R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X X X X X X I , y o s/ y t 6 - 198 2-19 85
ZYGM UNT G AŁECK I
H ISTO RIA W YRAŻENIA JĘ Z Y K O JC Z Y ST Y *
Przedmiotem opracowania jest historia w yrażenia ję z y k o jc z y s t y , a także innych w yrażeń występujących w tym samym znaczeniu w języku polskim. Zagadnienie to można rozważać tylko w odniesieniu do język a literackiego, bowiem omawiane w yrażenie powstało na gruncie język a literackiego i w nim funkcjonuje.
Język polski w yraża pojęcie «lingua nativa» przede w szystkim związkam i
ję z y k o jc z y s ty i m o w a o jcz ysta . Także w literaturze kaszubskiej, oprócz k aszubsczi ję z e k , znajdujem y w yrażenia: ję z e k o jcz e s ty , r n o w a o jcz é s ta (por. o jcz éz n a , z e m n ia o jc z é s t a ) 1, są one jednak niew ątpliw ie przejęte z polskiego
języka ogólnego2.
W yrażenie ję z y k o jc z y s ty jest łączliwym zw iązkiem frazeologicznym . Przym iotnik o j c z y s t y łączy się w nowszej polszczyźnie najczęściej z w yraza mi kraj, z iem ia , d o m , d z ieje, ję z y k ( m o w a ) i kilkom a innym i. Dla przykładu w języku A. M ickiew icza ' wystąpił ten przym iotnik w następujących zw iąz kach: ję z y k o jc z y s t y (10 razy + cytaty), s p r a w a o jcz y s ta (12 r.), m o w a o jcz y sta (9 r.), litera tu ra o jcz ysta , z ie m ia o jcz ysta , o jc z y s ta stro n a (po 5 r,), d z ie je o j c z y
ste, o jc z y s t e g n ia z d o , k raj o jcz y s ty , p io s e n k a o jc z y s ta (po 2 r.), o jcz y s ta ok olica, o jc z y s te p o d a n ie , o jcz y s ta rola, o j c z y s t y o b y cz a j, z w y c z a j (po 1 r.).
* Skróty nie rozwiązane w przypisach: Korespondencja - Korespondencja Adama Naru
szewicza. 1762-1796. Z papierów po Ludwiku Bernackim uzupełnił, opracował i wydał J. Platt. Pod
red. T. Mikulskiego. Wrocław 1959; OJP -O b ro ń cy języka polskiego. Wiek X V -X V III. Opracował W. Taszycki. Wrocław 1953; SE - A. B r u c k n e r . Słownik etymologiczny języka polskiego. Kra ków 1927.
1 H. J. D e r d o w s k i . O panu Czórlińscim, co do Pucka po sece jachot. Gdańsk 1976 (wyd. 1. Toruń 1880); t e n ż e . Kaszube pod Widnem. Gdańsk 1979 (wyd. 1. Toruń 1883). U A. Maj kowskiego tatczezna ‘ojcowizna’ (Żece i przigode Remusa. Zwjercadło kaszubskji. T. 2. Gdańsk 1975 s. 211).
2 Nie notuje ich B. Sychta, podając tylko: kaśebske ‘mowa kaszubska’ (Słownik gwar
kaszubskich na tle kultury ludowej. T. 2. Wrocław 1968 s. 147).
3 Słownik języka Adama Mickiewicza. Red. K. Górski i S. Hrabec. T. 5. Wrocław 196/ s. 526 n. Dalej skrót: SJMickiewicza.
44 ZYGM UN T GAŁE CKI
W e współczesnym języku polskim przym iotnik ojczysty, chociaż pod w zględem form alnym jest derywatem sufiksalnym od podstawy o jc ie c , znacze niowo jest zw iązany z o jc z y z n ą . Rozwój sem antyczny w yrazów o jcz y z n a i o jc z y s t y w historii języka polskiego jest w zasadzie taki sam i polega na roz szerzeniu znaczenia w kierunku od znaczenia węższego, bardziej konkretne go, do szerszego, bardziej abstrakcyjnego:
O JC Z Y Z N A ‘spuścizna po ojcu, dziedzic- —* ‘kraj rodzinny określonej zbio-tw o po przodkach, ojcowizna’ rowości, posiadającej odrębną świadomość narodową i własną tradycję historyczno-kultural- ną’
O JCZYSTY ‘dotyczący ojca, należący do *-» ‘związany z krajem ojczystym, ojca, pochodzący od ojca’ należący do ojczyzny, doty czący ojczyzny, narodowy’
Paralelny rozwój sem antyczny obu w yrazów nakazuje ich łączną analizę. Toteż omówienie historii w yrażenia ję z y k o jc z y s t y rozpoczynam od przedsta w ienia — znanego w praw dzie i często w różnych opracowaniach leksykolo- gicznych ogólnie ukazyw anego - rozw oju znaczeniowego w yrazu ojcz yz n a .
