M.J. VAN KRANENDONK, V.C. BENNETT & J.E. HOFFMANN (ed.) – Earth’s Oldest Rocks. Elsevier, 2019, wydanie II, 1078 str.
Rekomendowana Czytelnikowi opas³a ksiêga jest dru-gim jej wydaniem, pierwsze ukaza³o siê w 2007 r., lecz nie spowodowa³o ono szerokiego odzewu. Obecna jej edycja jest niemal ca³kowicie zmieniona, zawarte w niej informa-cje s¹ uakualnione, a ponad po³owa dzie³a zosta³a napisana na nowo. Œwiadczy o tym, ¿e do zagadnienia redaktorzy podeszli bardzo rzetelnie, gromadz¹c du¿¹ grupê naukow-ców zajmuj¹cych siê badaniem wieku bezwzglêdnego ska³ archaiku, w wiêkszoœci paleoarchaiku. Liczny zespó³ autor-ski tworz¹ w wiêkszoœci geolodzy pracuj¹cy w terenie, którzy znaj¹ ods³oniêcia, a nie tylko badaj¹ ska³y w labora-toriach. To sprawia, ¿e prezentowane dzie³o jest obecnie jedynym najpe³niejszym kompendium wiedzy o najstar-szych ska³ach Ziemi.
Dzie³o sk³ada siê z szeœciu czêœci, w których s¹ omó-wione najstarsze ska³y Ziemi ze wszystkich kontynentów. Jest to wa¿ne tym bardziej, ¿e w polskojêzycznym piœmien-nictwie geologicznym wiadomoœci o najstarszych ska³ach Ziemi, o ewolucji skorupy ziemskiej w paleoarchaiku s¹ dalece niekompletne i fragmentaryczne. A przecie¿ to naj-starsze etapy formowania Ziemi i jej skorupy warunkowa³y ich póŸniejsz¹ ewolucjê.
Czêœæ pierwsza (trzy rozdzia³y) jest poœwiêcona pierw-szym etapom powstawania i ewolucji Ziemi jako ca³oœci. Znajdziemy w niej rzetelne informacje dotycz¹ce materii Uk³adu S³onecznego, procesów prowadz¹cych do powsta-nia naszej planety, ze szczególnym uwzglêdnieniem jej wczesnego bombardowania, czego wynikiem by³o powsta-nie Ksiê¿yca, a tak¿e wczesnej ewolucji atmosfery i naj-starszych oceanów.
W czêœci drugiej, sk³adaj¹cej siê z siedmiu artyku³ów, s¹ wyczerpuj¹co omówione procesy zachodz¹ce na Ziemi we wczesnym etapie jej istnienia, przede wszystkim rola pióropuszy p³aszcza, tektoniki, magmatyzmu, upadków ró¿-nej wielkoœci cia³ kosmicznych w powstaniu kontynentalró¿-nej i oceanicznej skorupy ziemskiej i p³aszcza litosferycznego, jak równie¿ mechanizmy prowadz¹ce do powstania siarcz-ków i siarczanów.
Dla znawców i badaczy najstarszych ska³ Ziemi chyba najbardziej interesuj¹ca jest czêœæ trzecia, zatytu³owana (w wolnym t³umaczeniu) Najstarsze œlady. Znajduje siê w niej osiem artyku³ów dotycz¹cych najstarszych minera-³ów i ska³ naszej planety, które powsta³y w hadeiku i paleo-archaiku. Zawieraj¹ one niezwykle interesuj¹ce informacje dotycz¹ce najstarszych ska³ Australii, Chin, Kanady i Gren-landii, obejmuj¹ce ich dok³adn¹ charakterystykê mineralo-giczno-petrograficzn¹, geochemiê i genezê. Z rozdzia³u jednoznacznie wynika, ¿e wiod¹c¹ rolê w formowaniu siê ziemskiej skorupy hadeiku i paleoarchaiku odegra³y proce-sy subdukcji. Czêœæ tê mo¿na by zadedykowaæ zwolenni-kom hipotezy ekspansji Ziemi.
Czêœæ czwarta jest poœwiêcona najstarszym terranom zbudowanym g³ównie z granitoidów i pasm zieleñcowych. Sk³ada siê ona z oœmiu artyku³ów, które dotycz¹ terranu Pilbara w Australii oraz terranu po³udniowoafrykañskiego, ze szczególnym uwzglêdnieniem archaicznej mineralizacji
z³otonoœnej w Afryce po³udniowej. To bardzo ciekawe arty-ku³y, które musz¹ byæ brane pod uwagê w rozwa¿aniach dotycz¹cych przede wszystkim geologii z³ó¿ metali, ale te¿ w teoriach dotycz¹cych powstania ¿ycia na Ziemi.
Czêœæ pi¹ta, opatrzona wiele znacz¹cym tytu³em Wype³nienia luk, sk³ada siê z kilku artyku³ów poœwiêco-nych ewolucji najstarszych fragmentów skorupy ziemskiej w Ameryce Pó³nocnej, po³udniowej Afryce, Indiach, tar-czy ba³tyckiej, tartar-czy ukraiñskiej i wschodniej Antarktydy. Spajaj¹ one wczeœniejsze informacje, powoduj¹c, ¿e wia-domoœci na temat powstania i ewolucji skorupy ziemskiej w paleoarchaiku staj¹ siê bardziej kompletne. Rozdzia³ ten stanowi konieczny wstêp do kolejnej czêœci dzie³a, zaty-tu³owanej ¯ycie, w którym autorzy omawiaj¹ ró¿ne aspek-ty najstarszych œladów ¿ycia na Ziemi. S¹ one rozproszone w ska³ach ró¿nych czêœci naszego globu, co mo¿e œwiad-czyæ, ¿e ¿ycie na Ziemi nie pojawi³o siê w jakimœ okreœlo-nym miejscu naszej planety, lecz rozwinê³o siê na ró¿nych jej obszarach.
Publikacja jest bardzo bogato ilustrowana. Zawiera te¿ bardzo obszern¹ literaturê, która bêdzie pomocna ka¿de-mu, kto chcia³by zapoznaæ siê z najstarszymi ska³ami Zie-mi i ich ewolucj¹. Nie jest to podrêcznik, ale z pewnoœci¹ stanowi ogromne Ÿród³o wiedzy dla wszystkich studiu-j¹cych dzieje Ziemi, dla wszystkich wyk³adowców, dla autorów ksi¹¿ek poœwiêconych ewolucji Ziemi. To nie-zwykle wartoœciowe dzie³o. Wartoœciowe tym bardziej, ¿e nie jest jedynie skompilowan¹ pozycj¹, lecz zawiera mate-ria³y Ÿród³owe o najstarszej historii ewolucji naszej plane-ty. Polecam tê ksi¹¿kê z ca³ym przekonaniem, ¿e oka¿e siê prze³omowym dzie³em w piœmiennictwie geologicznym.
W³odzimierz Mizerski Pañstwowy Instytut Geologiczny 11 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 1, 2020
