KONCEPCJA ZASOBOWEJ TEORII PRZEDSI BIORSTWA – CAŁO CIOWE UJ CIE I KIERUNEK DALSZYCH BADA
Anna Ujwary-Gil
Artykuł ukazał si w „Przegl d Organizacji” 2009, nr 6, s. 24-27
Pełna cytacja: Ujwary-Gil A., Koncepcja zasobowej teorii przedsi biorstwa – cało ciowe uj cie i kierunek dalszych bada , „Przegl d Organizacji” 2009, nr 6, s. 24-27. Wprowadzenie
Zasobowa teoria przedsi biorstwa, zwana równie podej ciem zasobowym, rozwin ła si w połowie lat osiemdziesi tych ubiegłego stulecia, głównie dzi ki pracy B. Wernerfelta1. Jednak e specyficzne dla przedsi biorstwa i sposobu gospodarowania zasoby zostały opisane w teorii ekonomii na długo przed 1980 rokiem przez E.H. Chamberlina, który badał wpływ zró nicowania posiadanych zasobów na konkurencj oraz uzyskanie zysków2. Znacz cy wkład do powstania tej teorii przypada równie E. Penrose, która w swoich pracach koncentrowała si na tym, w jaki sposób rozwój przedsi biorstwa jest kreowany przez wykorzystanie posiadanych zasobów3. Du y wkład nale y równie przypisa takim autorom, jak: J.B. Barney4, R. Amit i P. Schoemaker5 czy M.A. Peteraf6. Podej cie to doczekało si równie znacz cego miejsca w ramach bada nad strategi przedsi biorstwa, koncentruj c si na akumulowaniu zasobów i umiej tno ci, które umo liwiaj przedsi biorstwu tworzenie renty ekonomicznej na rynku7.
Celem artykułu jest przedstawienie koncepcji zasobowej teorii przedsi biorstwa, w której nawi zano do pogl dów reprezentantów tej teorii, którzy wnie li najwi kszy wkład w jej rozwój oraz charakterystyk . Zwrócenie uwagi na efektywno przedsi biorstwa z perspektywy podej cia zasobowego. Ponadto autorka zawarła rozwa ania na temat rozumienia warto ci i przewagi konkurencyjnej w tym wła nie uj ciu. Artykuł ko czy refleksja nad konieczno ci rozwini cia tego podej cia w kierunku zbadania wpływu i zale no ci wykorzystania zasobów niematerialnych na wzrost warto ci rynkowej przedsi biorstw oraz wskazanie kwestii, które mog stanowi swoiste uzupełnienie tej teorii.
Definicja zasobów
Zasoby przedsi biorstwa rozumiane s bardzo szeroko i obejmuj zarówno rodki materialne, jak i niematerialne. Do zasobów niematerialnych zalicza si m.in. kadr (wiedz
pracowników), jej kwalifikacje i motywacj sukcesu, kultur organizacyjn sprzyjaj c rozwojowi, reputacj przedsi biorstwa, osi gni cia w postaci pomysłów, wynalazków, innowacji oraz sprawno struktur i procedur8.
M. Romanowska9 dzieli zasoby na niewidzialne, stanowi ce cz maj tku przedsi biorstwa oraz zasoby niewidzialne zwi zane z lud mi i kultur . Te zasoby zwi zane z maj tkiem przedsi biorstwa autorka nazywa zasobami informacyjnymi, a zwi zane z lud mi – umiej tno ciami, które razem tworz kapitał intelektualny przedsi biorstwa. Zasoby mog by uzupełnieniem kapitału intelektualnego. J.B. Barney10 definiuje zasoby jako aktywa, zdolno ci, procesy organizacyjne, informacje, wiedz , kontrolowane przez firm , które umo liwiaj realizacj strategii ukierunkowanej na rozwój sprawno ci i skuteczno ci organizacji. H. Itami11 z kolei dzieli zasoby na fizyczne, ludzkie, pieni ne oraz tak zwane zasoby niewidzialne, takie jak: umiej tno ci mened erskie, technologie, zaufanie klienta, kultur organizacji. Z drugiej strony D.J. Teece12 sugeruje, i aktywa mog mie dwie formy: zasobów i zdolno ci. Zasoby to zasilenia, na przykład informacyjne, rzeczowe, finansowe czy ludzkie, przekształcone w produkt (oczekiwany rezultat, wynik ko cowy), podczas gdy zdolno ci odnosz si do specyficznych aktywów materialnych i niematerialnych, tworzonych w okre lonym czasie w wyniku interakcji pomi dzy zasobami przedsi biorstwa.