Pojęcie «patria» już od XV w. oddawano w polszczyźnie w yrazem o jc z y z
na. Słow nik sta rop olsk i' pod hasłem o jc z y z n a , oprócz znaczenia podstawo
w ego, udokumentowanego wielom a przykładam i, wym ienia jako drugie zna czenie ‘kraj rodzinny, miejsce rodzinne, patria, térra patria’, ilustrując je m.in. przykładem z R o z m y ś la n ia p r z e m y s k i e g o (345):
Kiedy miły Jezus popełnił ty słowa [...], tako poszedł odtąd i przyszedł do swej ojczyzny (in patriam suam Mt 13,54), gdzie był uchowam
Ale i tutaj, podobnie jak w polskich przekładach Biblii, jest bardzo trudno ściśle rozgraniczyć pojęcia «ojcow izna» i «ojczyzna». W zabytkach religijnych, np. w X V I-w iecznych przekładach Biblii, o jc z y z n a znaczy raczej ‘miejsce urodzenia, tzw . ojczyzna dom owa’ niż ‘patria’. Tłumaczone teksty dotyczą bowiem innych realiów niż dzisiejsze, czy nawet XVI-wieczne, poza tym w XVI w. znaczenie o j c z y z n y mogło być jeszcze bliższe znaczeniu ‘ojcowizna’ niż ‘patria’. D zisiejsze znaczenie w yrazu o jc z y z n a koło połowy XVI w. do piero się ustalało. W skazuje na to świadectwo Ł. Górnickiego (1566 r.):
Patria jest Łacińskie słowo; moim zdaniem lepiej uczyni, kto mówiąc
o Polszczę, rzecze Patria moja, niżli ojczyzna moja, bo ojczyzna częściej sie rozumie to, co gruntu komu ociec jego zostawił5.
4 Pod red. S. Urbańczyka. T. 5. Wrocław 1965-1969 s. 548-550. Dalej skrót: SStp. Cytaty z tego i z innych słowników podaję w pisowni dzisiejszej.
5 Dworzanin polski. Cytuję za: W. T a s z y c k i . W y b ó r t e k s tó w sta r o p o ls k ich X V I-X V Ill
HISTORIA W YRAŻEN IA JĘ Z Y K OJCZYSTY 45 Także S. O rzechowski, „a za nim i inni w 16. w ieku dla ‘o jczyz n y’ łaciń skiego terminu p a tr ia u ż yw ali” - zaznacza A. Briickner (SE 377). U M. Reja jest p a tr ia i o jc z y z n a , np. w Z w i e r
c i a d l e 6:
Ach, moja miła zranionapatrya\ Toć cię lewita i pan z księdzem mija. Samarytana nie słychać dziś nigdy,
Coby nędznika ratował od krzywdy. (II 245, w. 29-32)
[...] Żeś W. M. prawy Polak a umiłownik prawy zacnej a sławnej ojczyzny swojej, a iż ty wirszyki są od prostego Polaka napisane, przeto mi się też zdało, aby pod rozsądek W. W . były podrzucone.
(II 317)
Mimo zaleceń Górnickiego w 2. poł. XVI w. łacińskie p a tr ia byw a coraz częściej zastępowane o jc z y z n ą , np. u J. Kochanowskiego, J. Leopolity, J. W ujka. U Kochanowskiego o jc z y z n a ma jednak tak znaczenie ‘patria’, jak i ‘ojcowizna’. S. Słoński (O j ę z y k u J a n a K o c h a n o w s k i e g o . W arszawa 1949 s. 60) zaznacza, że w ostatnim znaczeniu tylko jeden raz. P o r.:
O wdzięczna ojczyzno moja!
0 mury, nieśmiertelnych ręku roboto! Jaki koniec was czeka? Ciebie, moj bracie, Stróżu ojczyzny, domu zacna podporo.
!••;!
EJieprzepłacony duchu! z tobą pospołu 1 ojczyzna umarła; jednaż mogiła Oboje was przykryje!
{O dpraw a p o słó w g re ck ich w. 524-527, 532-534);
Wzgardziłaś mną, dziedziczko moja ucieszona! Zdałać się ojca twego barziej uszczuplona
Ojczyzna, niżlibyś ty przestać na niej miała.
( T ren y III 1-3)
Dwa ostatnie przykłady pokazują, że w 2. pol. XVI w. o jc z y z n a była wyrazem dwuznacznym. Dopiero w XVII w. ma już głównie znaczenie ‘patria’, m. in. w pismach A. W argockiego, G. Knapskiego, J. Ch. Paska,
6 Zwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we
źwierciedle przypatrzyć. Wyd. J. Czubek i J. Łoś. Wstępem opatrzył I. Chrzanowski. T. 2.
