R O C Z N IK I N A U K P R A W N Y C H T om X , z esz y t 2 - 2 0 0 0
MAREK TYRAKOW SKI Lublin
K O N T R O W E R S J E W O K Ó Ł O P O D A T K O W A N I A D O C H O D Ó W K O Ś C I E L N Y C H O S Ó B P R A W N Y C H W L A T A C H 1 9 4 5 -1 9 8 9
K ształt i treść norm praw nych re g u lu jący ch kw estię o p o d atk o w a n ia k o ś cielnych osób praw n y ch w P olskiej R zec zp o sp o lite j L udow ej n iero z e rw a ln ie w iążą się z ch arak terem przem ian u stro jo w y ch i sp o łecz n o -g o sp o d arczy c h , ja k ie dokonały się w P olsce po w ojnie, od ro k u 1945. U kład J a łta ń s k i1, oddając prak ty czn ie P olsk ę w sferę w pływ ów ra d zieck ic h , za w aż y ł n a ro z w oju stosunków P a ń stw o -K o ś c ió ł2. P o w ojenna P o lsk a b y ła w istocie p a ń stw em o ustroju to talitarn y m , a p o lity k ę w y z n an io w ą w P R L w y z n acz ała P olska Z jed n o czo n a P artia R o b o tn ic z a '. P o lity k a ta, m im o k ie ro w a n ia się tym i sam ym i dyrek ty w am i ideolo g iczn y m i, nie m iała w p ra k ty c e jed n o lite j i k onsekw entnie realizo w an ej linii. O scy lo w ała m ięd zy o p c ją teo re ty czn ą , d ążącą do u k ształto w a n ia pań stw a i sp o łecz eń stw a so cjalisty czn e g o , u w o ln io nego całko w icie od w pływ u relig ii, i o p c ją realisty c zn ą, u w z g lę d n ia ją c ą stan św iadom ości społeczeń stw a, przyw iązan eg o w sw ej og ro m nej w ięk szo ści do zasad i w artości relig ijn y ch .
S praw ow anie w ładzy p aństw ow ej odb y w ało się przy w y k o rz y sty w an iu w pierw szym o kresie in sty tu cji p raw n o -u stro jo w y ch II R zec zy p o sp o lite j, co m iało stw arzać pozory ciąg ło ści p ań stw o w o ści p o lsk iej, a po u ch w alen iu w lipcu 1952 r. k o n sty tu cji, poprzez system fo rm a ln ie d em o k ra ty czn y c h i w o l
1 K onferencja jałtańska 4-11 II 1945 r. Por. N ow a Encyklopedia P ow szechna PWN, t. III, W arszawa 19951, s. 124.
2 Por. H. M i s z t a 1, Polskie praw o w yznaniow e, Lublin 1996, s. 171.
3 Rządząca partia kom unistyczna w ystępow ała początkow o pod n azw ą Polskiej Partii R obotniczej, a po jej połączeniu w 1948 r. z P o lsk ą P artią Socjalistyczną działała jak o Polska Z jednoczona P artia R obotnicza w sojuszu z podporządkow anym je j Stronnictw em Ludow ym , od 1949 r. Z jednoczonym Stronnictw em Ludow ym i Stronnictw em D em okratycznym .
no ścio w y c h in sty tu c ji i rozw iązań p raw nych, sp ełn iający ch fu n kcje fasady na u ży tek o pinii m ięd zy n a ro d o w ej4.
O statec zn ie p o lity k ę w y z n an io w ą P R L tw orzyły d w a głów ne kierunki. P ierw szy to o fic ja ln ie gło szo n a id eo lo g ia m ark sizm u -len in izm u , a drugi w y zn aczały zm ien iając e się w zględy p o lity c z n e 5. D ecy do w ały one o ro zw ią zaniach n o rm aty w n y ch , k tó re z k olei u stalały ram y i d y rek tyw y szczegółow e, o k re śla ją ce p o stęp o w a n ie w ładz p ań stw o w y ch w obec zw iązków w yznan io w ych, w tym tak że K o ścio ła k a to lic k ie g o 6.
C ałość sto su n k ó w pom ięd zy p aństw em i K ościołem kształto w ała się od 1945 do 1989 r. w k ilku etapach, w czasie któ ry ch n asilały się lub zm n iej szały re stry k cje ap aratu państw o w eg o n ak ład an e na K o śció ł7. Po chw ilach ciszy n astęp o w ały b u rz liw e okresy k o n fro n tacji. D opiero lata sied em dziesiąte i o siem d ziesiąte p rz y n io sły p ew ien stopień n o rm alizacji relacji pom iędzy p aństw em a K ościołem .
P o d o bna sy tu acja za ch o d ziła w d zied z in ie praw a, a szczeg ólnie praw a finan so w eg o , k tó re b y ło dla rz ąd zący ch jed ny m z w ygodnych narzędzi do sp ra w o w an ia w ład zy i fo rso w an ia w łasnych dążeń. P od atek dochodow y od osób praw n y ch je s t tego n ajlepszym przykładem .
