UNIWERSYTET PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNY W SIEDLCACH
WYDZIAŁ PRZYRODNICZY
Krzysztof Wawrzyniec Borkowski
UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZEDSI BIORCZO CI W RODZINNYCH GOSPODARSTWACH ROLNICZYCH
POWIATU SIEDLECKIEGO
Rozprawa doktorska
wykonana w Katedrze Metod Ilo ciowych i Gospodarki Przestrzennej.
Promotor:
Prof. dr hab. Antoni Bombik
Siedlce, 2015
SPIS TRE CI
Wst p
Cele, hipotezy oraz materiał i metodyka bada
Rozdział 1. Problematyka wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich 1.1. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w wietle literatury
1.2. Współczesne pogl dy na istot przedsi biorczo ci, w tym przedsi - biorczo na obszarach wiejskich
Rozdział 2. Formy wsparcia polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich 2.1. Wsparcie polskiej wsi i rolnictwa w ramach Wspólnej Polityki
Rolnej (WPR)
2.1.1. Sektorowy Program Operacyjny (SPO) „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywno ciowego oraz rozwój obszarów wiejskich na lata 2004-2006”
2.1.2. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2004-2006 2.1.3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2007-
2013
2.2. Bezpo rednie i po rednie instrumenty wsparcia rozwoju pozarolniczej działalno ci gospodarczej przez samorz dy terytorialne
Rozdział 3. Uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne kształtuj ce produkcj rolnicz i gospodarcz w powiecie siedleckim
3.1. Warunki prowadzenia działalno ci rolniczej i rozwoju przedsi bior- czo ci
3.2. Rolnictwo, ludno i zatrudnienie
3.3. Infrastruktura drogowa i podmioty gospodarcze
3.4. Powi zania mi dzy czynnikami rozwoju gospodarczego Rozdział 4. Przedsi biorczo rolników w gminach powiatu siedleckiego
4.1. Uwarunkowania prowadzenia pozarolniczej działalno ci gospodar- czej
4.2. Wyniki gospodarowania w działalno ci rolniczej 4.3. Powi zania mi dzy działalno ci gospodarcz i rolnicz Podsumowanie i wnioski
Literatura
Zał czniki (wzory ankiet)
3 6 11 11
24 32
32
33 39
44
55
62
62 64 74 80 87
87 91 104 115 121 134
WST P
Obszary wiejskie, okre lane jako tereny poło one poza granicami administracyjnymi miast, stanowi w Polsce 83% powierzchni kraju. Mieszka na nich 15,2 mln osób, co stanowi 40% ogółu ludno ci. Polska jest krajem zró nicowanym przestrzennie pod wzgl dem warun- ków przyrodniczych i klimatycznych, poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu rozwoju rolnictwa. W Rzeczypospolitej Polskiej funkcjonuje 1,71 mln gospodarstw rolnych o po- wierzchni powy ej 1 hektara u ytków rolnych, które prowadz działalno rolnicz [Dane GUS 2012]. Wi kszo gospodarstw rolnych to gospodarstwa rodzinne, prowadzone sposo- bem tradycyjnym, z nastawieniem na wielokierunkow produkcj , przy du ym zró nicowaniu regionalnym, jak równie wielko ci obszarowej, struktury produkcji i aktywno ci rynkowej.
Problem rozwoju pozarolniczej przedsi biorczo ci rolników wyst pił na szersz skal w latach 90-tych ubiegłego wieku. Pojawił si on w nast pstwie dokonuj cych si przemian społeczno-gospodarczych kraju, których konsekwencj było znaczne zubo enie ludno ci rol- niczej oraz nasilaj ce si jawne i ukryte bezrobocie na wsi. Podejmuj c próby przeciwdziała- nia tym negatywnym zjawiskom cz rolników zdecydowała si na rozszerzenie działalno ci rolniczej o takie nowe formy gospodarowania, jak: handel, usługi, przetwórstwo, działalno agroturystyczna i inne. Działalno nierolnicza prowadzona jest z wykorzystaniem zasobów gospodarstw rolnych i ma charakter dywersyfikacji gospodarstw, b d te nie jest zwi zana z gospodarstwem rolnym.
Obszary wiejskie w długim przedziale czasowym były uto samiane jako miejsce tylko produkcji rolniczej. Podstawowa funkcja działalno ci rolniczej obszarów wiejskich przestaje by funkcj dominuj c na skutek przemian gospodarczych i ustrojowych, zwi zanych z wymogami gospodarki rynkowej, restrukturyzacj i modernizacj samego sektora rolnego oraz uwarunkowa , zwi zanych z członkostwem w strukturach Unii Europejskiej. Zmiana warunków gospodarowania w rolnictwie, wymuszona przez transformacj systemow , spo- wodowała powa ne nasilenie problemów zwi zanych z obni eniem dochodów z rolnictwa i drastycznym spadkiem poziomu ycia rodzin rolniczych. Wprowadzenie nowego systemu gospodarczego spowodowało, e wi kszo gospodarstw rolniczych i obszarów wiejskich znalazło si w trudnej sytuacji ekonomicznej. Okazało si , e sama działalno rolnicza jest w wielu przypadkach niewystarczaj ca aby zapewni uzyskiwanie odpowiednich przychodów finansowych, pozwalaj cych na utrzymanie rodziny i prowadzenie gospodarstwa.
Konieczno rozwoju pozarolniczej działalno ci gospodarczej na obszarach wiejskich wynika z tego, e Polska stan ła wobec niewydolno ci dochodowej rolnictwa. Trwaj ce w Polsce reformy społeczno-ekonomiczne radykalnie zmieniły warunki gospodarowania w rolnictwie. Konkurencja na rynku wewn trznym, pogł biona otwarciem na rynki zewn trz- ne, ujawniła potrzeb zdecydowanej restrukturyzacji gospodarstw rolnych, tak aby mogły one sprosta nowym wyzwaniom [Szopi ski 2004].
Rozwój pozarolniczej działalno ci gospodarczej na obszarach wiejskich stwarza mo - liwo rozwi zania wielu trudnych problemów społecznych i gospodarczych. Powstawanie nowych miejsc pracy na wsi i nowych ródeł dochodów na terenach wiejskich ogranicza bez- robocie, umo liwia przej cie z pracy w rolnictwie do innych zaj , a tym samym zapocz t- kowuje po dane zmiany struktury agrarnej [Runowski i Siekierski 1995]. Rozwój obszarów wiejskich nie mo e by oparty wył cznie o działalno rolnicz . Elementem nap dowym przemian zachodz cych na wsi powinna by przedsi biorczo pozarolnicza [Lizi ska i Ba- buchowska 2003]. W warunkach danego obszaru, przy ograniczonych zasobach finansowych, rozwój tej aktywno ci powinien by powi zany z innymi działalno ciami gospodarczymi na obszarach wiejskich [Marks i Nowicki 2002].
Rozwój małych i rednich przedsi biorstw ma bezpo redni zwi zek z rozwojem go- spodarczym regionu. W ród uwarunkowa tego rozwoju wymienia si czynniki makro- i mi- kroekonomiczne. Uwarunkowania makroekonomiczne wi si z ogóln sytuacj społeczno- polityczn , systemem ekonomicznym i bankowym, rozwi zaniami formalno-prawnymi. Nie- które z tych czynników działaj stymuluj co, a niektóre niestety hamuj co. Czynniki mikroe- konomiczne takie, jak: poziom społeczno-gospodarczy regionu, zasoby kapitałowe, cechy demograficzne i społeczno-zawodowe ludno ci i ich postawy wobec przedsi biorczo ci, sprawno instytucji otoczenia biznesu wpływaj na rozwój i funkcjonowanie podmiotów gospodarczych.
Dotychczasowe badania, dotycz ce problematyki rozwoju wielofunkcyjnego obsza-
rów wiejskich, w mniejszym stopniu koncentruj si nad diagnoz stanu istniej cego i metodologi kwantyfikacji tego zjawiska, wi cej za uwagi po wi caj teoretycznym kon-
cepcjom strategii i formułowania prognoz. Ogranicza to praktyczne rozpoznanie problemu i bada obejmuj cych dynamik zmian. Brak jest jasnych kryteriów w zakresie bada wielo- funkcyjno ci wsi, a zwłaszcza w jakich kategoriach ilo ciowych i jako ciowych nale y inter-
pretowa zachodz ce zmiany funkcjonalne. Wynikaj st d bariery natury metodologicznej i statystycznej.
W niniejszej pracy podj to prób analizy uwarunkowa rozwoju przedsi biorczo ci w rodzinnych gospodarstwach rolniczych powiatu siedleckiego. Zbadano opinie rolników, pro- wadz cych pozarolnicz działalno gospodarcz , postawiono kilka pyta szczegółowych oraz hipotez i zało e zwi zanych z celem pracy, które przedstawiono w dalszej jej cz ci.
Ponadto opisano materiał i metodyk bada oraz metodyk oblicze statystycznych. Cało pracy składa si z 4 zasadniczych rozdziałów, 2 teoretycznych (literaturowych): pt. „Proble- matyka wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich” oraz „Formy wsparcia polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich” i 2 praktycznych, opartych o przeprowadzone badania: pt.
„Uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne kształtuj ce produkcj rolnicz i gospodarcz w powiecie siedleckim” oraz „Przedsi biorczo rolników w gminach powiatu siedleckiego”.
Praca zako czona jest podsumowaniem i wnioskami. Zamieszczono równie spis cytowanej literatury oraz w zał czniku wzory ankiet.
CELE, HIPOTEZY ORAZ MATERIAŁ I METODYKA BADA
Cele badawcze oraz hipotezy i zało enia
Celem głównym pracy było zbadanie opinii i postaw rolników, prowadz cych poza- rolnicz działalno gospodarcz , na temat uwarunkowa rozwoju przedsi biorczo ci na ob- szarach wiejskich w gminach powiatu siedleckiego.