46 ZYGM UN T G AŁE C K I
Sz. Starowolskiego, W . Kochowskiego i W. Potockiego7. Trzeba jednak pamiętać, że o j c z y z n a ‘ojcow izna’ trw a w języku polskim prawie do końca X IX w. jako drugie lub dalsze znaczenie tego w yrazu. Słownik ję z y k a p o lsk ie
g o pod red. W . D oroszewskiego8 opatruje je kwalifikatorem d a w . i ilustruje
przykładam i z J. Lelewela i „Tygodnika Ilustrowanego” (1870 r.). A. M ickie w icz używ a tego w yrazu w znaczeniû ‘strony rodzinne; region, z którego się pochodzi; «ojczyzna domowa» '', w ystarczy przypom nieć apostrofę; „Litwo,
O jc z y z n o moja, ty jesteś jak zdrow ie” (P an T adeu sz 1 ,1). Por. też to znaczenie
u F. S. Jezierskiego: „Prowincja granicząca z Litwą, Podlasiem i Rusią jest moją o j c z y z n ą ” (SJP Dor V 898, kwalifikowane jako prz esta rz .). Nie ma nato m iast omawianego w yrazu i znaczenia u K. Benisławskiej, co mogło wynikać z wyłącznie religijnego charakteru jej poezji.
Znaczenie ‘m ajątek, spuścizna po ojcu’ dość późno przejmuje nowy w y raz: o jc o w i z n a , zanotowany przez Lindego i poświadczony jednym przykła dem z końca XVIII w .10
Podobnie jak o jc z y z n a , przym iotnik o j c z y s t y znany był językow i staropol skiemu tylko w znaczeniu ‘dotyczący ojca, należący do ojca, pochodzący od ojca’ (SStp V 547n.). Jest on w tym słowniku udokum entowany już XIV-wie- cznym przykładem o ć c z y s t e p i e n i ą d z e (1394 P K K r I 240); z XV wieku pocho dzą połączenia o ć c z y s t e im ie n ie , o ć c z y s t y dług, c z ę ś ć o ćcz y sta . Z badań I. W in kler-L eszczyń skiej11 w ynika, że w staropolszczyźnie (materiał z zabytków do poi. XVI w .) przym iotniki o jc z y s t y i m a c i e r z y s t y występują w licznych zabyt kach, zwłaszcza prawnych, mazowieckich lub małopolskich, w znaczeniu ‘dotyczący ojcow izny’ i ‘dotyczący m atczyzny’. To znaczenie przym iotnika
o j c z y s t y trw a do końca XVII w. W świetle dokumentacji materiałowej w SJP
Lindego III 526 widać w yraźnie, że o j c z y s t y ‘od ojca, ojco.wski’ jest poświad czony cytatam i nie późniejszym i niż z XVII w .: „Nie darmo poszły o jcz y s te m odlitw y za sy n y ” (F. B irkow ski); „Szlachcicowi nie w styd o jc z y s t e upra wiać zago n y” (S. Twardow ski). W języku Samuela Twardowskiego 12 jest
7 Zob. S. B. L i n d e . Słownik języka polskiego. W yd. 2. T. 3. Lwów 1857 s. 526n. Dalej skrót: SJP Lindego; WTS passim; Słownik języka Jana Chryzostoma Paska. Red. H. Koneczna i W . Doroszewski. T. 2. Wrocław 1973 s. 50. Dalej skrót: SJPaska.
8 T. 5. Warszawa 1963 s. 898. Dalej skrót: SJP Dor.
9 SJMickiewicza V 530 podaje 12 przykładów tego znaczenia ojczyzny. Por. też uwagi S. Pigonia w : A . M i c k i e w i c z . Pan Tadeusz. W yd. 6. Opr. S. Pigoń. Wrocław 1971 s. 3 oraz
Wstęp s. V in .; K. G ó r s k i . Ja k Mickiewicz nazywał swą domową ojczyznę? W: Symholae philo- logicae in honorem Vitoldi Taszycki. W rocław-Kraków 1968 s. 106-111.
0 Z przekładu Raju utraconego J. Miltona pióra Jacka Przybylskiego (Kraków 1791-1792). Późniejsze przykłady w SJP D or V 896.
11 Sufiksy przymiotnikowe -ity, -isty, -aty, -asty w języku polskim na tle ogólnosłowiańskim. W rocław 1964 s. 15 ,6 4 . Autorka formułuje też tezę, że poza językiem literackim te przymiotniki nie istnieją.