O p o d a tk o w an ie k o ścieln y c h je d n o ste k o rg a n izacy jn y ch (ko ścieln ych osób praw n y ch ) w P R L b y ło prob lem em n iezw y k le złożonym . W y nikało to przede w szystkim z faktu, że do 1989 r. brak o w ało w yraźneg o przep isu praw nego u stalając eg o , k tó re je d n o stk i o rg a n iz acy jn e K o ścio ła m iały osobow ość praw ną. S y tu a cję p ra w n ą K o ścio ła k ato lick ieg o do 1945 roku n orm ow ał konkordat zaw arty ze S to lic ą A p o sto lsk ą w 1925 r.8 Spis k ościeln ych i zakonnych osób
4 Por. M. P i e t r z a k, Praw o w yznaniow e, W arszaw a 19792, s. 155-156.
5 N a ten tem at pisze w ielu autorów , m .in.: J. G o d l e w s k i , Z ałożenia polityki w yzna nio w ej w P RL, W arszaw a 1984, s. 5-9; S. M a r k i e w i c z , O niektórych zagadnieniach dotyczących stosunku p a rtii do religii i K ościoła, W arszaw a 1959; E. G r z e 1 a k, Z pro b le m atyki stosunku p a ń stw a do K ościoła, W arszaw a 1973, s. 135-157; J. P a t e r, U strój i zarząd K ościoła w p o lityce PRL, „C hrześcijanin w św iecie”, 1994, nr 1(196), s. 89-100, A. D u d e k, O działaniach antykościelnych w ładz PRL w latach 1958-1966, „C hrześcijanin w św iecie”, 1994, nr 1(196), s. 191-204; K. K ą k o 1, K ościół w PRL: elem enty ew olucji i doktryny, W arszaw a 1985, s. 53-103, 104-179, L ist K om itetu C entralnego PZPR z lipca 1958 r. do egzekutyw partyjnych w spraw ie polityki w obec K ościoła, tekst: P. R a i n a, K ościół w PRL, t. I, Poznań 1994, s. 635-647,
6 Por. P i e t r z a k, dz. cyt., s. 155-161.
' Por. K. L u t y ń s k i, R ozdział K ościoła od Państwa w Polsce Ludow ej, „Chrześcijanin w św iecie”, 1994, n r 1(196), s. 76-77, R eligia i K ościół rzym skokatolicki iv polskiej m yśli politycznej: 1919-1993, red. J. Jachym ek, Lublin 1995, s. 179-193.
8 K onkordat pom iędzy S tolicą A postolską a R zeczypospolitą P o lsk ą zaw arto 10 lutego 1925 r.
praw nych na p o d staw ie p raw a k an o n icz n eg o pod aw ał k o m u n ik at M in istra S praw ied liw o ści9 będący w ykonaniem p o stan o w ień k o n k o rd atu . U c h w a łą z w rześnia 1945 r . l() T ym czaso w y R ząd Jed n o ści N aro d o w ej u zn ał, że k o n kordat p rzestał o bow iązyw ać. Jak o p ow ód podan o d ecy zje p o d jęte p rz ez S tolicę A p o sto lsk ą w czasie II w ojny św iatow ej n aru szając e je g o p o s ta n o w ie nia. Istniały jed n ak także inne - n ieo fic ja ln e - w ersje, z k tó ry ch w y n ik ało , że z jed n ej strony zerw anie k o nkordatu było odw etem za b rak o ficja ln e g o uznania p olskiego rządu na aren ie m ięd zy n aro d o w ej p rzez S to licę A p o sto lsk ą, a z drugiej, że był to w ynik za sto so w an ia rad zieck ie g o m od elu p o lity k i w y z naniow ej jak o p o czątek w alki z K ościo łem . Faktem je st, że p o w sta ła w ten sposób luka praw na, choć w u chw ale stw ierd zo n o , że rząd „[...] n adal za p ew nia K ościołow i kato lick iem u p e łn ą sw o b o d ę d ziała n ia w ram ach o b o w ią z u ją cych u staw ” 11. Do 1989 r. nie o k reślo n o je d n a k żadnym aktem u sta w o d a w czym statusu praw nego jed n o stek o rg a n iz acy jn y c h K o ścio ła. W 1963 r. lu kę tę próbow ał zapełn ić Sąd N a jw y ż sz y 12. U zn ał, że o so bo w ość p ra w n ą w K o ś ciele katolickim p o siad ają tylko p arafie, d iece zje i d iec e z ja ln e sem in aria duchow ne. W spom nieć tu n ależy tak że o fakcie, że w 1971 r. D y re k to r U rz ę du do Spraw W yznań, bez u m ocow ania p raw nego , w celu u su n ięcia tru d n o ści w interpretacji aktów praw nych do ty czący ch p rz ejścia na osoby p ra w n e K o ś cioła niektórych nieru ch o m o ści p o łożo nych na Z iem iach Z ac h o d n ich i P ó łn o c nych stw ierdził, że osobow ość p ra w n o cy w iln ą p o sia d a ją p arafie, d iece zje, diecezjalne sem in aria duchow ne, zakony, p ro w in c je zako n n e, do m y zak o n n e, zakonne sem inaria duchow ne oraz takie sam e je d n o stk i o rg a n iz a c y jn e k o n g re gacji d u c h o w n y c h 13. O stateczn ie w ad m in istracji, w ustaw ow ej i sądo w ej praktyce często traktow ano je d n o stk i o rg an izacy jn e K o ścio ła ja k o osob y praw ne, ale też rów n ie często zależało to od aktualnej k o n iu n k tu ry lu b d o ra ź nych p o trz e b 14. N ie bez znaczen ia był b rak p recy zy jn y ch u re g u lo w ań p ra w
9 Por. Dz. Urz. Min. Spraw iedliw ości z 15 m aja 1926, nr 10.
10 U chw ala T ym czasow ego R ządu Jedności N arodow ej z dnia 12 IX 1945 r., cytow ana w dalszej części pracy jak o U TRJN 45. Podaję za: P aństw ow e praw o w yznaniow e PRL, W ar szaw a 1978, s. 26-27 i Położenie praw ne K ościołów i zw iązków w yznaniow ych iv PRL, W ar szaw a 19612, s. 127-128.