Warto zaznaczy , e w tym kontek cie ludzie nie s zasobem, lecz ich no nikiem, poniewa dysponuj wiedz , zdolno ciami, umiej tno ciami, zdrowiem, prezentuj okre lone postawy, warto ci oraz dysponuj motywacj 13. Tak te mo na tłumaczy ewolucj terminu „zasoby” w kierunku „kapitał” ludzki, który ma okre lon warto oraz stanowi ródło przyszłych dochodów dla pracownika i organizacji.
Zasobowe uj cie przedsi biorstwa bierze pod uwag zarówno zasoby fizyczne, jak i niematerialne (szeroko rozumiane umiej tno ci). Nierozwa anym przez to uj cie problemem jest jednak to, e zasoby te s ekwifinalne i mog by u ywane zamiennie. Bezpo rednia zale no przyczynowo-skutkowa mi dzy zasobami fizycznymi i ich wykorzystaniem (wiedza) jest wi c w tym uj ciu wci otwart kwesti . Dzi ki tej zamienno ci przedsi biorstwo mo e rozwija i wdra a strategie, które poprawi jego efektywno i wydajno odpowiednio do zaistniałej sytuacji na rynku i w otoczeniu.
Przewaga konkurencyjna w podej ciu zasobowym
Zasobowa teoria przedsi biorstwa próbuje wyja ni , w jaki sposób przedsi biorstwa osi gaj przewag konkurencyjn i w konsekwencji lepsze od konkurencji wyniki gospodarcze. Według J.B. Barneya14 przedsi biorstwo mo e osi gn przewag
konkurencyjn tylko wtedy, je li wdro y strategi tworz c warto , pod warunkiem jednak, e nie b dzie ona posiadana i wdro ona przez konkurentów. Uzyskanie trwałej przewagi konkurencyjnej jest w takich warunkach mo liwe, dzi ki posiadaniu kluczowych zasobów oraz ich efektywnemu rozwojowi poprzez – na przykład – unikaln syntez elementów (kombinacj zasobów i umiej tno ci). W ramach tej teorii badacze analizuj wewn trzne ró nice w wynikach gospodarczych, uzyskanych przez przedsi biorstwa, poszukuj c odpowiedzi, dlaczego dane przedsi biorstwa funkcjonuj lepiej ni inne. Odpowiedzi na to pytanie warto poszukiwa wła nie w kontek cie zasobowej teorii przedsi biorstwa, zwracaj c uwag na specyficzne dla danego przedsi biorstwa zasoby oraz efektywno ich wykorzystania15. Wzmo ona konkurencja dotyczy nie tylko przedsi biorstw z bran y wysokich technologii, biotechnologii czy usług finansowych, ale w równym stopniu przedsi biorstw tradycyjnej gospodarki, jak na przykład przemysł budowlany czy spo ywczy. Podtrzymanie przewagi konkurencyjnej jest mo liwe tylko wtedy, je li przedsi biorstwo efektywnie wykorzysta zasoby w tworzeniu dóbr (produktów) i usług.