Do zrealizowania celu bada postawiono nast puj ce pytania szczegółowe:
1. Jakie były motywy podj cia działalno ci gospodarczej?
2. Jakie były zwi zki pomi dzy działalno ci rolnicz i gospodarcz ?
3. Jaka była sytuacja materialna rolników prowadz cych działalno gospodarcz ?
4. Jakie czynniki wpływały na wyniki osi gane w działalno ci rolniczej, a jakie w działalno- ci gospodarczej?
5. Jakie były warunki do rozwoju przedsi biorczo ci w badanym terenie?
6. Jakie instrumenty wykorzystywały samorz dy terytorialne do wspierania i rozwoju przed- si biorczo ci wiejskiej?
Realizacj głównego celu bada i postawionych pyta oparto na nast puj cych hipote- zach i zało eniach:
1. Podj cie działalno ci gospodarczej w badanych gospodarstwach wynika z niskich docho- dów uzyskiwanych z rolnictwa.
2. Na popraw sytuacji materialnej rolnika - przedsi biorcy ma wpływ działalno pozarolni- cza.
3. Czynnikiem stymuluj cym rozwój pozarolniczej działalno ci gospodarczej jest jako kapi- tału ludzkiego oraz aktywno władz lokalnych, a hamuj cym niski poziom infrastruktury technicznej.
4. Uwarunkowania ekonomiczne i niektóre przyrodnicze determinuj rozwój pozarolniczych form działalno ci gospodarczej.
5. Wska nik przedsi biorczo ci w gminach powiatu siedleckiego jest dobrym miernikiem rozwoju przedsi biorczo ci na tym terenie.
Materiał i metody bada
Materiałem badawczym były dane dotycz ce uwarunkowa prowadzenia pozarolni- czej działalno ci gospodarczej, według stanu na koniec 2002 i 2012 roku, pochodz ce ze wszystkich 13 gmin powiatu siedleckiego. Dane te (zestawione w tabelach 1-19 w rozdziale 3) dotyczyły m.in.: u ytkowania ziemi, liczby i struktury obszarowej gospodarstw, liczby
miejscowo ci, liczby ludno ci i jej struktury ekonomicznej, bezrobocia, dróg publicznych, podmiotów gospodarczych oraz dochodów i wydatków gmin.
Do statystycznej oceny uwarunkowa prowadzenia pozarolniczej działalno ci gospo- darczej wybrano nast puj ce zmienne (zestawione w tabelach 1-19 w rozdziale 3): po- wierzchnia gruntów ornych, powierzchnia u ytków rolnych ogółem, udział gleb V i VI klasy bonitacyjnej w powierzchni u ytków rolnych ogółem, liczba gospodarstw rolnych o po- wierzchni do 5,00 hektarów, liczba gospodarstw ogółem, powierzchnia gminy ogółem, liczba miejscowo ci, liczba ludno ci ogółem, udział ludno ci w wieku produkcyjnym do liczby lud- no ci ogółem, g sto zaludnienia, liczba osób bezrobotnych ogółem, udział osób bezrobot- nych w stosunku do osób w wieku produkcyjnym, długo dróg publicznych o nawierzchni twardej, długo dróg publicznych o nawierzchni twardej na 100 km2, wska nik lokalizacji dróg o nawierzchni twardej, dochody ogółem gmin na 1 mieszka ca na jeden rok, dochody własne gmin na 1 mieszka ca na jeden rok, udział dochodów własnych w dochodach ogółem, udział podatku rolnego w dochodach własnych, wydatki maj tkowe i inwestycyjne gmin na 1 mieszka ca na jeden rok.
Oceniono zale no liczby podmiotów gospodarczych ogółem od wy ej wymienio- nych zmiennych oraz zale no wska nika przedsi biorczo ci od tych zmiennych i ponadto zale no tego wska nika od liczby podmiotów gospodarczych ogółem. Zale no ci te (ich sił i kierunek) oceniono dla danych z 2002 i 2012 roku, korzystaj c ze współczynnika de- terminacji oraz równa regresji prostej, a tak e równa regresji wielokrotnej liniowej, gdzie zmienne do tych równa wybierano za pomoc procedury regresji krokowej (wyniki oblicze przedstawiono w tabelach 20-25 w rozdziale 3).
W celu zbadania powi za mi dzy działalno ci rolnicz i pozarolnicz działalno ci gospodarcz przeprowadzono w 2006 roku (1 etap bada ) badania ankietowe w ród 82 rolni- ków prowadz cych zarówno rodzinne gospodarstwo rolne, jak i pozarolnicz działalno go- spodarcz na terenie wszystkich gmin powiatu siedleckiego. Dobór respondentów był celowy, wytypowano w gminach gospodarstwa rolne, których wła ciciele jednocze nie prowadzili działalno gospodarcz . Liczba ankietowanych gospodarstw była w miar proporcjonalna do liczby osób fizycznych prowadz cych zarejestrowan działalno gospodarcz w poszczegól- nych gminach (od 4 ankiet w gminie Korczew do 8 ankiet w gminach: Siedlce, Sucho ebry i Zbuczyn). Dane zawarte w ankietach (przedstawione w tabelach 26-40 w rozdziale 4) doty- czyły: charakterystyki respondentów, ich wieku, wykształcenia, motywów podj cia działalno- ci gospodarczej, jej rodzaju oraz zasi gu, charakterystyki ich gospodarstw: wielko ci, warto- ci, struktury i efektywno ci produkcji, sytuacji dochodowej respondentów, tj.: udziału do-
chodów pozarolniczych w całkowitych dochodach oraz zmian sytuacji dochodowej w stosun- ku do lat poprzednich, a tak e czynników stymuluj cych i hamuj cych rozwój przedsi bior- czo ci w badanych gospodarstwach.
Do analizy statystycznej charakteryzuj cej rolników - przedsi biorców wzi to nast - puj ce zmienne (zestawione w tabelach 26-40 w rozdziale 4): wiek rolnika, wykształcenie rolnika (1 - podstawowe, 2 - zawodowe, 3 - rednie, 4 - wy sze), motywy podj cia działalno-
ci pozarolniczej (1 - ekonomiczne, 2 - posiadane zasoby, 3 - posiadana wiedza), rodzaj prze- wa aj cej działalno ci (1 - handel, 2 - usługi, 3 - inna działalno ), sposób prowadzenia dzia- łalno ci (0 - bez zatrudniania pracowników, 1 - z zatrudnianiem pracowników), zasi g pro- wadzonej działalno ci (1 - rynek lokalny, 2 - rynek regionalny, 3 - rynek krajowy), wzgl dy osobiste przy rozpoczynaniu działalno ci (1 - inne ni ekonomiczne, 2 - ekonomiczne), czyn- niki hamuj ce rozwój przedsi biorczo ci (1 - prawne, 2 - ekonomiczne, 3 - inne czynniki), poziom wsparcia przedsi biorczo ci przez samorz d lokalny (0 - brak wsparcia, 1 - jest wsparcie), udział w kursach i szkoleniach z zakresu przedsi biorczo ci (0 - nie, 1 - tak), fakt
zatrudnienia przed rozpocz ciem działalno ci (0 - nie, 1 - tak), korzystanie z kredytów w działalno ci (0 - nie, 1 - tak), powierzchnia u ytków rolnych, powierzchnia u ytków rol-
nych razem, udział gruntów ornych w strukturze UR, udział trwałych u ytków zielonych w strukturze UR, liczba pełnozatrudnionych na gospodarstwo, liczba pełnozatrudnionych na 100 hektarów UR, liczba sztuk przelotowych bydła ogółem, liczba SP trzody chlewnej ogó- łem, obsada zwierz t w du ych jednostkach przeliczeniowych na gospodarstwo, obsada zwie- rz t w DJP na 100 ha UR, udział zbó w strukturze zasiewów, udział ro lin pastewnych w strukturze zasiewów, redni plon zbó , nawo enie NPK, warto produkcji ro linnej, war- to produkcji zwierz cej, warto produkcji rolniczej razem, udział warto ci produkcji ro- linnej w strukturze warto ci produkcji, udział warto ci produkcji zwierz cej w warto ci pro- dukcji, udział dotacji w strukturze warto ci produkcji, bezpo rednie koszty produkcji razem, koszty po rednie, koszty całkowite razem, udział kosztów bezpo rednich w kosztach całkowi- tych razem, udział kosztów po rednich w kosztach całkowitych razem, dochód rolniczy z gospodarstwa, wska nik opłacalno ci, wska nik wzgl dnej wysoko ci kosztów, wska nik rentowno ci i wska nik dochodowo ci.
Korzystaj c z wy ej wymienionych zmiennych obja niaj cych zbudowano równania regresji prostej oraz wielokrotnej liniowej, a tak e współczynniki determinacji opisuj ce za- le no sytuacji dochodowej z prowadzonej działalno ci, tj.: udział dochodów pozarolniczych w całkowitych dochodach (0 - brak, nieznaczny, 1 - istotny, znacz cy), poprawa sytuacji do- chodowej w stosunku do lat poprzednich (0 - nie zmieniła si , 1 - poprawiła si ) oraz ocena
dochodów na tle innych grup zawodowych (1 - niekorzystna, 2 - zadowalaj ca, 3 - dobra).
Analogicznie jak poprzednio, korzystaj c z tych zmiennych opisano zale no czynników warunkuj cych rozwój przedsi biorczo ci, tj.: poziom wsparcia przedsi biorczo ci przez sa- morz d lokalny (0 - brak wsparcia, 1 - jest wsparcie), udział w kursach i szkoleniach z zakre- su przedsi biorczo ci (0 - nie, 1 - tak) oraz korzystanie z kredytów w działalno ci (0 - nie, 1 - tak), a tak e wyniki finansowe gospodarstw: warto produkcji rolniczej razem, koszty bez- po rednie razem, koszty całkowite razem, dochód rolniczy z gospodarstwa i wska niki efek- tywno ci produkcji: opłacalno ci, rentowno ci i dochodowo ci. Ponadto zbudowano równania regresji wielokrotnej liniowej oraz obliczono współczynniki determinacji opisuj ce zale no sytuacji dochodowej z prowadzonej działalno ci gospodarczej ze zmiennymi obja niaj cymi poziom przedsi biorczo ci w gminach powiatu siedleckiego (wszystkie zbudowane równania i obliczone współczynniki determinacji przedstawiono w tabelach 41-49 w rozdziale 4).