11 Por. UTRJN 45, pkt III.
12 Por. O rzeczenie Sądu N ajw yższego z dnia 18 IV 1963 r. (I CR 223/63).
13 Por. Z arządzenie D yrektora Urzędu do Spraw W yznań z dnia 13 V III 1971 r. w spraw ie w ykonania przepisów o przejściu na osoby praw ne K ościoła rzym skokatolickiego oraz innych K ościołów i zw iązków w yznaniow ych w łasności niektórych nieruchom ości położonych na Ziem iach Zachodnich i Północnych (M. P. z 1971 r. N r 44, poz. 284, § 1, pkt 1 i 10).
ny ch d o ty czą cy zarów no po d m io tó w traktow any ch ja k o osoby p raw ne, jak i k o sztó w u zy sk iw an y ch p rzez nie p rzychodów w yk orzystyw any ch następnie na cele statu to w e. K atalo g pod m io tó w u znaw anych za osoby praw ne, jak i k atalo g u w zg lę d n ia n y ch k osztó w ich fu n k cjo n o w an ia zależał od stopnia p o p ra w n o ści stosunków P a ń stw o -K o śc ió ł.
I. OPODATKOW ANIE KOŚCIELNYCH OSÓB PRAWNYCH W LATACH 1946-1947
1. P o d m io to w y za kre s o p o d atkow ania
W 1946 r. R ada M inistrów w y d ała d ek ret o podatku dochodow ym l5. P o d m io tem o p o d atk o w a n ia były osoby p ra w n e 16. P odatkiem tym objęto zatem tak że k o ścieln e osob y praw n e, k tó re - ja k po zostałe pod m ioty m ające sied zib ę lub zarząd na o b szarze R zeczy p o sp o litej - p o dlegały n ieo g ra n iczo n e m u o b o w iąz k o w i p o datkow em u. O bow iązek ten p rzesąd zał o tym , że o p o d at k o w a n ie d o ty czy ło d o chod ów ze w szy stk ich źródeł bez w zględu na m iejsce ich p o ło ż e n ia 17. D ek ret nie w y m ien iał kościelny ch osób praw ny ch. W zw iąz ku z tym p rzy jm o w an o , że - p odob nie ja k w o k resie bezpośred n io po II w o jn ie św iato w ej - do ty czy ł w szy stk ich sam o dzieln ych je d n o ste k o rg an iza cy jn y ch K o ścio ła, np. d iecezji, p arafii, zakonów itp.
W arszaw a 1960, s. 47-48; t e n ż e , W yznaniow e praw o państw ow e, W arszaw a 1962, s. 67-70; J. G o d l e w s k i , K. H. J a b ł o ń s k i , Prawo a religia. W arszaw a 1988, s. 108-109; J. G o d l e w s k i , Praw ne podstaw y i gw arancje w olności sum ienia i w yznania w PRL, W ar szaw a 1984, s. 33 i 40; R eligia i K o śció ł rzym skokatolicki w p o lskiej m yśli politycznej: 1919- 1993, red. J. Jachym ek, Lublin 1995, s. 36-37; L u t y ń s k i, dz. cyt., s. 77-78; Położenie p ra w n e K ościołów i zw iązków w yznaniow ych w PRL, W arszaw a 1960, s. 7-13; J. P a t e r , U strój i za rząd K ościoła w p olityce P RL, „C hrześcijanin w św iecie”, 1994, nr 1(196), s. 94-95; P olityka w yznaniow a. Tło - w arunki - realizacja, red. W . M ysłek, M. T. Staszew ski, W arsza wa 1975, s. 299-301; S. N a w r o t, Praw na reglam entacja stosunków wyznaniow ych - prakty ka po lityczn a p a ństw a socjalistycznego w obec K ościoła katolickiego u progu P olski Ludowej, „Z eszyty N aukow e U niw ersytetu Jagiellońskiego” D CLX X V I (prace z nauk politycznych, z. 19) K raków 1982, s. 51-55; P i e t r z a k, dz. cyt., 1995, s. 177, 182, 197-201; Historia et ius, red. A. D ębiński, G. G órski, Lublin 1998, s. 491-498; Tajne dokum enty P a ń stw o -K o ś c ió ł 1960-1980, Londyn 1996, s. 260-261; P. R a i n a, K ościół w PRL, t. I, Poznań 1994, s. 14-29; P. R a i n a, K ościół w P RL, t. II, Poznań 1995, s. 542-545.
15 D ekret z dnia 8 stycznia 1946 r. o podatku dochodow ym (Dz. U. z 1946 r. N r 2, poz. 14; tj. 1947 r. N r 25, poz. 99), cyt. w dalszej części pracy jako; D ekret 1946.
16 Por. art. 1 D ekretu 1946. 17 Por. art. 3 D ekretu 1946.
2. P rzedm iotow y zakres o p o d atko w ania
P rzedm iotem o p o d atk o w an ia był dochód . Z a dochó d uzn aw an o su m ę n a d w yżek z poszczeg ó ln y ch źródeł p rzychod ów po p o trącen iu n ied o b o ró w (jeśli takie istniały) z p o zostałych ź ró d e ł18. W y jątk iem były n ied o b o ry ze sp rz e d a ży przedm iotów i praw m ajątkow ych. N a d w y żk ą lub n ied o b o rem ze źró dła przychodów by ła ró żn ica m iędzy su m ą p rzy ch o d ó w z tego źró d ła a k o sztam i ich u z y sk a n ia 19.