Teoria zasobowa zakłada, e nie wszystkie zasoby s równie wa ne dla osi gni cia przewagi konkurencyjnej i konkurencyjnych wyników. Szczególnie chodzi tu o wysoko barier blokuj cych imitowanie zasobów oraz ich mobilno 16. Zasoby i umiej tno ci szczególnie warto ciowe dla przedsi biorstwa s cz sto trudne do na ladowania i nie mo na ich w szybkim czasie zast pi czym innym. Sk d te wynika długotrwała przewaga, któr przedsi biorstwo mo e osi gn na rynku. W przeciwie stwie do zasobów niematerialnych zasoby materialne nie s ródłem przewagi konkurencyjnej, poniewa łatwo poddaj si imitacji i s niemobilne17. Trwała przewaga konkurencyjna w podej ciu zasobowym jest prezentowana w pracach R. Rumelta18, przywoływanych wy ej pracach J.B. Barneya oraz M.A. Peteraf. Autorzy ci postrzegaj przedsi biorstwo jako wi zk produktywnych zasobów definiowanych jako silne i słabe strony przedsi biorstwa. Analizuj c organizacyjne zasoby, próbuj oni wyja ni , do jakiego stopnia przedsi biorstwo jest w stanie podtrzyma przewag konkurencyjn . Według J.B. Barneya19, trwała przewaga konkurencyjna oparta jest na warto ciowych (V), rzadkich (R), trudnych do podrobienia oraz substytucji (I) zasobów. Dodatkowym elementem jest tak zwany kontekst organizacyjny (O), którego analiza sprowadza si do oceny zdolno ci przedsi biorstwa do wykorzystania tych zasobów.
Efektywno w podej ciu zasobowym
W podej ciu zasobowym przewaga konkurencyjna pochodzi z zasobów, które s b d rzadkie, b d efektywniej wykorzystane od konkurencji. Ró nica w osi gni tych wynikach
przedsi biorstwa przejawia si głównie w uzyskanej rencie, w zale no ci od zasobów, które generuj zró nicowany poziom efektywno ci. Konkurencyjne zasoby s bardziej efektywne w takim sensie, e umo liwiaj przedsi biorstwu ekonomiczn (oszcz dn ) produkcj lub lepiej zaspakajaj potrzeby klientów. Przedsi biorstwa te mog dostarcza wi kszych korzy ci swoim klientom po danych kosztach lub mog dostarcza korzy ci na tym samym poziomie, ale po ni szym poniesionym koszcie. Jest to szersze uj cie efektywno ci, skoncentrowane nie tylko na obni aniu poniesionych kosztów, ale równie tworzeniu warto ci lub korzy ci netto. Efektywno działania przedsi biorstwa dotyczy maksymalizacji korzy ci, wytworzonych przy poniesionych nakładach (ile warto ci przypada na ka d poniesion jednostk pieni n nakładów). Odnosi si zarówno do efektywnej organizacji, wykonywanych operacji, jak równie procesu wytwórczego. Według J.B. Barneya i M.A. Peteraf20, warto ekonomiczna dóbr i usług wytworzonych przez przedsi biorstwo jest ró nic mi dzy korzy ciami postrzeganymi przez kupuj cego a kosztami ekonomicznymi.
Efektywno funkcjonowania przedsi biorstwa jest konsekwencj posiadania i efektywnego wykorzystania jego unikalnych zasobów i umiej tno ci, które s internalizowane przez przedsi biorstwo. Efektywno zawiera si w heterogeniczno ci zasobów, wynikaj cej z ró norodno ci czynników produkcji wykorzystywanych przez przedsi biorstwo (zasobów materialnych i niematerialnych). ródłem tego zró nicowania jest oceniana przez klienta wy szo jednych zasobów nad inne (np. internetowe kanały dystrybucji versus tradycyjne formy sprzeda y). Wspomniana heterogeniczno zasobów decyduje o tym, które przedsi biorstwa o zró nicowanych umiej tno ciach s zdolne konkurowa na rynku i równowa y koszty wpływami z eksploatacji. Przedsi biorstwa, które posiadaj takie zasoby, s zdolne produkowa ekonomiczniej lub lepiej zaspakaja potrzeby klientów, poniewa wraz z oferowanym produktem b d usług dostarczaj klientom warto dodan w postaci – na przykład – oszcz dno ci czasu czy wygody zakupu.