12 S. T w a r d o w s k i z e S k t z y p n y . Dzieła wszystkie. T. 2: Dafnis w drzewo bobkowe
HISTORIA W YR AŻE N IA JĘ Z Y K O JCZYSTY 47
omawiany przym iotnik poświadczony wielokrotnie i prawdopodobnie tylko w znaczeniu ‘ojcowski’, np. „Jeden mię domek o jc z y s t y zaw iera” (scena IV ; 15,9); „o jc z y s ty Peneusz” (ib. X I; 57,10), tj. ‘ojcowski bóg rzeki tesalskiej’ ; „Za nic będą stały / T ajgety wasze z oliw ą o jcz y s tą [...]” (ib. X IV; 75,10), tj. ‘dziedziczne wieńce z gałązek oliw nych’. W języku J. Ch. Paska to znaczenie w yraża już przym iotnik o jc o w s k i (SJPaska II 49). W słowniku M. A. Trotza są podane dwa znaczenia przym iotnika o jc z y s t y , ale ten X V III-w ieczny słownik opiera się głównie na źródłach z XVII w.
Już jednak w 2. poł. XVI w. pojawiają się w yrażenia o jc z y s ta k raina i o j
cz y s ty kraj, w których formacja o j c z y s t y w ystępuje w znaczeniu zmienionym
w stosunku do pierwotnego znaczenia tego przym iotnika. Oto niektóre p rz y kłady ze Słownika p o ls z c z y z n y XVI w i e k u 13:
W' umysł wpoiło [mi się] to dalekie żeglowanie / gdzie jeszcze żądny z mo jego ojczystego kraju nigdy nie bywał (1564 - M. B i e l s k i . K ronika; podob- n ie j. K o c h a n o w s k i . Psałterz i Pamiątka Janow i na Tęczynie);
Już teraz matki i miłej rodziny / Już zapamiętaj ojczystej krainy (1579 - J. K o c h a n o w s k i . Psałterz; podobnie M. S t r y j k o w s k i . Kronika
polska);
Jusz [sic!] udatny Panicze zacnych przodków Synie Zdrowoś wrócon / Bog zdarzył / ojczystej krainie (1600 —J. R y b i ń s k i . Witanie).
SJP Lindego ma przykłady na znaczenie ‘od ojczyzny, dom ow y, swojski, własny tej krainy’ z końca XVI, z XVII i XVIII w .: Powaga króla Zygm unta, pana mądrego i ojca o j c z y s t e g o (J. Januszow ski); Ziemię w idzę o jc z y s tą i bogi
o jc z y s t e (J: A. Bardziński); N a tobie o jc z y s ta całość polega („Zabawy p rz y
jemne i pożyteczne”). W SJPaska II 49-50 podano cztery przykłady, m.in. od granic o jcz y s ty ch , o jcz y sta dzielnica.
Z podanego przeglądu materiału w yn ika, że zmiana znaczenia o j c z y z n y zaznaczyła się znacznie wcześniej (co najmniej o pół w ieku) niż zm iana zna czenia przym iotnika o jcz y s ty . W XVII w. znaczenie ‘p atria’ było już z pew nością pierwszym znaczeniem tego w yrazu, np. u Paska o jc z y z n a wystąpiła 140 razy jako ‘kraj rodzinny’. Słownik języka tego autora notuje także zw iązki frazeologiczne typu o j c z y ź n i e słu ż yć ‘wypełniać obowiązki publiczne’, z d ra jca
o jc z y z n y i in., które mogły powstać dopiero w następstwie przesunięcia zna
czenia w yrazu podstawowego. Dlatego nie ma powodu, by przenosić tę zmianę na wiek XVIII, jak czyni to D. Buttler pisząc, że „dopiero w XVIII w. na plan pierw szy w ysuw ają się momenty pozamaterialne, emocjonalno-etyczne
objaśnienia wydawcy w : S . T w a r d o w s k i . Dafnis drzewem bobkowym. Opracował J. Okoń. Wrocław 1976.
48 ZYGM UN T GAŁE CK I
owego [sc. materialnego] dziedzictw a i one staną się dominantą nowego zna czenia: ‘kraj ojców ”’14.
Geneza w yrażenia ję z y k o j c z y s t y nie musiała być uwarunkowana zmianą znaczenia o j c z y z n y , powstało ono raczej w następstwie chronologicznie póź niejszego przesunięcia znaczenia przym iotnika o jcz y sty .