D ekret o k reślał zasad y i sposób u stalan ia p rzych od ów . P rzy c h o d am i były pieniądze lub w artości p ien iężn e rz eczy w iście otrzy m an e z je d n e g o ze źród eł przychodów , ja k rów n ież w artość u ży tk o w a tych źród eł lub ich części, je ż e li były użytkow ane p rzez podatnika. W artość p ien ięż n ą p rzy ch o d ó w w n atu rze obliczało się w edług przeciętn y ch cen ry n k o w y ch z o kresu o p o d atk o w a n ia w m iejscu, w którym znajdow ało się źródło przy ch o d ó w . W p rz y p ad k u p o d a tn i ków prow ad zących księg i han d lo w e n ależ ało brać pod uw agę tak że z a k się g o w ane przy cho dy, k tó re m iały dop iero w pły n ąć, oraz k oszty, k tó re zo stały ju ż zarachow ane, ch o ciaż ich je sz c z e nie p o n ie s io n o '6.
W d ekrecie o podatk u dochodo w ym isto tn ą k w e stią pow in no b yć o k re śle nie kosztów uzy sk an ia przychodu i sp osób ich ustalen ia. D ek ret o k re ślił k o s z tam i u zysk an ia p rzychodów w szelk ie k oszty po n o szo n e w celu o siąg n ięc ia , zachow ania łub za b ezp iec zen ia przy ch o d ó w n ie w ym ien iając ich szczeg ó ło w o . N atom iast szczegółow a by ła lista tego, czeg o nie uw ażało się za k oszty u z y s kania przycho dów , m .in. o fiar w szelk ieg o ro d zaju , co w spo sób szc zeg ó ln y dotyczyło k o ścieln ych osób p raw n y ch 21.
3. Z w oln ienia p o d m io to w e i p rzed m io to w e
W dekrecie o podatku dochodow ym istotny m zw olnieniem pod m io to w y m dla K ościo ła było zw o ln ien ie osób praw n y ch od po datk u , je ż e li ich d och ó d zgodnie ze statutem przezn aczo n y był w cało ści na cele og ó ln ej u ży teczn o ści, naukow e, o św iatow e, k u ltu raln e, sp ortow e, w yzn an io w e, op iek i sp o łeczn ej i dobroczynne. O soby te podleg ały o b o w iązk o w i p o d atk o w em u ty lko z tej części dochodu, k tó rą u zyskały z p rz ed sięb io rstw u tw o rzo n y ch d la z y sk u “". Ze zw olnień przed m io to w y ch w ażne było d la K o ścio ła zw o ln ien ie od p o d atk u
18 Por. art. 7 D ekretu 1946. 19 Por. art. 8 D ekretu 1946. 20 Por. art. 9 D ekretu 1946. 21 Por. art, 10 i 11 D ekretu 1946. 22 Por. art. 6, ust. 6 D ekretu 1946.
p rz y ch o d ó w n a p o k ry c ie k o sztó w utrzy m an ia, uzysk any ch od zam ieszk ały ch na o b sza rze P o lsk i osób fiz y c z n y c h 23 i zw olnien ie n ad zw y czajn y ch p rz y ch o dów w p o staci spadków i d aro w izn "4.
N a le ży zw rócić tak że u w ag ę n a fak t, że przed sięb io rstw a, je ż e li m iały n a d w y żk ę u sta lo n ą w ed łu g p o d staw o w ej skali i p rzek raczała on a w stosunku ro czn y m o k re ślo n ą k w o tę25, były opod atk o w an e do datk ow o o d rę b n ą skalą p o d atk o w ą. W celu u stalen ia pod staw y o p o d atk o w an ia od w ypro w ad zon ej n ad w y żk i z p rz ed sięb io rstw , o d licza ło się m .in. ofiary na cele naukow e, k u l tu raln e , o św iato w e , sportow e, w yzn an io w e, opieki sp ołeczn ej, dobro czy nn e i o g ó ln ej u ż y te c z n o śc i26. Jak w y n ik a z przep isu istn iała zatem m ożliw ość w sp o m ag a n ia p rzez p rz ed sięb io rstw a tak że K o ścio ła. P rzepis ten zo stał zlik w id o w an y w tek ście jed n o lity m i nig d y w ięcej się nie pojaw ił.
4. P o d sta w a , sta w ka i ska la o p o d atkow an ia
W p rz y p ad k u p rz ed staw ian e g o dek retu opo datk o w an iu p o dleg ał dochód p rz e k ra c z a ją c y 12 000 zł, o siąg n ięty w ciągu roku po datkow ego. R okiem p o d atk o w y m by ł rok k alen d a rzo w y lub rachunk ow y, który w inien o bejm ow ać d w a n aście m ie się c y 2 .
W p o d atk u doch o d o w y m od o só b praw n y ch staw k a op od atk o w an ia była p ro cen to w a. W a h ała się w g ra n ic ach od l% -6 5 % . B y ła to staw ka w sw oim górnym p ro g u w yso k a, m o żn a p o w ied zieć naw et, że restry k cy jn a. N atom iast skala b y ła p ro g resy w n a globalna.
P o d su m o w u ją c ten okres n ależ y p rz ed e w szystkim stw ierd zić jed n o , że p rz ep isy tego dek retu nie były „m o d ern izo w an e” p rzez ok ó ln ik i w sposób szc zeg ó ln y d o ty czą ce K o ścio ła, ja k to byw ało w p óźn iejszym czasie.
23 Por. art. 13, pkt 2 D ekretu 1946. 24 Por. art. 13, pkt 6 D ekretu 1946. 25 W tym w ypadku 400 000 zł. 26 Por. art. 27, pkt 1 D ekretu 1946. 27 Por, art. 14 D ekretu 1946.
II. OPODATKOWANIE KOŚCIOŁA W LA TACH 1948-1972
1. O gólne rozw iązania d ekretu o p o d a tk u d o ch o d o w ym o d osó b p ra w n y c h
Z 1948 r.