Warto w podej ciu zasobowym
Tak rozumiana warto w podej ciu zasobowym jest równoznaczna z całkowit nadwy k w neoklasycznej ekonomii, która równa si sumie ekonomicznej renty (nadwy ka producenta) i nadwy ki konsumenta. Warto , któr przedsi biorstwo wytworzyło, mo e sta si bogactwem dla interesariuszy przedsi biorstwa. Interesariusze korzystaj z podziału warto ci, je li przedsi biorstwo jest zdolne zredukowa koszty bardziej ni konkurencja lub poprawi jako , która umo liwia przedsi biorstwu sprzeda produktu po wy szej cenie w stosunku do poniesionych kosztów. Wa ne jest równie postrzeganie korzy ci, jakie z
u ytkowania produktu mo e osi gn klient. Im wy sza b dzie postrzegana korzy klienta z u ytkowania produktu, tym wy sz cen b dzie mógł zaproponowa producent. Warto tworzona przez przedsi biorstwo zmienia si w czasie z powodu pojawiaj cych si innowacji, ró nego typu usprawnie i modyfikacji produktów (usług). Warto ta b dzie rosła, je li w wyniku innowacji produktowej lub procesowej klient podejmie decyzj o kupnie. Sama cena nie wpływa na tworzenie warto ci, decyduje natomiast o tym, jak warto jest dzielona mi dzy producenta a konsumenta. W konsekwencji nadwy ka konsumenta zwi kszy si , je li cena produktu obni y si , a jego jako wzro nie bez konieczno ci podniesienia ceny za produkt.
Zasoby i funkcje (aktywno )21 przedsi biorstwa s postrzegane jako fundamentalna cz tworzenia warto ci. Nie istniej niezale nie od siebie i s cz ci przedsi biorstwa. Mog by wyspecjalizowane i ł czone razem w ró ne konfiguracje. Przedsi biorstwo natomiast jest tak zwanym kreatorem umiej tno ci tworzenia warto ci dodanej oraz kluczowych kompetencji organizacyjnych22. Urzeczywistnieniem warto ci dodanej dla przedsi biorstwa jest cena, któr płaci klient za uzyskane ze sprzeda y korzy ci. Aby uzyska warto dodan , nale y powi za t warto z zasobami niezb dnym do jej wytworzenia. Wzrost warto ci dodanej nast puje w wyniku produktywnego wykorzystania zasobów materialnych i niematerialnych przedsi biorstwa. Kluczowe kompetencje nale y rozumie jako zdolno organizacji do kolektywnego uczenia si oraz koordynowania ró norodnych rodzajów działalno ci i umiej tno ci produkcyjnych, wł czaj c te w to zdolno integrowania wielu strumieni technologii. Okre lenie kluczowych kompetencji odnosi si wyra nie do zasobów wiedzy i technologii, od których zale y powodzenie produkcji i dalszy rozwój przedsi biorstwa. A zdolno do tworzenia warto ci z wykorzystanych zasobów jest funkcj efektywnej organizacji procesów w danym przedsi biorstwie W ramach tej teorii cele przedsi biorstwa, formułowane przy udziale kadry zarz dzaj cej, zawieraj w sobie interesy zainteresowanych (interesariuszy), co jest równie zgodne z ide redystrybucji warto ci dodanej wytworzonej w przedsi biorstwie. Nale y zauwa y , e tempo wzrostu przedsi biorstwa jest zdeterminowane przez jego zasoby (ich natur i rodzaje) oraz wiedz i do wiadczenie mened erów.
Kierunek dalszych bada
Warto równie wspomnie , i wyeksponowana w literaturze przedmiotu koncepcja kapitału intelektualnego wyrosła na gruncie podej cia zasobowego. Je li by przyj , i kapitał intelektualny jest ci le powi zany i wpływa na wielko warto ci rynkowej przedsi biorstwa
to taki model badawczy powinien opiera si na dwóch zało eniach. Zało enia te odpowiadaj pewnym brakom zidentyfikowanym w zasobowej teorii przedsi biorstwa, przez co ich uwzgl dnienie w badaniu oraz pó niejsza analiza mo e stanowi swoiste uzupełnienie tej teorii23. Zało enia te to:
zasobowa teoria przedsi biorstwa mówi o efektywnej organizacji procesów w przedsi biorstwie, ale nie wykazuje, e polega ona tak e na wykorzystaniu istniej cego w nim kapitału intelektualnego,
zasobowa teoria przedsi biorstwa, w której zdolno do tworzenia warto ci z wykorzystanych zasobów jest funkcj efektywnej organizacji procesów w przedsi biorstwie, nie wyja nia relacji (zwi zku) mi dzy kapitałem intelektualnym a warto ci rynkow przedsi biorstwa.