W drugim etapie bada (wzór ankiety) na koniec 2012 roku, korzystaj c ze wcze niej- szych oblicze i analiz, przeprowadzono badania ankietowe w 14 gospodarstwach, które kon- tynuowały pozarolnicz działalno gospodarcz (w ka dej gminie 1 gospodarstwo, w gminie Siedlce 2 gospodarstwa), celem uzyskania informacji jakie zmiany nast piły w prowadzeniu działalno ci pozarolniczej (zarówno w uj ciu ilo ciowym, jak i jako ciowym). Zwrócono si z pytaniami dotycz cymi oceny:
- sytuacji dochodowej z prowadzonej działalno ci gospodarczej (udział dochodów pozarolni- czych w całkowitych dochodach, poprawa sytuacji dochodowej w stosunku do lat poprzed- nich, ocena dochodów na tle innych grup zawodowych);
- czynników warunkuj cych rozwój przedsi biorczo ci (poziom wsparcia przez samorz d lokalny, udział w kursach i szkoleniach z zakresu przedsi biorczo ci, korzystanie z kredy- tów w działalno ci);
- sytuacji dochodowej z prowadzonej działalno ci gospodarczej w zale no ci od poziomu przedsi biorczo ci w gminie, w której t działalno prowadz .
Dane te i ich opis przedstawiono w ko cowej cz ci pracy oraz w tabeli 50.
Metodyka oblicze statystycznych
Opracowanie statystyczne danych polegało na wykorzystaniu metod statystyki opiso- wej, tj.: obliczeniu klasycznej redniej arytmetycznej oraz współczynnika zmienno ci (iloraz odchylenia standardowego i redniej arytmetycznej wyra ony w %). Zale no mi dzy zmiennymi opisano za pomoc równa regresji prostej, b d równa regresji wielokrotnej liniowej nast puj cej postaci:
Y = f(x1, x2, …, xk) + e,
gdzie: Y - funkcja zmiennych X1, X2, …, Xk (najcz ciej znanych), e - zmienna losowa.
Dla konkretnych danych powy sz funkcj mo na przedstawi w postaci nast puj cego rów- nania regresji:
Yi = 0 + 1x1i + 2x2i + … + kxki + ei.
Stosuj c metod najmniejszych kwadratów wyznacza si oceny parametrów jako b0, b1, …, bk (cz stkowe współczynniki regresji), a równanie przyjmuje wówczas posta :
= b0 + b1x1i + b2x2i + …+ bkxki.
Ka dy cz stkowy współczynnik regresji jest oczekiwan zmian cechy Y gdy cecha Xj wzro- nie o jednostk , a pozostałe parametry pozostan na ustalonym (niezmienionym) poziomie.
Istotno cz stkowych współczynników regresji oceniono testem t-Studenta przy prawdopodobie stwie 0,05 (p 0,05). Dla ka dego z równa obliczono współczynnik deter- minacji (kwadrat współczynnika korelacji wyra ony w %), który informuje jak cz całko- witej zmienno ci zmiennej Y (zale nej, obja nianej) wyja nia zbudowane równanie regresji.
Doboru zmiennych obja niaj cych Xj do równania regresji dokonano korzystaj c z procedury regresji krokowej. Polega ona na powi kszaniu zbioru zmiennych obja niaj cych w równaniu regresji od jednej poczynaj c, a nast pnie krok po kroku doł czaj c po jednej kolejnej zmiennej a do osi gni cia kryterium zatrzymania procedury (np. istotno parame- trów w równaniu regresji czy warto współczynnika determinacji). Zmienn pocz tkow do zbioru Xj wybiera si według najwi kszego współczynnika korelacji ze zmienn Y.
Obliczenia statystyczne wykonano zgodnie z prac Drapera i Smitha (1973) oraz przy u yciu programu Statistica 10.0.
Rozdział 1. PROBLEMATYKA WIELOFUNKCYJNEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
1.1. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w wietle literatury
W Polsce poj cie obszarów wiejskich zostało zdefiniowane jako tereny pozostaj ce poza granicami administracyjnymi miast, którymi s : tereny zabudowane, tereny rolne (grun- ty orne, ł ki, pastwiska, sady), lasy, wody oraz nieu ytki [Wiatrak 1997]. Poj cie obszarów wiejskich jest zatem szersze ni wie , cho cz sto bywa uto samiane z wsi albo nawet zaw -
one do rolnictwa.
Według Europejskiej Karty Obszarów Wiejskich [1997] za obszar wiejski uwa a si teren poło ony wewn trz terytorium lub teren przybrze ny, obejmuj cy równie wsie i małe miasteczka, na którym cz gruntów jest wykorzystywana do potrzeb:
rolnictwa, le nictwa, hodowli rybnej i rybołówstwa;
działalno ci gospodarczej i kulturalnej mieszka ców tego terenu (rzemiosło, przemysł, usługi);
rekreacji poza terenami miejskimi lub rezerwatów przyrody;
innych, jak np. budownictwo mieszkaniowe.
W Unii Europejskiej o wiejskim charakterze danego obszaru decyduje głównie g sto zaludnienia, która nie przekracza 100 osób na 1 km2. Bior c ten aspekt pod uwag obszary wiejskie zajmuj w Polsce 83% powierzchni kraju, a mieszka w nich prawie 33% ludno ci [Stawicka 2003].
Problemy obszarów, w których przewa aj tereny wiejskie, zwi zane s przede wszystkim ze strukturalnymi trudno ciami rolnictwa, z których najwa niejsze to: rozdrobnio- na struktura agrarna, niska specjalizacja produkcji, niska skala produkcji, niska jako wytwa- rzanych produktów, bariera popytu na wytwarzane produkty, tradycyjne techniki produkcji oraz jawne i ukryte bezrobocie [Pałasz 2001, Drygas i Zawali ska 2012].
Od wielu pokole gospodarstwa rolne w Polsce prowadziły typow działalno rolni- cz w oparciu o prac całej rodziny, dla której rolnictwo i ziemia były tre ci ycia i podstaw egzystencji. Tradycyjne gospodarowanie wykształciło u ludno ci rolniczej okre lon mental- no i specyficzne podej cie do rolnictwa i wsi. Gospodarstwo rolne, a w nim ziemia, ukształ- towały przez wieki osobowo , charakter, postawy rolników i społeczno ci lokalnych, system wi zi społecznych i zasady komunikowania si , a nade wszystko system warto ci [Duczkow- ska-Małysz 1993, 1998].
Jeszcze kilkadziesi t lat temu rolnictwo stanowiło dominuj cy element na obszarach wiejskich. Wyznaczało cie ki rozwoju, miało istotny wpływ na byt i pomy lno mieszka - ców wsi. Obecnie rolnictwo nie jest głównym ródłem utrzymania ludno ci wiejskiej, a dzia- łalno gospodarcza stanowi trzecie pod wzgl dem wielko ci ródło dochodów tej ludno ci, po pracy najemnej i wiadczeniach społecznych [Siekierski i Romanowska 2000].
Przez długi okres polskie gospodarstwa rodzinne funkcjonowały jako podmioty ł cz - ce produkcj rolnicz z yciem rodzinnym, a obie te funkcje wzajemnie si uzupełniały. Ce- lem strategicznym gospodarstw było przede wszystkim przetrwanie, a dochód nie zawsze stanowił najwa niejszy element ich systemu warto ci [Dzun 2013].
Monofunkcyjno wsi okre lona jest głównie przez struktur społeczno-zawodow , b d c konsekwencj szeregu uwarunkowa zło onej natury. Trzon tej struktury stanowi rolnicy, nie zawsze dobrze wykształceni, posiadaj cy niewielkie gospodarstwa rolne, cz sto gospodaruj cy na podstawie niezbyt nowoczesnych technik wytwarzania i osi gaj cy z rol- nictwa niewielkie dochody. Niska towarowo znacznej cz ci gospodarki przes dza o tym,
e wie pełni dwie podstawowe funkcje: ekonomiczn i socjaln . Głównymi funkcjami wsi jest wi c produkcja surowców ywno ciowych na rynek oraz na samozaopatrzenie. Ta druga funkcja dopełniana jest przez istotn funkcj socjaln , której znaczenie wzrosło na pocz tku transformacji ustrojowej w 1989 roku [Duczkowska-Małysz 1998, Zegar 2012].
Reorientacja gospodarki polskiej spi trzyła przed rolnictwem trudno ci dotychczas nieznane: niepewne ceny, znaczny spadek popytu na ywno , konieczno szukania nabyw- cy na własne produkty, zaostrzone wymagania co do jako ci wytwarzanego surowca, rosn ce ceny rodków produkcji, relatywnie wysoka stopa procentowa kredytu itp. W warunkach przestarzałych struktur, niesprawnego systemu instytucji, który przez szereg lat nie był zdolny do artykułowania potrzeb rolników, a szerzej ludno ci wiejskiej i nie zawsze był zdolny do reprezentowania jej interesów, wie i rolnictwo znalazły si w warunkach gospodarki rynko- wej w gorszej sytuacji ni miasto i działy pozarolnicze [Duczkowska-Małysz 1998].
Procesy dostosowawcze rolnictwa do wymogów gospodarki rynkowej przebiegaj powoli i z du ymi oporami, co wynika przede wszystkim ze stanu jego potencjału, niskich dochodów, skromnych mo liwo ci samofinansowania rozwoju i stanu technologii [Wo 2000]. Wysoka konkurencja wewn trzna, mechanizmy rynkowe, du a poda produktów za-
granicznych ujawniaj wiele słabych elementów rolnictwa polskiego. Mo liwo poprawy w tym zakresie ograniczaj głównie: odziedziczona z poprzedniego okresu struktura agrarna,
du e obci enie rodzin rolniczych wydatkami socjalnymi (jawne i ukryte bezrobocie), a tak e
brak spójnej, skutecznej polityki rolnej [Wilkin 2000]. Za rozwój rolnictwa i obszarów wiej- skich nie jest odpowiedzialna tylko polityka rolna. Wi kszo ci problemów socjalnych i eko- nomicznych ludno ci wiejskiej nie rozwi e si za pomoc polityki rolnej, która dotyczy co- raz mniejszej liczby mieszka ców wsi [Kłodzi ski 2000a, 2000b, Niew głowski 2005, Nu- rzy ska 2011].