W roku 1948 R ada M inistrów w ydała now y d ek ret o pod atk u d o c h o d o w y m '8. P rzepisy d o tyczące K o ścio ła w łaśc iw ie n iczy m n ie ró ż n iły się od poprzednich. Z achow ane zostało zw o ln ien ie p o d m io to w e od p o d atk u osób praw nych, gdy ich dochód zgodn ie ze statutem o b ra can y był na cele w y z n a niow e, naukow e, o gólnej u ży teczn o ści itp T ak że, ja k w p o p rz ed n im d e krecie, zachow ane zo stały zw o ln ien ia p rz ed m io to w e, czy li p rz y ch o d y na p o krycie kosztów u trzy m an ia otrzy m an e od zam ie szk ały ch n a o b sza rze P olsk i osób fizy c zn y ch 30 i n ad zw y czajn e p rzy ch o d y w p o staci spad kó w , zapisów i daro w izn 31.
Z m ienił się przedm iot opod atk o w an ia. Jak o n o w o ść w p ro w ad zo n o o p o d a t kow anie tzw . dochodów cząstk o w y ch u stalan y c h w p o szc zeg ó ln y ch g ru p ach przychodów , a ponadto opodatko w ano doch ód o góln y, je śli p rz ek ra cza ł k w otę w y zn aczo n ą w danym ro k u 32. N adal o b o w iąz y w ała staw k a p ro c en to w a i sk a la p rogresy w na globalna.
2. P roblem ksiąg ra chunkow ych i ksiąg in w entarza
W lipcu 1949 r. M in ister S karbu zo b o w ią zał d uch o w n y ch św ieck ich i zakonnych do p ro w ad zen ia księgi p o d atk o w ej, je ś li o siąg ali p rzy ch o d y w zw iązku z zaspokajaniem po trzeb re lig ijn y ch p o p rz ez w y k o n y w an ie o b rz ę dów, czyn ności d u szp astersk ich i posłu g re lig ijn y ch lub p rzy jm o w ali ja k ie k o l w iek opłaty, ofiary i datki ze w zględu n a sw ój ch a ra k te r d u c h o w n e g o ' .
28 D ekret z dnia 25 października 1948 r. o podatku dochodow ym (Dz. U. z 1948 r. N r 52, poz. 414), cyt. w dalszej części pracy jako: D ekret 1948.
29 Por. art. 3, ust. 6 D ekretu 1948. 30 Por. art. 12, pkt 7 D ekretu 1948. 31 Por. art. 12, pkt 9 D ekretu 1948.
32 D ochodem cząstkow ym była obliczona odrębnie w każdej grupie źródeł przychodów suma nadw yżek z poszczególnych źródeł należących do jed n ej grupy, bez potrącenia nied o b o rów z poszczególnych źródeł tej grupy. D ochodem ogólnym natom iast była sum a dochodów cząstkow ych po potrąceniu niedoborów z tych źródeł przychodów , które dały niedobory, z w yjątkiem niedoborów ze sprzedaży przedm iotów i praw m ajątkow ych. D ochodem ogólnym był także tylko jeden dochód cząstkow y, jeżeli podatnik nie posiadał w danym roku innych dochodów cząstkow ych. Por. art. 8, pkt 2 i 3 D ekretu 1948.
33 R ozporządzenie M inistra Skarbu z dnia 5 VII 1949 r. o obow iązku prow adzenia ksiąg podatkow ych przez duchow nych (Dz. U. z 1949 r. N r 40, poz. 292), cyt. w dalszej części
W z ó r tej k sięg i i o b jaśn ien ia do n iej M in iste r S k arb u p rzed staw ił w zarząd ze niu ró w n ież z lip ca 1949 r .34 Z treśc i teg o p rzep isu w y nikało jed n ak , że w p isan iu do księgi m iały p o d leg ać n ie tylko dochody i rozch od y o sobiste d u ch o w n eg o , ale tak że d o ty czą ce k o ścieln y c h osób praw nych. W y gląda na to, że p ań stw o chciało m ieć do k ład n y p rz eg ląd doch odó w jed n o stek o rg an izacy j n ych K o ścio ła, ale nie zd e cy d o w ało się na o ficjaln y doku m ent d oty czący jeg o sam eg o , lecz u czy n iło to p o śre d n io p rz ez p o zn an ie sum przek azyw any ch p rz ez p o szc zeg ó ln y ch duch o w n y ch . D o odpo w ied n ich ru bryk m iano w pisyw ać sum y p rz ech o d z ące p rz ejścio w o p rz ez k asę ducho w neg o, zebrane np. na rzecz zw iązk u re lig ijn eg o i je g o in sty tu c ji oraz je g o jed n o stek ad m inistracyjnych; n a rz ecz in sty tu c ji c h a ry taty w n y ch i sp ołeczny ch; indyw idualne ofiary na o k re ślo n e p otrzeby św iątyni; b ez im ien n e dary i datki w gotów ce, składan e do p u szek , zbieran e podczas n ab o żeń stw itp. P o d o bn e kw estie m iano w pisyw ać do ru b ry k k sięg i d o ty czą cy ch ro z c h o d ó w 3
O ba doku m en ty w y w o łały n aty c h m ia sto w ą reak cję E piskopatu. N a p o sie d ze n iu K o m isji M iesza n ej36 w sierp n iu 1949 r. pow zięto uch w ałę o p rz ed ło żen iu E p isk o p atu do R ządu w spraw ach p o datk ow ych. Ponadto M in ister A d m in istra cji P u b liczn ej podczas p o sied ze n ia K om isji ośw iad czy ł, iż na czas o m aw ian ia w yżej w y m ien io n y ch sp raw u rzęd y skarbow e p o w strz y m a ją w tych k w e stiac h sw o ją d ziała ln o ść . U rzęd y skarb o w e nie zostały jed n ak p o w iad o m ione o w szczęty ch k ro k ach i d alej eg zek w o w ały zanegow ane p rzez E p isk o pat p rz e p is y ’ .