Samo pojęcie «jęz yk o jczysty» pojawiło się znacznie wcześniej niż w yra żenie. Staropolskie s w ó j j ę z y k (SStp III 201n., np. Synowie Sem podług s w e g o rodu i ję z y k u BZ G en 10,31) nie ma chyba jeszcze znaczenia ‘język ojczysty’. A le już w XVI w. wyrażeniom c u d z y ję z y k , o b c y ję z y k są przeciwstawiane w yrażenia typu s w ó j ję z y k . SP XVI w. IX 521, 524 notuje zw iązki: s w ó j jęz y k i z innym i zaim kam i dzierżaw czym i (m ó j, nasz, j e g o , ich, w a s z ) ję z y k p r z y r o
d z o n y , w ła s n y ję z y k , objaśniając je jako ‘mowa ojczysta, rodzim a’ . N p.:
A niechaj narodowie w żdy postronni znają / Iż PO L A C Y nie Gęsi / iż
swój język mają.
1562 M. Rej. Figliki A jeśli mu rzeczesz / żeby swym językiem mówił / to powieda / iż za pomniał / albo że mu sie przyrodzony język prawdziwie gruby widzi.
1566 - Ł. Górnicki. Dworzanin [Marcin Luter] język swój przyrodzony (pewnie wynajdowaniem niezwy czajnych słów) wielce rozszyrzył.
1572 - Sz. Budny. Biblia Przeto gdzie godny Pisarz być nie może / lepiej jest aby wszytki sprawy Sądowe i zapisy / wyrozum nym własnym językiem pisane były
1559 - B. Groicki. Porządek sądów Wszakże pospolite M odlitwy we Zborzech Świętych językiem własnym a pospolitym mają być czynione / żeby od wszech były wyrozumiane.
1570- J . Wujek. Konfessyja
Z XVI w. pochodzą także: p o lsk a m o w a , p olsk a rz ecz , nasza m o w a itp. W XVII w . w yrażenia r y m o j c z y s t y użył W . Kochowski w tytule: Nie- proznviące próżnowanie o y c z y s t y m r y m e m na lyrica y epigrammata polskie rozdzielone (1674). N ajw cześniejszy przykład w yrażenia ję z y k o jc z y s t y pocho dzi z dzieła S. Tw ardow skiego: O jc z y s ty dom owy dobrze przejął jęz y k (W ładysław IV Król Polski i Szw edzki..., Leszczno 1649; cyt. za Lindem). M. A. Trotz w spisie źródeł do Nowego dykcjonarza podaje m. in. książkę
14 Rozwój semantyczny wyrazów polskich. Warszawa 1978 s. 84. W książce nie ma przykła dów, które by ow o materialne znaczenie w tych ramach czasowych dokumentowały. SJP D or V 898 zaświadcza wprawdzie omawiane znaczenie jeszcze w 2. poł. XIX w., ale o dominancie znaczeniowej nie może decydować wypośrodkowanie między XVII a XIX w.
HISTORIA W YR AŻE N IA JĘ Z Y K O JCZYSTY 49
Jana A. Bardzińskiego: Odrodzona w O j c z y s t y m ięz y k u Pharsalia Lukana (O liwa 1691).
A oto trochę przykładów tego w yrażenia z w ypow iedzi pisarzy XVIII w .:
A nie tylko łaciny wybornej in copia zażywają do ojczystego języka Polacy, a też niemieckiego...
1 7 5 6 -B . C h m i e l o w s k i . N o w e A ten y; cyt. za W. Taszyckim WTS 234. Gadać umiemy, pisać i mówić rzadko kto z nas umie, a to z własnej, jakem wyżej powiedział, winy, że sobie szczególnej nauki w wydoskonale niu się w ojczystym języku przez czytanie i rozmyślanie nie czyniemy.
1772 - A. Naruszewicz. OJP 338 Czytać dawne języki i obce rozumieć, Dobrze jest, lecz ojczyste naprzód trzeba umieć
1778 - F. K. D m o c h o w s k i . Sztuka r y m o tw ó r cz a ; cyt. za Lindem Dekreta Polskim ojczystym językiem mają być pisane
1782 - V olum ina L eg u m ; cyt. jw. Zdumie się każdy ciekawy a rozumujący Polak, jak daleko jego Ojczysty
Język jest młotabnym...
1 8 16-J. P rzybylski; cyt za Z. Klemensiewiczem. H istoria jęz y k a p o lsk ieg o . T. 3. W arszawa 1972 s. 163.
W yrażenie ję z y k o j c z y s t y pojawia się więc po raz pierw szy u S. T w ar dowskiego, ale jeszcze w znaczeniu niedzisiejszym . W dzisiejszym znaczeniu występuje może od końca XVII w ., por. tytuł książki Bardzińskiego, i na pewno w XVIII w. Od tego czasu u żyw a się go już powszechnie. Jest ono zaakceptowane przez normę języka polskiego i w ystępuje w różnych kon tekstach, w XX w. często jako tytuł podręczników do nauki języka polskiego w szkole podstawowej15.