Kapitał intelektualny nie jest elementem zarz dzania samym w sobie, lecz funkcj tworzenia długookresowej warto ci dla przedsi biorstwa. Nale y mie wiadomo , e logika funkcjonowania współczesnych przedsi biorstw, zorientowanych na osi gni cie przewagi konkurencyjnej, wymaga cisłego współdziałania zasobów materialnych i niematerialnych w tworzeniu tej warto ci. Tworzenie warto ci dla przedsi biorstwa stało si o wiele bardziej skomplikowane ni miało to miejsce w gospodarce rolniczej czy przemysłowej. Zło ono wzajemnych relacji mi dzy tradycyjnymi zasobami przedsi biorstwa i zgromadzonym w nim kapitałem intelektualnym, a w szczególno ci jego nieokre lono i ulotno powoduje, e kwestia pomiaru i wł czenia kapitału intelektualnego do procesu zarz dzania przedsi biorstwem pozostaje wci otwarta.
Gdyby rynki były w pełni efektywne i nie wyst powałaby asymetria informacji mi dzy interesariuszami, inwestorami a zarz dzaj cymi przedsi biorstwem, koszt dost pnego kapitału byłby z pewno ci ni szy, jak równie ni sze byłoby ryzyko towarzysz ce transakcjom. Wysoki koszt kapitału i ryzyko zwi zane s szczególnie z przedsi biorstwami wysokich technologii, opartych na wiedzy, w których głównymi zasobami s zasoby niematerialne i kapitał intelektualny. Wiarygodna wycena zarówno zasobów niematerialnych, jak równie kapitału intelektualnego, pozwoliłaby na zmniejszenie niepewno ci, wynikaj cej z dysproporcji mi dzy wspomnian warto ci ksi gow a rynkow przedsi biorstwa. Wiedza o tym, co stanowi istot zasobów niematerialnych oraz kapitału intelektualnego oraz jak jest on wykorzystywany w przedsi biorstwie, dałaby zarz dzaj cym mo liwo lepszego zarz dzania, alokowania zasobów w przedsi biorstwie oraz kontrolowania jego atrakcyjno ci na rynku kapitałowym.
dr Anna Ujwary-Gil
Adiunkt w Katedrze Zarz dzania Wy szej Szkoły Biznesu – National Louis Univeristy w Nowym S czu
Streszczenie
Artykułu przedstawia koncepcj zasobowej teorii przedsi biorstwa, w której nawi zano do pogl dów reprezentantów tej teorii, którzy wnie li najwi kszy wkład w jej rozwój oraz charakterystyk . Zwrócenie uwagi na efektywno przedsi biorstwa z perspektywy podej cia zasobowego. Ponadto autorka zawarła rozwa ania na temat rozumienia warto ci i przewagi konkurencyjnej w tym wła nie uj ciu. Artykuł ko czy refleksja nad konieczno ci rozwini cia tego podej cia w kierunku zbadania wpływu wykorzystania zasobów niematerialnych na wzrost warto ci rynkowej przedsi biorstw oraz kierunki rozwini cia tej teorii.
Summary
The purpose of this article is to present the concept of resource based theory of the company, which refers to the views of representatives of this theory, who have made the greatest contribution to its development and characteristics and to draw attention to the efficiency of the enterprise from the perspective of resource based approach. In addition, the author presents the reflection on the values and understanding of competitive advantage in this apprach. The article concludes that there is a need to develop approaches to study the impact of resources used and their influence on the growth of intangible market value of companies.
1
WERNERFERT B., A Resource-Based View of the Firm, Strategic Management Journal 1984, nr 5, s. 171-180.
2
CHAMBERLIN E.H., The Theory of Monopolistic Competition, Harvard University Press, Cambridge, MA 1933 [w:] V. CLULOW, J. GERSTMAN, C. BARRY, The Resource-Based View and Sustainable Competitive Advantage: The Case of a Financial Services Firm, Journal of European Industrial Training 2003, nr 5(27), s. 220-232.
3
Głównie za spraw wydanej w 1959 roku The Theory of Growth of the Firm, Blackwell, Oxford 1959.