E p isk o p at, w yrażając sw o ją n eg a ty w n ą o pin ię co do w yżej w ym ienionych przep isó w w liście do R ząd u 38, pow o ły w ał się na niezgodność aktów z ob o
pracy jako: R ozporządzenie 1949.
34 Z arządzenie M inistra Skarbu z dnia 12 VII 1949 r. o ustaleniu w zoru ksiąg podatko wych dla duchow nych (Dz. Urz. M in. Skarbu z 1949 r. N r 24, poz. 152), cyt. w dalszej części pracy jako: Z arządzenie 1949.
35 C hodzi o rubryki 7 i 8, 15 i 16. Por. pkt 3 i 5 Z arządzenia 1949.
36 Od 5 V III 1949 r. rozpoczęła sw oją działalność K om isja W spólna (M ieszana) przedsta w icieli R ządu i E piskopatu, która m iała zajm ow ać się uregulow aniem w zajem nych stosunków m iędzy K ościołem i państw em . C złonkam i K om isji W spólnej m ianow ani zostali ze strony kościelnej: bp Z. C horom ański - Sekretarz Episkopatu, bp płocki T. Z akrzew ski i bp łódzki M. K lepacz. Stronę państw ow ą reprezentow ali: m inister adm. publicznej W. W olski, poseł F. M azur i w icem inister obrony narodow ej E. O chab. Por. M i s z t a 1, dz. cyt,, s. 197-198, R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 139.
37 List S ekretarza E piskopatu bp. Z. C horom ańskiego z dnia 8 VIII 1949 r. do M inistra A dm inistracji P ublicznej W . W olskiego w spraw ie opodatkow ania duchow ieństw a. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., s. 166-167.
w iązującym i przepisam i podatkow ym i dotyczącym i k o ścieln y ch osób p ra w nych, na niedopu szczaln e w kroczenie w dziedzinę adm in istracji k o ścieln ej oraz fakt, iż nieu zasadnione było założenie, że dla osób fizy czn y ch ja k i k o śc ie l nych m iałaby być jed n a kasa. W ysunął rów nież p rojekt, by k sięg a p od atk o w a dla duchow nych dotyczyła tylko ich oso bistych dochodów i w yd atk ów , a nie w ydatków jed n o stek o rg anizacyjnych K ościoła. Ponadto E p isk o p at po w o łał kom isję ekspertów , k tóra p rz esłała m em oriał do M in istra S k arb u 39.
W odpow iedzi M inisterstw o S karbu w ysłało do S ek re ta riatu E p isk o p atu pism o stw ierdzając m .in. że gdy sum y p rz ejścio w e nie p rz e c h o d z ą p rzez k asę duchow nego40, z natu ry rzeczy o d p ad a o b o w iązek w p isy w an ia tak ich sum do księgi p o d a tk o w e j41.
W m yśl tego stan o w isk a E p isk o p at w ydał d u ch o w ie ń stw u in stru k cję w spraw ie p row adzenia k sięg i p o datkow ej. P olecał by nie w p isy w an o do niej żadnych przy chodó w ani ro zchodów k o ścielnych osób p ra w n y ch (a w ięc sum osiąganych np. z kolek t, o fiar ze skarbon, ze zbiórek na ce le k o ścieln o -sp o - łeczne i charytatyw ne, na p o trzeb y diecezji itp .), a je d y n ie o so b iste p rzy ch o d y kapłana osiąg an e z op łat chrztu, p o grzebu, o fiar m szaln y ch itp. P rzy ch o d y i rozchody k o ścielny ch osób praw n y ch m iały być w pisy w an e do o so b n ej k o ś cielnej księgi k asow ej w edług w zoru o b o w iązu jąceg o w d iecezji. P on ad to E piskopat stw ierdził w instrukcji, że p o d atk o w i do ch o d o w em u oraz k o n tro li urzędu skarbow ego po dleg ały je d y n ie przych o d y o so b iste k a p łan a w y k azan e w księdze p odatkow ej. P rzy ch o d y k o ścielnych osób p raw n y ch n ie p o d leg ały opodatkow aniu, a w k o n sek w en cji k o ścieln e księgi k aso w e n ie p o d leg ały kontroli skarb o w ej42.
W tym sam ym czasie S ek retarz E p isko patu o d p o w ied z ia ł tak że na o trz y m any z M in isterstw a S karbu list zap ew n iając w nim , że p rz ez k asę d u ch o w nego nie p rz ech o d z ą tzw . sum y p rz ech o d n ie na rzecz zw iązku re lig ijn eg o , instytucji relig ijn y ch itp., p o n iew aż k asa k o ścieln a i k asa d u ch o w n eg o są to dw ie różn e kasy. P rzed staw ił także in stru k cję E p isk o p atu dla d u ch o w n y ch d o
stwa, cyt. w dalszej części pracy jako: List EP V III 1949. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 167-170.
39 20 VIII 1949 r.
40 O dniesienie do R ozporządzenia 1949 § 5 p. 3 w którym pow iedziano, że: „Do księgi podatkow ej należy w pisyw ać [,..] sum y przejściow e znajdujące się u duchow nego [...]”
41 Pism o M inisterstw a Skarbu z dnia 16 IX 1949 r. (nr D. XI 15172/1/49) cyt. w dalszej części pracy jako: Pism o MS 1/49. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 184, 194, 195, 206.