Obszary wiejskie w Polsce borykaj si z wieloma problemami, a do najwa niejszych z nich nale [Ko uch 2001, Krakowiak-Bal 2009]:
wysoki stopie uzale nienia dochodów ludno ci z przychodów z rolnictwa, przy jednocze- snym du ym zró nicowaniu regionalnym ich wysoko ci;
wysokie bezrobocie rejestrowane i utajone oraz małe mo liwo ci zatrudnienia i uzyskiwa- nia dochodów spoza rolnictwa;
niewielki popyt efektywny na towary i usługi pozarolnicze ze wzgl du na niskie dochody przewa aj cej cz ci mieszka ców wsi;
niedostateczny rozwój infrastruktury, niski poziom dost pno ci usług finansowych oraz zarz dczych, słabo instytucji wspieraj cych rozwój obszarów wiejskich;
niski poziom wykształcenia ludno ci wiejskiej i mała aktywno społeczna ludno ci.
Wyzwania, które stoj dzi przed wsi i rolnictwem, s przede wszystkim zwi zane z konieczno ci zmiany nast puj cych struktur: agrarnej, społeczno-zawodowej ludno ci
wiejskiej, maj tku produkcyjnego, instytucji i organizacji wiejskich itp. oraz z popraw efek- tywno ci gospodarowania w rolnictwie i wzrostem konkurencyjno ci na rynkach mi dzyna- rodowych. Realizacja zało e polityki społeczno-gospodarczej dla wsi i rolnictwa wymaga zapocz tkowania całkiem nowej filozofii rozwoju. Filozofia ta winna polega na zrozumie- niu, e dla wsi i rolnictwa równie wa ny jest, oprócz rolnictwa, rozwój innych działalno ci oraz tworzenie nowych miejsc pracy w zawodach pozarolniczych, ale zwi zanych z rolnic- twem, b d z jego otoczeniem. Problemy wsi i rolnictwa musz by traktowane komplekso- wo, istniej bowiem cisłe zale no ci mi dzy modernizacj rolnictwa a jednoczesnym, zhar- monizowanym z ni wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich [Duczkowska-Małysz 1998, Marciniuk-Kluska i Bombik 2010, Kłodzi ski 2012].
Pocz wszy od pocz tku lat 90-tych analizowano mo liwo ci zdywersyfikowania dzia- łalno ci gospodarczej dotychczas jednofunkcyjnych obszarów wiejskich [Kłodzi ski 2000b, Kłodzi ski i Rzeczkowska 2000]. Dyskusja nad uwarunkowaniami rozwoju nowych funkcji na terenach wiejskich spowodowała, e powstało wiele koncepcji rozwoju lokalnego, w ród których jedn z najwa niejszych była idea rozwoju wielofunkcyjnego [Kołodziejczak 2005, 2010b, Poczta i Siemi ski 2008].
Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich jest procesem zło onym, zró nicowanym w czasie i zale nym od wielu czynników. W ród nich najcz ciej wskazuje si na czynniki rodowiskowe, rozwój infrastruktury, podniesienie poziomu wykształcenia i kwalifikacji lud- no ci wiejskiej, działania marketingowe gminy, inwestycje zewn trzne oraz rozwój przedsi - biorczo ci wiejskiej [Kłodzi ski i Rosner 2000, Mossakowska 2006, Bombik i Marciniuk- Kluska 2010].
Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce spowodował pojawienie si no- wych form aktywno ci ludno ci wiejskiej. Jednym z najcz ciej spotykanych przejawów przedsi biorczo ci jest pozarolnicza działalno gospodarcza. Działalno ta jest szczególnie wskazana dla rolników posiadaj cych małe obszarowo gospodarstwa rolne. Pozarolnicza działalno gospodarcza na obszarach wiejskich jest cz sto w literaturze przedstawiana jako dodatkowe i alternatywne ródło dochodu rodzin wiejskich. W ostatnim czasie zaobserwowa- no znaczne zainteresowanie rolników działalno ci pozarolnicz równie w ród wła cicieli gospodarstw obszarowo rednich i du ych. Sektor małych i rednich przedsi biorstw jest szczególnie wa ny w rozwoju obszarów wiejskich. Dzi ki przedsi biorstwom działaj cym na wsi nast puje zrównanie warunków ycia ludno ci wiejskiej z miastem [Zaj c 2008]. Nale y jednak podkre li , e rozwój przedsi biorstw na wsi jest wynikiem oddziaływania kapitału społecznego i ludzkiego oraz jego wykształcenia. Kapitał społeczny jest odpowiedzialny za innowacyjno i post p na obszarach wiejskich [Zwoli ska-Ligaj 2008]. Rozwój przedsi - biorczo ci na obszarach wiejskich ma charakter rolniczy i pozarolniczy. Wprowadzenie do gospodarstwa nowych gatunków ro lin, zwierz t i innowacji jest działaniem przedsi bior- czym. Natomiast pozarolnicza działalno gospodarcza nie jest zwi zana z rolnictwem, a przy piesza wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz podnosi poziom ich konkuren- cyjno ci [Kozłowska-Burdziak i Sadowski 2008]. Dlatego za wa ne uznano rozpoznanie zja- wiska pozarolniczej działalno ci gospodarczej na obszarach wiejskich oraz wybranych uwa- runkowa jej rozwoju [Rymuza i Bombik 2010, Drygas i Zawali ska 2012].
Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich mo e by rozpatrywany na dwóch płasz- czyznach: społeczno-gospodarczej i przestrzennej. Pierwszy aspekt dotyczy racjonalnego wy- korzystania czynników wytwórczych, którymi dysponuje wie , natomiast drugi odnosi si do wła ciwego rozmieszczenia działalno ci społeczno-gospodarczej człowieka w przestrzeni ekonomicznej i wynika z procesów planowania i zagospodarowania przestrzennego [Hopfer i in. 2000].
Rozwój wielofunkcyjny oznacza umiej tne wkomponowanie w wiejsk przestrze go- spodarcz coraz wi cej nowych, pozarolniczych funkcji, co powoduje po dane zró nicowa-
nie wiejskiej ekonomii. Proces ten oznacza odchodzenie od rozwoju monofunkcyjnego, opar- tego głównie na produkcji surowców rolniczych. Idea wielofunkcyjnego rozwoju jest sposo- bem na rozwi zanie wielu problemów obszarów wiejskich i rolnictwa i prezentuje szerokie jej uj cie. Wdra anie modelu wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich polega na tworze- niu nowych, ró norodnych ródeł dochodów (miejsc pracy) dla ludno ci nierolniczej i rolni- czej, nie znajduj cej pełnego zatrudnienia we własnych gospodarstwach [Kłodzi ski 1993, 1997].
W Polsce problem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich po raz pierwszy zo- stał sformułowany w latach 70-tych ubiegłego stulecia [Kostrowicki 1976] i jako podej cie oparte na decyzjach oddolnych ze wzgl dów politycznych nie było podejmowane w okresie gospodarki centralnie sterowanej. Powrócono do tej idei w latach 90-tych, w zwi zku z po- szukiwaniem alternatywnych form rozwoju obszarów wiejskich, które znalazły si w stanie gł bokiego kryzysu na skutek zmian w polityce gospodarczej i pochopnych decyzji o zaprze- staniu dotowania rolnictwa w tych latach i nast pnych. W szczególno ci problematyk rozwo-
ju wielofunkcyjnego identyfikowano i rozumiano jako rozwój działalno ci pozarolniczej i poszukiwanie nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich [Adamowicz 2004a 2004b, Po-
w ska 2005, Wilkin 2008].
Celem wdra ania koncepcji zró nicowanego rozwoju terenów wiejskich i zarazem ce- lem w polityce wiejskiej jest poprawa warunków ycia i pracy rodzin yj cych na wsi i wy- równanie ich poziomu w stosunku do standardu ycia ludno ci miejskiej. Zwi kszenie za- trudnienia pozarolniczego, wi ksza mo liwo wyboru pracy, a tak e jej ró norodno przy- czyni si do polepszenia sytuacji dochodowej ludno ci wiejskiej oraz powoduj wzrost atrakcyjno ci wsi jako miejsca ycia i pracy, w konsekwencji prowadz c do jej rozwoju spo- łeczno-gospodarczego [Kłodzi ski 1999, Kołodziejczak 1999, 2010c].
Koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju wsi wychodzi z zało enia, e dla przyszło ci rodzin wiejskich równie wa ne, jak dotychczas rolnictwo, jest tworzenie nowych miejsc pra- cy na wsi, lokowanych poza gospodarstwami rolnymi i poszukiwanie alternatywnych ródeł zarobkowania, w zawodach zwi zanych z otoczeniem rolnictwa. Koncepcja ta zakłada akty- wizacj gospodarcz i modernizacj rolnictwa, maj c na celu tworzenie pozarolniczych miejsc pracy [Duczkowska-Małysz 1998, Stankiewicz 2010].
Poj cie wielofunkcyjnego rozwoju wsi nie mo na jednak sprowadza tylko do procesu tworzenia nowych miejsc pracy, gdy ma ono znaczenie o wiele szersze. Zakłada bowiem kompleksowe rozwi zywanie problemów wsi i rolnictwa, modernizacj rolnictwa, przebudo- w jego otoczenia, tworzenie nowych miejsc pracy [Kłodzi ski 2000b, Kołodziejczak 2004].
Zagadnienie wielofunkcyjno ci wsi koncentruje si na potrzebie kreowania pozarolni- czych miejsc pracy w odniesieniu do ludno ci rolniczej. Wa nym elementem jest akcentowa- nie współzale no ci wyst puj cych mi dzy zró nicowanym rozwojem terenów wiejskich i przemianami strukturalnymi w rolnictwie. Wielofunkcyjny rozwój uto samia si ze stwa- rzaniem na wsi miejsc pracy nie w rolnictwie, lecz w jego otoczeniu [Duczkowska-Małysz 1993, Stany 2013].