W historii języka polskiego pojaw iają się też inne określenia omawianego pojęcia, np. u F. Karpińskiego ję z y k m a t e c z n y ‘rodzim y, m acierzysty’16, przede wszystkim zaś j ę z y k m a c i e r z y s t y || m a cierz y ń s k i. W yrażenie to podaje w
swoim słowniku Linde jako synonimiczne wobec ję z y k a o j c z y s t e g o , nie poświadczając jednak użycia cytatem. Że to w yrażenie występowało w pol- szczyźnie rzeczywiście już dawniej, głównie chyba pod wpływem obcym, świadczą przykłady:
Jakaż proszę przyczyna tej trudności i niesposobności? Nie insza, tylko żeśmy swego języka macierzyńskiego zaniechawszy i zapomniawszy, 15 Np.: M. P ę c h e r s k i . Nasz język ojczysty [...] Klasa V. W yd. 5. Warszawa 1966; M. J a w o r s k i.Język ojczysty [...] Klasa V. Warszawa 1976.
16 K. K w a ś n i e w s k a - M ż y k . Język Franciszka Karpińskiego. Warszawa-W rocław 1979 s. 53.
50 ZYGM UN T G AŁE CK I
w zawiły makaronizm tak głęboko zabrnęli, że już bez cudzoziemszczyzny i dwóch słów napisać nie zdołamy.
M. A. T r o t z. N o w y d yk cjon a rż , t o je s t M ow nik p olsk o-fra a n cu sk o -n iem ieck i[...] Lipsk 1764 s. 1 Jakimże sposobem możemy się popisać z umiejętnością języka macierzyń
skiego?
1772 - A. Naruszewicz. O JP 338
U nas w Saksonii w pierwszej przynajmniej klasie ludowej językiem w y kładowym jest macierzyński język dzieci, w następnych nauczyciele Łużyczanie posługują się rodzimym językiem jako pomocniczym.
1 885- Łużyce 143
W . D oroszewski zaopatrzył zacytowaną w ypow iedź M. A. Trotza nastę pującym wyjaśnieniem : „W yrażenie «język m acierzyński» może było u Trotza galicyzm em , por. fr. l a n g u e m a t e r n e lle . Później, w w. XIX, używ anie «języka m acierzyńskiego» zamiast «ojczystego» pozostawało pod wpływem niemiec kiej M u t t e r s p r a c h e ”17. Także w języku N aruszewicza mogło to w yrażenie być kalką z francuskiego; używ ał on go zamiennie z wyrażeniem ję z y k o jcz y sty . Natom iast w tekście X IX -wiecznym (przykład 3.) w yrażenie ję z y k m a c i e
rz yń sk i jest przykładem w pływ u obcego, nie wiadomo jednak czy bezpośred
nio niem ieckiego, czy przez języki łużyckie. W antologii P o d r ó ż e P o la k ó w na
Ł u ż y c e w XIX w i e k u 18 znalazłem 6 przykładów w yrażenia ję z y k o jc z y s ty
(u A. Kucharskiego, T. Lenartowicza. T. Sopodźki i W. Jelskiego) i jeden raz
j ę z y k m a ci e r z y ń s k i (w cytow anym szkicu J. Badeniego). W ystępują te w yraże
nia wyłącznie w kontekstach m ówiących o językach łużyckich, a więc w sy tuacji, w jakiej łatwo o zapożyczenia.
Współczesna norma języka polskiego nie aprobuje w yrażenia ję z y k m a c i e
r z y s t y (m a cie r z y ń s k i) jako kalki z języków germańskich, chociaż ta kalka
w ystępuje w języku polskim w sposób ciągły od 2. poł. XVIII w. Poza tym jest określeniem ‘języka ojczystego’ na znacznym obszarze Słowiańszczyzny, także u naszych najbliższych pobratym ców na południu i na zachodzie19.
O prócz om ówionych charakter łączliwego zw iązku frazeologicznego ma jeszcze j ę z y k r o d z i m y (r o d z i n n y ) ‘język o jczysty’ . To w yrażenie w ystępo wało już w dawniejszej polszczyźnie, także w odmianc e ję z y k r o d o w i t y , por.:
17 Z zagadnień leksykografii polskiej. Warszawa 1954 s. 13.
18 W ybrał i opracował A . Zieliński. Wrocław 1975 s. 47, 65, 110, 116, 119. W tekście artykułu stosuję skrót: ŁUŻYCE.
19 Omawiane wyrażenie można spotkać w polskich tekstach prasowych. Zob. W. P i s a r e k .
Słownik języka niby-polskiego, czyli błędy językowe w prasie. Wrocław 1978 s. 52. Znalazłem je
także w tekście naukowym: Z. G o ł ą b, A. H e i n z, K. P o l a ń s k i . Słownik terminologii języko
znawczej. W arszawa 1970 (definicja dwujęzyczności). W definicji tego samego terminu w Encyklo pedii wiedzy o języku polskim (pod red. S. Urbańczyka. Wrocław 1978 s. 74): język ojczysty.