42 Instrukcja Episkopatu dla duchow ieństw a w spraw ie księgi podatkow ej n r 11 Po 16, 22 IX 1949 r. cyt. w dalszej części pracy jako: Instrukcja Episkopatu 1949. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 184-185.
ty c z ą c ą k sięg i p o d atk o w ej. P o stu lo w ał ró w n ież p o n o w n ą narad ę ekspertów w celu w y d a n ia in stru k cji tak dla p o d atników , ja k i d la urzędów , w zw iązku z tru d n o ściam i i n ieścisło ściam i w in terp retacji oraz p rak ty ce urzędów sk arbo w ych*'. O d b y ła się ona w e w rześniu 1949 r. W ów czas też S ek retarza E p is ko p atu p o p ro sz o n o o p rz ed staw ien ie w yczerp u jący ch danych w przedm iocie ustalen ia k o ścieln y c h osób p raw n y ch , ro z g ran icz en ia m ajątku i przychodów k o ścieln y c h osób p raw n y ch od m ajątk u i dochod ów o so b isty ch duchow nych o raz o p o d atk o w a n ia zakonów i zg ro m a d zeń 4'*. U czy nił zadość tej prośbie w liście z p aź d ziern ik a 1949 r .45 P rzed staw ił osob y praw ne K o ścio ła k ato lick ieg o w e d łu g K o d ek su P raw a K ano n iczn eg o , k tóre zostały uznane przez w ład ze p ań stw o w e R P. R ó w n ież w edłu g w yżej w y m ien ion ego kod eksu p rz ed staw ił ro z g ra n ic z e n ie m ajątk u i do chodów k o ścielny ch osób p raw nych od m a ją tk u o so b iste g o duch o w n y ch . W liście tym S ek retarz E p iskopatu p rz ed sta w ił tak że fak t, że w św ietle dotych czaso w y ch o by czajów oraz o k ó ln ik a M i n istra S k arb u R P 4, d o chody zakonu były zw aln ian e od podatku, poniew aż p ra ca zak o n ó w zaw sze o b ra ca się w sferze akcji ośw iatow ej, dobroczynnej czy też sp o łeczn ej i n ie służy do p o m n o żen ia o so b isty ch dochodów p o szc zeg ó ln y ch czło n k ó w zakonu. Z ak o ń czy ł prosząc o zm ianę zarów no ro zp o
43 L ist S ekretarza E piskopatu bp. Z. C horom ańskiego z dn. 22 IX 1949 r. do M inisterstw a Skarbu w spraw ie dochodów kościelnych, cyt. w dalszej części pracy jako: L ist SEP IX 1949. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 185-186.
44 Por. R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 187.
45 L ist Sekretarza E piskopatu bp. Z. C horom ańskiego do D epartam entu Podatkow ego M inisterstw a Skarbu z dnia 3 X 1949 r. w spraw ie ustalenia osób praw nych w K ościele i rozgraniczenia dochodów kościelnych od dochodu osobistego duchow nych, cyt. w dalszej części pracy jako: List SEP X 1949 Por. R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 187-190.
46 K w estie te były bardzo rygorystycznie potraktow ane przez K odeks Praw a K anonicznego i jasn o z nich w ynikała odrębność m ajątku kościelnych osób praw nych od m ajątku duchow nych. D ochody kościelnych osób praw nych w praktyce stanow iły, poza m ajątkiem nierucho m ym , procenty od kapitałów kościelnych, daniny parafialne, zbiórki na tacę, ofiary ze skarbon, puszek, opłaty za pom niki, dzierżaw a ław ek w kościele, ofiary z kw est i im prez, ofiary na specjalne cel, ofiary dobrow olne itp. P onadto praw o kanoniczne ustalało dom niem anie, że to, co otrzym ał kapłan, jeżeli nie zostało w yraźnie określone, uw ażało się za dane Kościołowi, a nie jem u pryw atnie. W odróżnieniu od dochodów kościelnych, dochody kapłana w praktyce sprow adzały się do opłat z dzierżaw y dom ów beneficjalnych, dochodów z ziem i upraw nej, ogrodu, opłat za chrzty, śluby, pogrzeby, zaduszki, stypendia m szalne, jak i opłat kancelaryj nych. N a te dochody, z w yjątkiem o fiar m szalnych, biskup m ógł nałożyć nadzw yczajny n ie stały „podatek” na naglące potrzeby diecezjalne, na sem inaria duchow ne, na katedrę.
4' O kólnik M inisterstw a Skarbu z dnia 29 XII 1938 r. L. dz. 8947/38. Podaję za: R a i- n a, dz. cyt., t. I, s. 190.
rządzenia, ja k i zarządzenia, i d o sto so w an ie ich do o b o w iąz u ją cy ch p rzep isó w praw a.
Na w y jaśn ien ia i apel S ekretarza E pisk o p atu , M in isterstw o S karbu o d p o w iedziało liste m 48, w którym zm ien iało sw oje p o p rz ed n ie stan o w isk o stw ie r dzając, że p rzez przychody i ro zch ody kasy du ch o w n eg o ro z u m ie ć n ależy w szystkie w pływ y i w ydatki, ja k ie d u chow ny p rzy jm u je i w ydaje.
S ekretarz E piskopatu w odp o w ied zi w y słał ko lejn e listy w y jaśn iają ce i p o lem izujące z w nioskam i i podejściem M in iste rstw a S karbu , p o d trzy m u jąc jed n o cześn ie w cześn iejsze stan o w isk o E pisk o p atu . S tw ierd ził tak że, że E p is kopat nie m oże zgodzić się na fakt, by pod p retek stem sp raw d zan ia do cho dó w księdza k asa k o ścieln a p o dlegała kontroli i n ad zo ro w i urzędó w skarbow y ch w brew o b ow iązującem u p ra w o d aw stw u 49. T a p o lem ik a trw ała je sz c z e jak iś czas i żadna ze stron nie w ycofała się ze sw ojego stan o w isk a50.