W ród przestrzennych uwarunkowa wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich mo na wymienia [Kami ski 1995]:
demograficzne, zwi zane z liczb ludno ci i jej struktur , g sto ci zaludnienia, proble- mami migracji, dwuzawodowo ci i bezrobocia, kwalifikacjami i wykształceniem ludno ci decyduj cymi o jej przedsi biorczo ci, inicjatywie oraz podatno ci na innowacje i post p;
przyrodnicze, takie jak zasoby ziemi, jako gleb, klimat, rze ba terenu, lesisto oraz war- to ci krajobrazowe predestynuj ce dany region do prowadzenia działalno ci turystycznej i rekreacyjnej;
kapitałowe;
infrastrukturalne;
pozostałe, m.in.: polityka regionalna pa stwa, zwłaszcza system kredytowy, podatkowy i edukacyjny, poło enie regionu, struktura agrarna rolnictwa.
Do najwa niejszych barier wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich zalicza si [Wo 1995, 2004]:
barier popytu na dobra i usługi oferowane przez powstaj ce przedsi biorstwa wynikaj c z niskich dochodów ludno ci wiejskiej, powoduje ona e perspektywy rozwojowe wykazu- j przede wszystkim przedsi biorstwa ukierunkowane na zaspokojenie popytu ponadlokal- nego;
barier kapitałow polegaj c na ograniczonych mo liwo ciach finansowania rozwoju przedsi biorczo ci w oparciu o kapitał własny i niewielkiej dost pno ci rodków ze ródeł zewn trznych;
bariery instytucjonalne wynikaj ce z niedostatecznego rozwoju instytucji i organizacji w rodowisku wiejskim;
barier infrastruktury maj c istotny wpływ na decyzje lokalizacyjne kapitału prywatnego;
barier niedostatecznej aktywno ci ludno ci wiejskiej objawiaj c si mał skłonno ci do innowacji i przedsi biorczo ci ludno ci wiejskiej.
Podej cie wielofunkcyjne (wielosektorowe, wielopłaszczyznowe) oznacza koniecz- no uwzgl dnienia w rozwoju obszarów wiejskich szerokiego aspektu przestrzeni wiejskiej
takich, jak: zasoby demograficzne, ekonomiczne, rodowiskowe, gdy rozwój wsi nie jest mo liwy bez pozarolniczej działalno ci gospodarczej zwi zanej z sektorem małej i redniej przedsi biorczo ci [ lusarz 2005, Kołodziejczak 2013].
Koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich została zapisana w przyj - tym przez rz d w lipcu 1999 roku dokumencie „Spójna Polityka Strukturalna Rozwoju Ob- szarów Wiejskich i Rolnictwa”, który był podstaw dla okre lenia zało e strategii i celów Programu Operacyjnego SAPARD. Programu, którego celem było wspieranie finansowe siedmiu działa przeznaczonych dla rolnictwa i obszarów wiejskich, zawartych w dwóch osiach priorytetowych: poprawie efektywno ci sektora rolno-spo ywczego i poprawie warun- ków prowadzenia działalno ci gospodarczej i tworzenia miejsc pracy.
Wielofunkcyjny rozwój terenów wiejskich polega głównie na zró nicowaniu gospo- darki wiejskiej, czyli na odej ciu od traktowania obszarów wiejskich jako obszarów mono- funkcyjnych, na których rolnictwo i produkcja surowców rolniczych stanowi dominuj c lub jedyn funkcj . Wielofunkcyjny rozwój wsi to umiej tne wkomponowanie w wiejsk prze- strze dodatkowych funkcji pozarolniczych [Kłodzi ski 1996, Antoszek 2002, Wo niak 2011, Wójcik 2012].
Uwarunkowania wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich mo na podzieli na zewn trzne i wewn trzne [Siekierski i Romanowska 2000]. Uwarunkowania zewn trzne stwarzaj szans , mo liwo działania (tj. korzystne okoliczno ci, które wie powinna wyko- rzysta do rozwoju) lub zagro enia (tj. niesprzyjaj ce okoliczno ci, które je li nie zostan podj te działania zapobiegawcze, mog hamowa rozwój wsi). Uwarunkowania wewn trzne stanowi o sile lub słabo ci obszaru. Uwarunkowania zewn trzne s kształtowane przez tren- dy rozwojowe, zjawiska przełomowe o charakterze społeczno-gospodarczym i procesy wpły- waj ce na ekonomik w decyduj cy sposób. Obejmuj nast puj ce grupy czynników:
czynniki demograficzne, tj.: tendencje i zjawiska zwi zane z liczb i przemieszczaniem si ludno ci, struktur demograficzn oraz procesami demograficznymi;
czynniki ekonomiczne, tj.: kształtowanie si siły nabywczej ludno ci, stopie jej zadłu e- nia, procesy wzrostu gospodarczego, zjawiska finansowe (np. inflacja), kondycj ekono- miczn gospodarki i poszczególnych podmiotów i zjawiska strukturalne w gospodarce;
czynniki techniczne, zwi zane z wprowadzeniem nowych technik i technologii, materia- łów, systemów wytwarzania i przekazywania informacji;
czynniki prawno-instytucjonalne, odnosz ce si do regulacji prawnych, wyst powania oraz usytuowania poszczególnych instytucji w całym systemie społeczno-ekonomicznym, które wyznaczaj ramy działania poszczególnym podmiotom i przedsi wzi ciom;
czynniki kulturowo-społeczne, odnosz ce si do przemian modelu ycia, kształtowania si systemu warto ci, procesów i zjawisk o charakterze socjologicznym;
czynniki ekologiczne, odnosz ce si do racjonalnego wykorzystania zasobów, ich alokacji, ochrony i gospodarowania ziemi.
Uwarunkowania wewn trzne, tak jak i zewn trzne, dziel si na pozytywne i nega- tywne. Przez pozytywne uwarunkowania wewn trzne, czyli mocne strony regionu, nale y rozumie specjalne walory regionu. Mo e to by : wyposa enie w infrastruktur , wyst powa- nia zasobów naturalnych, stan rodowiska przyrodniczego lub kondycja finansowa gminy.
Mocne strony regionu odnosz si wi c do szeroko rozumianych zasobów. Zalicza si rów- nie do nich aktywno i umiej tno ci władz lokalnych w zakresie zarz dzania, tworzenia lokalnego klimatu dla przedsi biorczo ci i pozyskiwania rodków finansowych na realizacj ró nego rodzaju przedsi wzi o charakterze publicznym oraz aktywno społeczno ci lokal- nej. Słabe, negatywne strony regionu wynikaj z ogranicze szeroko rozumianych zasobów oraz niedostatecznej aktywno ci władz i społeczno ci lokalnej [Szczurowska i in. 2005, Heff- ner 2007, Rudnicki 2010].
Współczesne europejskie podej cie do rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oparte jest na zgodnym ł czeniu celów rodowiskowych i ekonomicznych. Celem nowej, europej- skiej koncepcji rozwoju wsi (obszarów wiejskich) jest rozwój zrównowa ony, w którym d y si do poprawy warunków ycia ludno ci i prowadzenia działalno ci gospodarczej na obsza- rach wiejskich, przy nienaruszaniu przy tym specyficznych zasobów wsi, do których zalicza si : rodowisko naturalne, krajobraz wsi i dziedzictwo kulturowe [Wo i Zegar 2002, Urban 2003, Adamowicz 2005]. Zrównowa ony rozwój rolnictwa polega na takim wykorzystaniu i konserwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji, aby uzyska
zaspokojenie ludzkich potrzeb i przyszłych pokole [Wilkin 2004, Ba ski i Czapiewski 2009]. Jego istot jest d enie do uzyskania stabilnej i jednocze nie opłacalnej ekonomicznie oraz akceptowalnej społecznie produkcji, w sposób nie zagra aj cy rodowisku przyrodni- czemu [Terluin 2003, Harasim i Włodarczyk 2007, Marsden i Sonnino 2009].
Wielofunkcyjno obszarów wiejskich ju od wielu lat jest realizowana w wielu pa - stwach europejskich. Aktywizacja gospodarki na terenach wiejskich jest celem strategicznym planów gospodarczych wi kszo ci krajów europejskich, w których rolnictwo stanowi nadal wa ny dział gospodarki narodowej. Rejony wiejskie zdane s w znacznym stopniu na własne siły i na wykorzystanie własnego potencjału rozwojowego. Centralnym celem polityki, zmie- rzaj cej do rozwoju terenów wiejskich i aktywizacji gospodarki wiejskiej, musi by umacnia- nie wszystkich sił na wsi i przekształcanie ich w siły aktywizuj ce teren. Samo o ywienie
gospodarcze nie rozwi e jednak wszystkich zada rozwojowych na terenach wiejskich.
O atrakcyjno ci danego terenu decyduj ogólne warunki ycia, a wi c w równym stopniu wa- runki rodowiskowe, społeczne i kulturalne. Aktywizacja gospodarki wiejskiej staje si zada- niem zintegrowanym, interdyscyplinarnym, a z punktu widzenia administracji zadaniem po- nad resortowym. Aktywizacja gospodarki na terenach wiejskich b dzie tylko wtedy skuteczna gdy [Potter i Burney 2002, Barbieri i Mahoney 2009]:
wie i przestrze wokół niej zachowa swoj atrakcyjno jako miejsce zamieszkania i pra- cy;
wykwalifikowana młodzie pozostanie na wsi;
satysfakcja z ponoszonego ryzyka i zdolno do innowacji znajdzie akceptacj i uznanie społeczne;
oprze si na wewn trznym potencjale terenów wiejskich;
przyjmie metod drobnych kroków i zadba o ci gło pracy nad aktywizacj terenu;
zbuduje si potencjał doradczy zarówno w odniesieniu do przedsi biorców, jak i do praco- biorców.