4
BARNEY J.B., Firm Resources and Sustained Competitive Advantage, Journal of Management 1991, nr 17, s. 99–120.
5
AMIT R., SHOEMAKER P., Strategic Assets and Organizational Rent, Strategic Management Journal 1993, nr 1, s. 33-45.
6
PETERAF M.A., The Cornerstones of Competitive Advantage, Strategic Management Journal 1993, nr 3(14), s. 179–191.
7
BARNEY J.B., Strategic Factor Markets: Expectations, Luck and Business Strategy, Management Science 1986, nr 13, s. 1231–1241; M.A. PETERAF, The Cornerstones…, op.cit.
8
GIERSZEWSKA G., ROMANOWSKA M., Analiza strategiczna przedsi biorstwa, PWE, Warszawa 1999, s. 140.
9
ROMANOWSKA M., Kształtowanie warto ci firmy w oparciu o kapitał intelektualny, [w:]
System informacji strategicznej. Wywiad gospodarczy a konkurencyjno przedsi biorstwa,
R. BOROWIECKI, M. ROMANOWSKA (red.), Difin, Warszawa 2001, s. 28. 10
BARNEY J.B., Firm Resources…, op.cit., s. 101. 11
ITAMI H., Mobilizing Invisible Assets, Harvard University Press, Cambridge, 1987, s. 45. 12
TEECE D.J., PISANO G., SHUEN A., Firm Capabilities, Resources and the Concept of
Strategy, “Economic Analysis and Policy Working Paper”, University of California,
13
Szerzej na ten temat w: POCZTOWSKI A., Zarz dzanie zasobami ludzkimi: strategie –
procesy – metody, PWE, Warszawa 2007, s. 33 i 41.
14
BARNEY J.B., Firm Resources…, op.cit. 15
WERNERFELT B., op.cit., s. 171-180. Przykładowo wska nik ROA nie obejmuje zró nicowanego charakteru procesu produkcyjnego, a wi c nakładów, kosztów i wyników. W praktyce zyski mog by sztucznie zawy ane, na przykład w wyniku regulacji cenowej. 16
GRANT R.M., The Resource-Based Theory of Competitive Advantage: Implication for
Strategy Formulation, California Management Review 1991, nr 3(33), s. 114-135.
17
HALL R., The Strategic Analysis of Intangible Resources, Strategic Management Journal 1992, nr 2(13), s. 135-144.
18
RUMELT R., Towards a strategy theory of the firm, [w:] Competitive Strategic
Management, R. Lamb (ed.), Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jork 1984. Podaj za: A.
LOCKETT, Edith Penrose’s Legacy to the Resource-Based View, Managerial and Decision Economics 2005, nr 25, s. 83–98.
19
BARNEY J.B., Firm Resources…, op.cit. Skrót VRIO odnosi si do pierwszych liter angloj zycznych terminów: valuable, rare, inimitable oraz organization.
20
PETERAF M.A., BARNEY J.B., Unraveling the Resource-Based Tangle, Managerial and Decision Economics 2003, nr 24, s. 309-323.
21
W pracach E. PENROSE pojawia si poj cie “services”, które mo na tłumaczy jako funkcje, aktywno przedsi biorstwa na rynku. Zob. B.L. LOASBY, The Significance of
Penrose's Theory for the Development of Economic, Contributions to Political Economy
1999, nr 1(18), s. 31. 22
PRAHALAD C.K., HAMEL G., The Core Competence of the Corporation, Harvard Business Review, May-June 1990, s. 81.
23
Badania o których tu mowa zostały przeprowadzone przez Autork w ramach uko czonej ju rozprawy doktorskiej. Badan prób przedsi biorstw było osiem spółek notowanych na warszawskiej giełdzie papierów warto ciowych, gdzie zastosowano analiz studium przypadku – jako metod badawcz pozwalaj c szczegółowo przyjrze si wybranym do bada przedsi biorstw. Niemniej jednak, warto podj w tym obszarze dalsze badania z uwzgl dnieniem wi kszej liczby przedsi biorstw, co pozwoliłoby zmierzy wpływ poszczególnych zmiennych wzgl dem pozostałych (np. wpływ kapitału intelektualnego na wysoko warto ci rynkowej przedsi biorstw).
