konstrukcyjne, Kraków 2004, s. 201. 18. G. Tracz, J. Pisuliński, Zabezpieczenie wierzytelności umownych w obrocie gospodarczym, Walters Kluwer Polska – Oficyna, 2003, s. 256. 19.

(12) 76. Aneta Kaźmierczyk, Monika Szaraniec. wynikałby w dalszym ciągu z regulacji przepisu art. 364 k.c. Jedyna różnica polegałaby na konieczności wprowadzenia do treści reguły ogólnej dotyczącej warunków żądania zabezpieczenia klauzuli wskazującej, że warunki zapisane w normie ogólnej nie mają zastosowania tam, gdzie ustawa przewiduje możliwość czy obligatoryjność dania zabezpieczenia, uzależniając ją od innych warunków niż wskazane w normie ogólnej. Wynikałoby to z samej istoty stosunku normy ogólnej i szczególnej, jednakże z uwagi na szersze niż tylko do kontraktów zastosowanie art. 364 k.c. byłoby zasadnym rozwiązaniem. General Principles of Securing the Performance of Contracts in Light of the Principles of European Contract Law and Polish Contract Law The aim of this article is to compare the regulations contained in the Principles of European Contract Law and in Polish Contract Law in regard to securing the performance of contracts. In the first part of the article, the authors present the key regulations in regard to securing the performance of contracts contained in the provisions of Polish law and in the Principles of European Contract Law. In the second part of the article, the authors discuss and compare the various methods of securing contract performance in Polish law and in the Principles of European Contract Law..

(13)