W 1988 roku Komisja Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej opublikowała informa- cj pt. „Przyszło terenów wiejskich”, w której rozwa ono gospodarcze i socjalne problemy obszarów wiejskich na terenie Wspólnoty i przedstawione zostały zało enia strategiczne do- tycz ce rozwoju tych terenów. Głównym punktem tej analizy jest dokonana lub trwaj ca jesz- cze we wszystkich pa stwach Wspólnoty przebudowa gospodarcza i społeczna z której wyni- ka, e coraz trudniej jest wi za przyszło terenów wiejskich z losem rolnictwa [Biernat- Jarka 2003, 2006].
W Europie idea wielofunkcyjno ci, oprócz czynnika ekonomicznego, uwzgl dnia rea- lizacj postulatów maj cych na celu ochron wiejskiego, tradycyjnego sposobu ycia, wielo- funkcyjnego krajobrazu, realizacj zasad rolnictwa zrównowa onego i ochron bioró norod- no ci w produkcji rolnej, przy jednoczesnym generowaniu miejsc pracy [Potter i Burney 2002, Kołodziejczak i Rudnicki 2012]. Poszukuje si nowych mo liwo ci zwi kszenia do- chodów zwi zanej z rolnictwem ludno ci. S to poszukiwania planowe, prowadzone w kie- runkach wyznaczonych przez polityk ekosocjaln , która opiera si na trzech fundamental- nych zasadach [Lusawa 2002, Zegar 2012]:
utrzymanie rodowiska naturalnego ma podstawowe znaczenie dla przetrwania, wie potrzebuje rolnictwa,
ekologia musi by opłacalna.
W ramach polityki ekosocjalnej podejmuje si równie działania maj ce na celu po-
szukiwanie nowych kierunków aktywno ci zawodowej dla ludno ci rolniczej. Nale tu w szczególno ci [Wohlmeyer 1999, Kami ska i Heffner 2010, 2011, 2012]:
poszukiwanie i eksploatacja ródeł energii odnawialnej;
oszcz dno i odzyskiwanie zu ytych materiałów i energii (recykling);
budowa, konserwacja i utrzymanie lokalnych systemów zaopatrzenia w energi ; rozwój tradycyjnych usług kulturalnych i socjalnych;
usługi edukacyjne;
opieka nad dzie mi;
prywatna słu ba zdrowia i opieka sanatoryjna;
ochrona krajobrazu.
Współczesny model europejskiego rolnictwa mie ci si w koncepcji (paradygmacie) zrównowa onego rozwoju wsi [Halamska i piewak 2008]. Paradygmat ten oparty jest na dwóch koncepcjach: wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich i wielofunkcyjnym rol- nictwie. Wielofunkcyjno wsi jest koncepcj szersz , obejmuj c funkcj rolnicz i inne funkcje produkcyjne oraz funkcje społeczno-gospodarcze, rodowiskowe i kulturowe reali- zowane na obszarach wiejskich [Knickel i Renting 2000, Ploeg i in. 2000, Hall i in. 2004, Dinis 2006]. Najwa niejszym sektorem na obszarach wiejskich jest sektor rolniczy, spełniaj - cy ich funkcj rolnicz , rozwijany zgodnie z koncepcj wielofunkcyjno ci obszarów wiej- skich [Marsden i in. 2002, Ilbery i in. 2004, Renting i in. 2009]. Współczesny model europej- skiego rolnictwa oparty jest na koncepcji jego zrównowa onej postaci osi ganej poprzez sła- b i siln wielofunkcyjno gospodarstw rolnych, realizowan poprzez dywersyfikacj ich działalno ci gospodarczej ale te poprzez gospodarstwa intensywne o du ej konkurencyjno ci na globalnym rynku [Rizov 2006, Marsden i Sonnino 2009, Renting i in. 2009].
Realizacja idei wielofunkcyjno ci obszarów wiejskich polega przede wszystkim na dywersyfikacji działalno ci społeczno-ekonomicznej wsi, realizowanej w celu wzbogacenia ródeł i zwi kszenia dochodów poza gospodarstwami rolniczymi na obszarach wiejskich [Hall i in. 2004, Ilbery i in. 2004, Hodge i Monk 2004, Czarnecki 2005, Meert i in. 2005, Ma- linowski 2006, Sharpley i Vass 2006]. Dywersyfikacja gospodarki wiejskiej jest przejawem przedsi biorczo ci ludno ci lokalnej zarówno rolniczej, jak i nierolniczej. Proces ten polega na wkomponowaniu w wiejsk przestrze coraz wi kszej ilo ci nowych przedsi wzi poza- rolniczych poza gospodarstwami rolniczymi, aby odej od monofunkcyjnego rozwoju wsi, który niesie za sob liczne zagro enia rozwojowe obszarów wiejskich [Daniel i Perrant 2009, Roszkowska-M dra 2009].
Dywersyfikacja gospodarstw rolnych jest jednym z przejawów aktywno ci i przedsi - biorczych zachowa rolników. Dywersyfikacja definiowana jest jako rozszerzenie zakresu produkcji i usług w przedsi biorstwie lub w danym regionie, czego przesłank mo e by ko- nieczno wykorzystania nadwy ek siły roboczej lub kapitału, ch podniesienia rentowno ci przedsi biorstw, wykorzystania rezerw produkcyjnych, zasobów itp. Odnosz c poj cie dy- wersyfikacja do gospodarstw rolnych oznacza ono ró nicowanie struktury produkcji rolniczej oraz wykorzystanie zasobów ziemi, kapitału i pracy w gospodarstwach do prowadzenia dzia- łalno ci innej ni rolnicza [Majewski i Radzikowska 2006].
Do działa sprzyjaj cych dywersyfikacji funkcji społeczno-ekonomicznej wsi zalicza si [Spychalski 2004, Bombik i Sidor 2005, Bórawski 2012]:
wspieranie nierolniczych przedsi wzi gospodarczych w gospodarstwach rolnych;
kształtowanie prorynkowo struktury produkcji rolnej i warunków u ytkowania ziemi rolni- czej;
doskonalenie infrastruktury technicznej i społecznej dla ułatwienia działalno ci gospodar- czej;
podnoszenie poziomu wykształcenia i wzrost mo liwo ci i jako ci kształcenia zawodowe- go, rozwój doradztwa;
kształtowanie pozytywnych modeli aktywno ci i etosu liderów lokalnych w pobudzaniu rozwoju gospodarczego;
wybór efektywnej, adekwatnej do potrzeb i mo liwo ci, nastawionej na innowacyjno i przedsi biorczo polityki rozwojowej.
Ró norodno przedsi wzi w ramach dywersyfikacji działalno ci gospodarczej wie- lofunkcyjnych obszarów wiejskich obejmuje m.in. [Halamska 2001, Antoszek 2002, Wilkin 2004, Czarnecki 2005, Kłodzi ski 2008, Roszkowska-M dra 2009]:
z zakresu działalno ci rolniczej: tradycyjn produkcj rolnicz , alternatywn produkcj rolnicz np. energia odnawialna, produkcja ekologiczna, przetwarzanie na mał skal pro- duktów rolniczych i ich konfekcjonowanie, handel produktami rolniczymi i rodkami pro- dukcji, produkcyjna obsługa rolnictwa, agroturystyka;
z zakresu działalno ci pozarolniczej: przetwórstwo produktów rolnych, działalno rze- mie lnicza, handel i transport, hotelarstwo, obróbka i przerób drewna, produkcja energii odnawialnej, usługi np. mechaniczne, budowlane.
Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich jest procesem zło onym, zró nicowanym w czasie i przestrzeni, zale y od wielu czynników (przyrodniczych, społecznych, ekonomicz- nych, technicznych i instytucjonalnych) i w zwi zku z tym nie b dzie i nie mo e przebiega
według jednego modelu [Hodge i Monk 2004, Dinis 2006, Wilson 2008, Rymuza i Bombik 2014]. Ze wzgl du na du e zró nicowanie obszarów wiejskich podej cie do aktywizacji ich rozwoju poprzez działania zewn trzne powinno polega na dokładnym poznaniu systemów gospodarowania w rolnictwie (systemu produkcji rolniczej, działalno ci pozarolniczej i uwa- runkowa tych działalno ci), wyst puj cych na danym obszarze. Takie podej cie daje mo li- wo ci zainicjowania lokalnego rozwoju, opieraj cego si na zasobach lokalnych. Zasoby te stanowi baz rozwojow danej jednostki terytorialnej, decyduj o jej słabych i mocnych stronach oraz determinuj jej konkurencyjno . Rozwój regionalny i lokalny powinien by kształtowany przez autonomiczne samorz dy terytorialne, bazuj ce na przedsi biorczo ci i innowacyjno ci rodowisk lokalnych [Doma ski 2003, Gorlach 2004, Roszkowska-M dra i in. 2006, Kłodzi ski 2008, Roszkowska-M dra 2009].
Zainteresowanie wielofunkcyjno ci rolnictwa zwi zane i stymulowane jest dyskusj na temat podstaw wsparcia finansowego dla rolnictwa. Wypełnianie przez rolnictwo nie tylko produkcyjnych ale równie i pozarolniczych funkcji w postaci dóbr i usług publicznych sta- nowi mocn podstaw uzasadniaj c wsparcie dla rolnictwa zarówno na forum krajowym, jak i mi dzynarodowym [Adamowicz 2005, Malinowski 2005, 2006, Wilkin 2005, 2008, Wilson 2008, Renting i in. 2009].
Rolnictwo wielofunkcyjne ma za zadanie realizacj równocze nie nast puj cych funk- cji [Urban 2003, Runowski 2004, Harasim i Włodarczyk 2007, Fleskens i in. 2009, Marci- niuk-Kluska i Bombik 2009]:
produkcyjnej: dostarczanie odpowiedniej ilo ci i jako ci dóbr i usług o charakterze rynko- wym i publicznym;
ekonomicznej: zapewnienie rolnikom akceptowalnych dochodów i cen odbiorcom produk- tów rolnych;
społecznej: uzyskanie zrozumienia i akceptacji dla poczyna gospodarczych rolników przez nierolnicz cz społecze stwa oraz zapewnienie ywotno ci i atrakcyjno ci obsza- rów wiejskich;
kulturowej: utrzymanie tradycyjnego krajobrazu wiejskiego, to samo ci kulturowej wsi i obyczajów regionalnych.