HISTORIA W YRAŻEN IA JĘ Z Y K O JCZYSTY 51 Najmilej jej [sc. Marii Leszczyńskiej, królowej francuskiej] było mówić
językiem rodowitym pytać się o powodzenie kraju, czytać księgi polskie,
których znaczną u siebie miała bibliotekę.
A. Naruszewicz. Korespondencja 3
Te synonimiczne w yrażenia w ystępują jednak rzadziej; w now szych cza sach najczęściej używ ane jest w yrażenie ję z y k o jcz y s ty .
W języku polskim przym iotnik o j c z y s t y stracił zw iązek sem antyczny z podstawą deryw acyjną o jc ie c , łącząc się pod tym względem z rzeczownikiem
o jcz y z n a . W yrazem tej łączliwości znaczeniowej jest mdn. om awiany tu zw ią
zek frazeologiczny. Ponieważ zagadnienie to dotyczy w pewnej m ierze sfery słownictwa emocjonalnego, można wnioskować, że tego rodzaju przesunię cia znaczeniowe znane są nie tylko językow i polskiemu. W niektórych ję z y kach słowiańskich nazw y pojęcia «lingua nativa» także w ykazują zw iązek se m antyczny z nazwami «o jczyzn y». W e współczesnych słowiańskich językach literackich to pojęcie jest w yrażane trzema grupami określeń, których podsta w ą są w yrazy ró d , o jciec, m atka. Oto ich zestawienie sporządzone na podsta w ie literatury i słowników języków słowiańskich. Ję z y k dolnołużycki -
m a m in a r e d 0; j. górnołużycki - m a ć e r s ć in a (dawn. m a će r ć in a , m a ć e m a tyć21);
j. czeski — m a ter sk y jazyk , m a ter stin a , r o d n a r e ć ; j. słowacki — m a te r in s k y
jaz yk , m a terin sk á reć, r o d n a r e ć ; j. sło w eń sk i — m a te r in je z ik ; j. serbskochor-
wacki - m d terin sk i \\maaterinji jézik , d o m a d jé z ik ; j. macedoński —
MajvHH ja3HK; j. bułgarski - MaTepen/MańnMH/e3HK, p o ffeH e3HK; j. rosyjski - pofíH oñ ft3biK, o r e necTBeHHbiH B3biK; j. ukraiński - p iflu a M O B a ; j. białoruski — pOffHaSl MOB3.
Część w yrażeń nie ma zw iązku z nazwami pojęcia «patria». Tak jest w językach, w których interesujące nas w yrażenie ma w podstawie w yra z y
m atk a i ró d , a nazwa ‘o jczyzn y’ nie jest z tym i w yrazam i związana, np.
ukr. 6aTbKÍBüjMHa, czes. vlast, d o m o v , ale np. w języku sch. o ta d z b in a ,
d o m o v i n a i m.in. d o m a d jézik . Interesujące jest zróżnicowanie w dawniejszym
języku rosyjskim , por.ore^ecTBeHHbiń si3biK (np. u A. Puszkina): o r c n e c i B O
‘ziemia rodzinna, ojczyzna’ oraz p o jjH oñ H3bin: p o s u n ą (ziem ia rodzinna, miejsce urodzenia (miasto, w ieś)’22. Podstawą tych przesunięć znaczeniowych
20 Określenie chyba nowe, znane mi z tekstów, np. Ja cu pokazaś, kake rednosći a wosebnosći ma naśa luba mamina rec. (H. N o w a k . Powedamy dolnoserbski. Budyśyn 1976 s. 7). W słow niku A . Muki tylko bóża rec, maminy bratś (A. M u k a . Słownik dolnoserbskeje recy a jeje
narecow. T. 1-2. Petrohrad-Praha 19 11-1 9 15 , 1926-1928).
21 Zob. Ch. T. P f u h l . Obersorbisches Wörterbuch. Fotomechanischer Neudruck. Bautzen 1968. (Wyd. 1. 1866).
22 V. D a l ’. Tołkowyj słowar' źiwogo welikorusskogo jazyka. T. 2. Moskwa 1881 (1979) s. 724. Por. otec. T. 4. Moskwa 1882 (1980) s. 11. Por. rażdat (Słowar’ jazyka Puszkina. Red. W. W. Winogradów. T. 3. Moskwa 1959 s. 206. Objaśnienia znaczeń są u Dala obszerniejsze niż je tu podano).