Rozwój nowych pozarolniczych funkcji na obszarach wiejskich, wypełnianych przez rolnictwo, wymaga wzmocnienia działa przedsi biorczych nie tylko przez rolników w ich gospodarstwach rolnych ale równie przez samorz dy, społeczno ci lokalne, instytucje rz - dowe i pozarz dowe oraz organizacje rolnicze działaj ce na rzecz rozwoju obszarów wiej- skich [Ba ski i Mazur 2009, Czapiewski 2010].
Wielofunkcyjno rolnictwa powinna spełnia nast puj ce warunki [Gotkiewicz i Lewczuk 2006, Marsden i Sonnino 2009]:
zwi ksza dochody i zwi ksza zatrudnienie w sektorze rolniczym;
przyczynia si do konstrukcji nowego rolnictwa, spełniaj cego potrzeby całego społe- cze stwa;
przyczynia si do wykorzystania wolnych zasobów na wsi i w gospodarstwach rolnych lub poza nimi.
Współcze nie rolnictwo przestaje by głównym miejscem pracy ludno ci wiejskiej, a coraz wyra niej zauwa alny jest proces dezagraryzacji obszarów wiejskich, który w najo-
gólniejszym uj ciu polega na ograniczeniu znaczenia rolnictwa jako ródła dochodu miesz- ka ców wsi. Rolnictwo polskie stanowi jednak nadal wa ny dział gospodarki narodowej mi- mo, e jego udział w tworzeniu dochodu narodowego jest coraz mniejszy. Du a cz ludno- ci wiejskiej nadal utrzymuje si tylko z działalno ci rolniczej. W ostatnich latach nast puje coraz szybsze ró nicowanie si gospodarstw rolnych, b d ce skutkiem procesu dostosowy- wania si do wymogów rynkowych i konieczno ci funkcjonowania w zmieniaj cych si uwa- runkowaniach [Szot 2003, Hunek 2000, 2001].
Najbardziej charakterystycznym i zauwa alnym elementem restrukturyzacji rolnictwa, b d cym efektem zró nicowanych działa dostosowawczych, jest coraz wyra niej zarysowu- j ca si polaryzacja struktury obszarowej gospodarstw, a tak e ich wielko ci ekonomicznej.
Jest to wynik tworzenia si z jednej strony sektora bardzo du ych gospodarstw prywatnych, z drugiej za rosn cej liczby gospodarstw najmniejszych, przy malej cym udziale gospo-
darstw z grup rodkowych [Wilkin 2003, Kłodzi ski 2010]. W rolnictwie polskim wykształcił si dwudzielny (dwuczłonowy), trwały układ strukturalny. Pierwszy człon stanowi gospo- darstwa rozwojowe, na ogół wi ksze obszarowo, cho s w tej populacji równie gospodar- stwa małe, które w dłu szym procesie wzajemnych dostosowa osi gn ły równowag pro- dukcyjn pomi dzy takimi elementami, jak: ziemia, technologie, profesjonalne zarz dzanie i dost p do rynków. Prowadz je przewa nie rolnicy młodzi, potrafi cy utrzyma si na rynku i podoła konkurencji. Drugi człon to sektor rolnictwa socjalnego, z niewielk produkcj rol- nicz na własne potrzeby i dochodami spoza rolnictwa [Kami ska 1996, 1997, Wo 2004].
W rezultacie zmian, dokonanych w wyniku transformacji systemowej, formuje si nowy, o cechach otwartej gospodarki rynkowej, model wsi i rolnictwa polskiego, w którym wyra nie krystalizuj si trzy segmenty. Pierwszy z nich to subsektor rolnictwa „socjalnego”, w którym gospodarstwa bazuj na dochodach z programów socjalnych i zarobkowej działal-
no ci pozarolniczej, a działalno rolnicza zorientowana jest wył cznie na potrzeby wy ywie-
niowe. Sektor drugi stanowi drobne, tradycyjne rolnictwo, z gospodarstwami o niskiej pro-
dukcji towarowej, przeznaczonej głównie na rynek lokalny, z orientacj na alokacj pracy i kapitału w sfer pozarolnicz . Segment trzeci to coraz wi ksza grupa gospodarstw wysoko-
towarowych, produkuj cej wył cznie na rynek, sprawnych technicznie i ekonomicznie o roz- wini tych zwi zkach integracyjnych z sektorami gospodarki rolniczej [Hunek 2000, 2001, Kami ska 2006, Ba ski i in. 2009, Kołodziejczak 2010a].
1.2. Współczesne pogl dy na istot przedsi biorczo ci, w tym przedsi biorczo na obszarach wiejskich
Jednym z celów wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich jest wspieranie i roz- wój przedsi biorczo ci mieszka ców wsi. W przedsi biorczo ci samych rolników i innych mieszka ców upatruje si du ej szansy rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a sam wielo- funkcyjny charakter obszarów wiejskich, stwarza szanse rozwoju pozarolniczej działalno ci gospodarczej.
Za pozarolnicz działalno gospodarcz , zgodnie z ustaw o działalno ci gospodar- czej [Dz.U. z 1998 r., Nr 41, poz. 324, z pó n. zm.], uwa a si działalno wytwórcz , bu- dowlan i usługow , podejmowan na własny rachunek i ryzyko.
Realizacja koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich wi e si wi c ci le z upowszechnianiem szeroko rozumianej przedsi biorczo ci. Przedsi biorczo w kon- tek cie obszarów wiejskich uto samia mo na z tworzeniem nowych mo liwo ci zatrudnienia poprzez kreowanie nowych przedsi wzi . Przedsi biorczo wiejska polega na kreowaniu nowej organizacji, która wprowadza nowy produkt, obsługuje lub kreuje nowe rynki lub wy- korzystuje nowe technologie w rodowisku wiejskim [Wortman 1990].
Interpretuj c zjawisko wielofunkcyjnego rozwoju wsi nale y podkre li , e jest ono ci le poł czone z wykreowaniem ró nych form przedsi biorczo ci [Ba ski 1998]. Zawiera si w jednoczesnym rozwijaniu rolniczej działalno ci produkcyjnej, pozarolniczej działalno ci gospodarczej zwi zanej z rolnictwem oraz pozarolniczej działalno ci gospodarczej niezwi - zanej z rolnictwem. Wielofunkcyjno obszarów wiejskich oznacza alternatywne w stosunku do rolnictwa wykorzystanie czynników wytwórczych w działalno ci gospodarczej zlokalizo- wanej na wsi, a taki rozwój powinien prowadzi do o ywienia działalno ci gospodarczej na wsi. Wielofunkcyjno i dywersyfikacja jest konieczno ci czasu, gdy w globalnej rywaliza- cji sukces odnios jednostki najbardziej aktywne i mobilne, które b d umiały odnale swoje szanse rynkowe [Wilkin 2001, Wiatrak 2005].
Przedsi biorczo jest czynnikiem dezagraryzacji obszarów wiejskich, w drodze po- dejmowania przez ludno na obszarach wiejskich pracy poza rolnictwem, jego uprzemysło- wienia, urbanizacji wsi i zmian struktury agrarnej. Mo e wyst powa w postaci form działal- no ci zwi zanej z rolnictwem (przetwórstwo ywno ci, sortowanie, konfekcjonowanie, han- del, transport, przechowalnictwo), produkcji nie ywno ciowych surowców rolnych oraz dzia- łalno ci pozarolniczej (rzemiosło, drobny przemysł pozarolniczy, usługi transportowe, na- prawcze i zdrowotne oraz turystyczno-rekreacyjne) [Duczkowska-Piasecka 1996].
Podj cie bada nad przedsi biorczo ci wiejsk wi e si z potrzeb przyj cia jed- noznacznej definicji tego terminu. W literaturze przedmiotu podej cie do przedsi biorczo ci jest bardzo zró nicowane. Najcz ciej przedsi biorczo wi zana jest z działalno ci gospo- darcz i osob , która j podejmuje. Przedsi biorca poszukuje zmiany, reaguje na ni i wyko- rzystuje j jako okazj , a zmiana jest dla niego zjawiskiem zupełnie normalnym [Drucker 1992]. Przedsi biorczo to równie cecha, która wyzwala inicjatyw , zapobiegliwo oraz trosk o rozwój firmy, o maksymalizacj jej wyników rzeczowych, jak i finansowych [Skow- ronek-Mielczarek 2003]. Przedsi biorczo mo na traktowa tak e jako funkcj w zarz dza- niu firm uto samian z celem jej działalno ci, jakim jest maksymalizacja korzy ci material- nych (np. zysku), czy te warto ci niematerialnych (satysfakcji). We wszystkich wymienio- nych przypadkach kluczow rol odgrywa osoba menad era, od którego umiej tno ci i wie- dzy zale y skuteczno osi gni cia celów, które podejmuje firma dla osi gni cia zysku [Stru-
ycki 2002].
W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji poj cia przedsi biorczo . Istota przedsi biorczo ci w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN [2004] definiowana jest jako umiej tno doboru i zaanga owania w działalno ci gospodarcze, prowadzone w warunkach niepewno ci, czynników wytwórczych w sposób zapewniaj cy zysk jednemu przedsi biorcy lub grupie przedsi biorczych osób.
Wi kszo definicji wyst puj cych w literaturze ł czy przedsi biorczo z działalno- ci gospodarcz , innowatyk i cechami osobowo ci człowieka.
Znaczenie przedsi biorczo ci w rozwoju społeczno-gospodarczym sprawia, e staje si ona coraz cz ciej przedmiotem zainteresowania wielu takich dyscyplin naukowych, jak:
ekonomia, organizacja i zarz dzanie, prakseologia, socjologia, andragogika, etyka. We wszystkich dziedzinach nauk społecznych zajmuj cych si człowiekiem i jego zachowaniem spraw wa niejsz i wcze niejsz od refleksji teoretycznej była kwestia norm pragmatycz- nych. Najpierw kształtuje si okre lona rzeczywisto praktyczna o charakterze społecznym czy gospodarczym i na pewnym etapie rozwoju wymaga ju wsparcia ze strony nauki dla
o wietlenia jej ró norakich aspektów i uwarunkowa [Sikorska-Wolak i Krzy anowska 2010].
Ró norodne dyscypliny naukowe, podejmuj ce zagadnienie przedsi biorczo ci, sta- wiaj sobie ró ne cele zgodnie z własnymi zainteresowaniami i kompetencjami, uwypuklaj c b d to jej aspekty ekonomiczne, b d psychologiczne, b d socjologiczne, b d andrago- giczne, b d etyczne.
Ekonomi ci analizuj przedsi biorczo poprzez pryzmat funkcji, jakie pełni ona w przełamywaniu dotychczasowych sposobów w działalno ci gospodarczej oraz korzy ci o charakterze ekonomicznym, jakie przynosz te działania pojedynczym przedsi biorstwom czy całej gospodarce. Prakseolodzy ł cz przedsi biorczo ze sprawno ci i skuteczno ci działania [Salamon 2009].
Przedsi biorczo analizowana jest z punktu widzenia okre lonego sposobu zachowa- nia, polegaj cego na poszukiwaniu zmiany reagowaniu na ni i wykorzystywaniu jako okazji do społecznej i gospodarczej innowacji ale te jako cech , a raczej zespół takich cech czło-
wieka m.in. takich, jak: kreatywno , elastyczno , zaradno , umiej tno radzenia sobie w trudnych sytuacjach, potrzeba osi gni , umo liwiaj cych wychodzenie naprzeciw zmia-
nom oraz aktywne uczestniczenie w yciu gospodarczym i społecznym [Sikorska-Wolak 2000, Sikorska-Wolak i Krzy anowska 2010].
Przedsi biorczo to przede wszystkim innowacyjno , wdra anie nowych technolo- gii, wyrobów, form organizacyjnych i sprzeda y. Przedsi biorczo to proces tworzenia przedsi biorstwa, wprowadzanie post pu technicznego, wprowadzanie na rynek nowych wy- robów, zdobywanie nowych rynków zbytu oraz podejmowanie decyzji organizacyjnych doty- cz cych nowych kombinacji produktów. Cały proces zmian ekonomicznych zale y od czło- wieka, który powoduje jego pojawienie si [Wilkin 2003, Marciniak 2010].
Przedsi biorczo wi e si ze zmian , któr przedsi biorcy traktuj jako zjawisko normalne i zdrowe, chocia czasami jej nie powoduj . Przedsi biorczo to kreowanie no- wych przedsi wzi gospodarczych, opartych na autentycznych innowacjach lub na ich twór- czej imitacji. Przedsi biorca zawsze poszukuje zmiany, reaguje na ni i wykorzystuje j jako okazj , a systematyczna innowacja polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian i na systematycznej analizie okazji do społecznej lub gospodarczej innowacji, któr taka zmiana mogłaby umo liwi [Drucker 1992].
Przedsi biorczo to nowatorstwo polegaj ce na poszukiwaniu odmiennych ni do- tychczas działa , znajdowanie bardziej skutecznych sposobów prowadzenia działalno ci go- spodarczej, daj cej lepszy produkt oraz sprawn obsług handlow , wi ksz efektywno
wykorzystania zasobów zaanga owanych w produkcj , handel i usługi, czyli umiej tno odkrywania zwi zków mi dzy otaczaj cymi nas rzeczami, mi dzy potrzebami i tym czym je dot d zaspokajamy oraz zdolno ci wypełniania produktami i usługami dostrze onych luk mi dzy potrzebami, popytem i poda na rynku [Sztucki 1998].
Poj cie przedsi biorczo ci w najnowszym uj ciu mo na zdefiniowa jako całokształt indywidualnych lub zespołowych działa b d predyspozycji do działa , które przełamuj istniej ce wzorce. Przedsi biorczo polega wi c na krytyce istniej cego stanu rzeczy i po- szukiwaniu obarczonych ryzykiem, nieszablonowych sposobów jego zmiany. U podstaw przedsi biorczo ci le y kreatywno i innowacyjno . Jednak e nie wszystkie działania przedsi biorcze obarczone s jednakowym stopniem kreatywno ci i innowacyjno ci. St d mo emy wyró ni przedsi biorczo kreatywn zwi zan z tworzeniem i wykorzystaniem innowacji oryginalnych i przedsi biorczo imitacyjn (na ladowcz ) zwi zan z wprowa- dzaniem innowacji nieoryginalnych [Sikorska-Wolak i Krzy anowska 2010].
Przedsi biorczo odnosi si zawsze do działalno ci człowieka i jest cech jego za- chowania. Zachowanie przedsi biorcze oznacza skłonno do ryzyka oraz korzystanie z twór- czych pomysłów własnych lub innych osób, działanie na rzecz rozwoju własnej osobowo ci, rodziny, otoczenia, własnego przedsi biorstwa lub innego zakładu pracy, je eli wchodzi w gr pełnienie roli pracownika najemnego lub współpraca z innym przedsi biorc [Firlej 2008].
Przedsi biorczo jest pewnego rodzaju postaw człowieka wobec otoczenia w któ- rym yje i pracuje. Na postaw t składa si wiele elementów takich, jak: aktywno , innowa- cyjno , skłonno do ryzyka, adaptacyjno , d enie do rozwoju itp. Celem przedsi biorczo- ci nie musi by tylko zysk, niekiedy jest przetrwanie, ekspansja terytorialna, satysfakcja, presti i szereg innych celów. Przedsi biorczo rodzi si głównie w rodzinie i na szczeblu lokalnym, gdy tam kształtuj si wzory zachowa , w tym postawy sprzyjaj ce przedsi bior- czo ci. Rozwojowi przedsi biorczo ci sprzyjaj tak e tradycyjne warto ci kultury, jak: silne wi zi rodzinne, oszcz dno , pracowito , poszanowanie norm etycznych [Wilkin 2003].
Przedsi biorczo jest wi c wielowymiarowym zjawiskiem uwarunkowanym czyn- nikami, które mo na uj w dwóch sferach: społecznej i ekonomicznej. W sferze społecznej przedsi biorczo determinuj czynniki b d ce indywidualnymi cechami człowieka: talent, osobowo , inteligencja, poziom wykształcenia i zdolno absorpcji wiedzy oraz cechami społecze stwa: kultura, warto ci, wzorce społeczne, tradycje, a tak e religia. W sferze eko- nomicznej s to cechy charakteryzuj ce jako zasobów ludzkich i kultur organizacji: dost p do wiedzy i mo liwo ci jej pogł biania, kreatywno , innowacyjno czy orientacja na rynek
[Stru ycki 1992, Janasz 2004]. Obie grupy cech pozostaj w cisłej interakcji, gdy uwarun- kowania społeczne, kulturowe, w du ej mierze wpływaj na jako pracy i styl zarz dzania.
W uj ciu syntetycznym przedsi biorczo to zdolno przeło enia: szeroko rozumianej wie- dzy, indywidualnych cech człowieka, zaczerpni tych wzorców społecznych na wymierne efekty gospodarcze lub społeczne [Chmieli ski 2006]
Tradycyjnie wie kojarzona jest przede wszystkim z rolnictwem, z miejscem wytwa- rzania produktów ywno ciowych i prac jej mieszka ców w gospodarstwie, jednak obecnie w coraz wi kszym stopniu zyskuje ona na znaczeniu jako przestrze ycia i działalno ci nie- zwi zanej z sektorem rolnym. Przeobra enia gospodarcze i techniczne spowodowały, e pro- dukcja w małych gospodarstwach przestała by opłacalna, zmniejszeniu uległ równie dost p do rynku pracy w mie cie, spowodowany szczególnie likwidacj du ych pa stwowych przed- si biorstw. Na rozmiary wiejskiego bezrobocia i zwi zan z nim pauperyzacj wpłyn ły tak- e: powszechny upadek zakładów pracy działaj cych w ramach wiejskiej spółdzielczo ci oraz likwidacja pa stwowych gospodarstw rolnych. Skutki tych zmian najdotkliwiej odczuły wiejskie rodziny pracownicze. W rezultacie wielu mieszka ców wsi zacz ło poszukiwa no- wych ródeł zarobkowania cz sto decyduj c si na rozpocz cie i prowadzenie nierolniczej działalno ci gospodarczej [Sikorska 1999, Bombik i Sidor 2005].
W ostatnich kilkunastu latach nast puje przewarto ciowanie zasobów, jakimi dyspo- nuje człowiek, wzrasta znaczenie wiedzy, kreatywno ci, innowacji i przedsi biorczo ci. Staj si one współcze nie kluczowym czynnikiem rozwoju zarówno przedsi biorstw, rodowisk lokalnych, regionów, jak i całej gospodarki kraju. Wa nym zadaniem jest zatem kształtowa- nie postaw proprzedsi biorczych, których konsekwencj b d okre lone działania w ró nych sferach ycia człowieka, a szczególnie w działalno ci gospodarczej. Przedsi biorczo szcze- gólnie po dana jest na terenach wiejskich zarówno w działalno ci rolniczej, jak i pozarolni-
czej, co zgodne jest z polityk wielofunkcyjnego rozwoju wsi. To osoby przedsi biorcze (w rolnictwie i poza nim) stanowi najbardziej dynamiczn i aktywn grup mieszka ców wsi i w znacznej mierze od nich zale y czy obszary wiejskie b d si rozwijały, czy stagno- wały [Iwa ska i Bie kowska 2010, Sikorska-Wolak i Krzy anowska 2010].
Rozwój przedsi biorczo ci na wsi ma do wypełnienia wiele funkcji społecznych i ekonomicznych. Lokowanie działalno ci na obszarach wiejskich to jedna z najwa niejszych
dróg łagodzenia i przeciwdziałania bezrobociu, w drodze tworzenia nowych miejsc pracy.
Ponadto przedsi biorczo ró nicuje struktur funkcjonaln wsi, wpływa na popraw warun- ków ycia mieszka ców oraz zwi ksza odporno gospodarki wiejskiej na wahania koniunk- turalne na rynku wewn trznym i zewn trznym [Heffner i Czarnecki 2003]. Przedsi biorcy,