52 ZYGM UN T G AŁE C K I
może być bardziej m etaforyka literacka niż potoczna23, a konkretne określenie upowszechnia zw yczaj języko w y.
Przeprowadzona analiza przynosi uściślenie chronologiczne, w ykazując, że rozszerzenie zakresu znaczeniowego o jc z y z n y nastąpiło w języku polskim już w XVII w ., choć proces ten zaczął się znacznie wcześniej. Powstałe rów nież w XVII stuleciu w yrażenie ję z y k o j c z y s t y mogło naw iązyw ać do formacji
o jc z y z n a ‘patria’, mogło ono jednak mieć oparcie w tej samej formacji w zna
czeniu ‘ojcow izna’, teoretycznie więc mogło być używ ane w węższym (jak u S. Twardowskiego) lub szerszym znaczeniu. Powstaje pytanie, dlaczego omó wione procesy m iały miejsce w XVII w . i co spowodowało, że w dobie makaro- nizowania łacińskie p a tr ia zostało zastąpione rodzim ym o j c z y z n a ?
N azw y takich pojęć, jak «naród», «ojczyzna», «patriotyzm », także «język ojczysty» są ściśle zw iązane ze świadomością narodową, z warunkami roz w oju narodu i jego kultury. Pojęcia oderwane - pisze D. Buttler - powstawały w długotrwałym procesie „doskonalenia władz poznawczych człowieka”, poprzez m etafory na zasadzie «od konkretu do abstraktu». „Nasilenie takich zmian przypada w polszczyźnie na w iek XVI, kiedy to na podłożu nazw konkretnych, odnoszących się do realiów codziennych, bytow ych, powstają całe dziedziny słownictwa abstrakcyjnego: leksyka społeczna, filozoficzna, religijna, term iny naukow e”24.
Jakkolw iek nie są odosobnione twierdzenia, że np. frazeologia, także słow nictwo, odzwierciedla charakter narodu25, to - zdaniem J. Łosia - „wyciąga nie w niosków o charakterze narodu z właściwości jego języka byw a niekiedy bardzo ponętne, ale nie zawsze spraw iedliw e”26. Nie było to też celem tej pracy. „Natomiast w ydaje się mniej zawodnym - pisał dalej J. Łoś - postępo wanie odwrotne, tj. dążenie do objaśnienia procesów językow ych na tle cha rakteru narodu i stopnia jego cyw ilizacji, które to cechy daleko w yraźniej, niż w język u , zaznaczają się w innych sferach działalności duchowej danego spo łeczeństwa”27.
O dpowiedź na postawione pytania jest - moim zdaniem - m ożliwa w ówczas, jeśli się fakty w ynikające z analizy lingwistycznej będzie rzutować
25 Por. w polszczyźnie: ojczyzna-matka od X VI w. (u M. Reja i P. Skargi). W e współczesnej literaturze łużyckiej: wótcny kraj, w ótana, ródna zemja, domizna i apostrofy typu: luźiska zemja,
domizna naśa; Łużica-maćer, Łużica, domizna, naia budź maćerka w znaczeniu ‘ojczyzna, kraj
rodzinny, ziemia rodzinna’ (H. W i n a r j e c. Mały zabrodnik. Zberka dźećacych baśni. Budyśin 1974).
24 B u 1 11 e r, jw. s. 249n.
25 Szczegółowiej uzasadnia tę tezę np. S. Skorupka w pracy: Idiomatyzmy frazeologiczne
w języku polskim i ich geneza. W : Slavjanskaja Filologija. Sbornik statej. Cz. 3. Moskwa 1958
s. 124-155, zwłaszcza*. 146n.
3 Czy i o ile w przebiegu zmian językowych odbija się stopień cywilizacji lub charakter
narodu? „Język Polski” R. 11:19 2 6 s. 46.
HISTORIA W YRAŻEN IA JĘ Z Y K O JCZYSTY 53
na tło historii i historii kultury polskiej XVI i XVII w. Powstanie w yrażenia j ę
zyk o jc z y s ty ma w języku polskim ścisły zw iązek z uformowaniem się pojęcia
«ojczyzny» (nawet w obu analizowanych znaczeniach) - kraju (ziemi) o „staro żytn ej” genealogii i dawnej tradycji kultury narodowej, tj. tradycji sarmacko- szlacheckiej, kultury dw orku, w całości przeciwstawianej wzorom obcym , a taki charakter miały dw ory magnackie, powiązane i podatne na w pływ y m ody euro pejskiej28.
28 Zob. np. Cz. H e r n a s . Barok. W : Historia literatury polskiej. Pod red. K. W yki. Warszawa 1973. O przeciwstawnych tendencjach kulturalnych i obyczajowych zob. też wybrane eseje w książce J. Tazbira. Spotkania z historią. Warszawa 1979.