Problem ksiąg rachunkow ych p o w ró cił w roku 1959, w ro z p o rzą d zen iu w ydanym p rzez M inistra F in a n só w 51. T ym razem od n o siło się ono ju ż b e z p ośrednio do jed n o stek o rg an izacy jn y ch K ościo łó w i zw iązkó w w y z n an io w ych, a nie do du chow nych. N akazyw ało ono by K ościoły i inne zw iązk i w yznaniow e oraz p o szczególne je d n o stk i o rg a n iz acy jn e ty ch K o ściołów i zw iązków , bez w zględu na to, czy p o siad ały o so b o w o ść praw n ą, czy też nie, prow ad ziły księgi rachunkow e o b ejm u jące ogół przy ch o d ó w i ro zch od ów zarów no w gotów ce, ja k i w naturze.
K sięgi rach u n k o w e m iały w ykazy w ać p rzy ch o d y o d ręb n ie z p o sz c z e g ó l nych źródeł, k tóre p odlegały p o d atk o w i o b ro to w em u i nie były od tego p o d at ku zw oln io ne oraz odręb n ie p rzychody nie p o d leg ające p o d atk o w i o b ro to w e mu. W ram ach przychodów nie p o d leg ają cy ch p o d atk o w i o b ro to w e m u m iały być w yo d ręb n io n e sum y (przych ody) p rz ech o d n ie zebrane n a rz ecz K o ścio ła
48 Pism o M inisterstw a Skarbu z dnia 22 X 1949 r. N r D. XI. 20057/1/49, cyt. w dalszej części pracy jako: Pism o MS X 1949. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 194.
49 List Sekretarza E piskopatu bp. Z. C horom ańskiego z dnia 10 XI 1949 r. do M inister stwa Skarbu w spraw ie przychodów i rozchodów kościelnych, List Sekretarza E piskopatu bp. Z. C horom ańskiego z dnia 26 XI 1949 r. do M inisterstw a Skarbu w spraw ie osobistych docho dów duchow nych. Podaję za: Raina, dz. cyt., t. I, s. 194-196.
50 Pism o M inisterstw a Skarbu do Episkopatu z dnia 21 X II 1949 r. N r D. XI 22366/1/49, cyt. w dalszej części pracy jako: Pism o MS X II 1949. L ist Sekretarza E piskopatu bp. Z. C ho rom ańskiego z dnia 16 I 1950 r. do M inistra Skarbu K. D ąbrow skiego w spraw ie dochodów duchow ieństw a, cyt. w dalszej części pracy jak o List SEP I 1950. Podaję za: R a i n a, dz. cyt. t. I, s. 206.
51 R ozporządzenie M inistra Finansów z dnia 24 III 1959 r. w spraw ie prow adzenia ksiąg rachunkow ych przez kościoły i inne zw iązki w yznaniow e (Dz. U. N r 23, poz. 150), cyt. w dalszej części pracy jako: R ozporządzenie 1959.
ja k o cało ści i je g o in sty tu c ji oraz je d n o ste k adm in istracy jn y ch K ościoła, a tak że n a rz ecz in sty tu c ji ch a ry taty w n y ch , sp ołecznych itp.
W za k resie ro zch o d ó w k sięg i rach u n k o w e m iały zaw ierać kilk a pozycji: - ro z ch o d y n a cele k u ltu re lig ijn eg o , d o b ro czy nn e i opieki społecznej oraz o gólnej uży teczn o ści;
- ro zch o d y n a cele z w ią zan e b ez p o śred n io z o siągn ięciem danego źródła przycho dów ;
- ro z ch o d y z sum p rz ech o d n ich ; przych o d y i rozcho dy w natu rze m iano w y k azyw ać w ed łu g w a rto ści ry n k o w e j w dniu ich św iadczenia.
K sięgi rach u n k o w e, o k tó ry ch m ow a, prow ad zon e z zachow aniem p rzep i sów m ogły w y kazyw ać w y n ik i n etto (czyste nadw yżk i lub niedo bo ry ) ze źró d eł przy ch o d ó w , k tó re p o d leg ały podatk o w i obro to w em u i nie były od tego p o d atk u zw o ln io n e, je ż e li p rzy ch o d y i ro zch od y d o tyczące w y m ien io nych źró d eł u jęte były o d rę b n y m i księgam i handlow ym i (rachunkow ym i). O c zy w iście przy ch o d y i ro z ch o d y m iały być odpo w iedn io udokum entow ane.
Jed n o c ześn ie straciło m oc ro z p o rzą d zen ie M inistra S karbu z 1949 r. o o b o w iązku p ro w a d zen ia k siąg p o d atk o w y c h przez du chow nych, które p rz y sp o rz y ło tyle p ro b le m ó w 22.
W 1962 r. M in isterstw o F in an só w w ydało kolejn e rozp o rząd zen ie d o ty czą ce p ro w a d zen ia ksiąg p rz ez k o ścieln e osoby p raw n e52. Z ob ow iązano w nim k o ścieln e oso b y praw n e, zak o n y i k o n g reg acje d uchow ne (dom y generalne, pro w in c ja ln e, zako n n e, k laszto ry ), które um ow nie nazw ano „zak o n am i” do p ro w a d zen ia ksiąg rach u n k o w y ch i księg i in w en tarza54. W pro w adzono zatem dw ie n o w o ści. P ie rw sz a d o ty czy ła p odm iotów zo bow iązany ch do prow adzen ia ksiąg ra ch u n k o w y ch . W tym ro z p o rzą d zen iu - od m ien n ie do p o p rzedn ich - w ym ien io n o ró w n ie ż zakony. W arto zauw ażyć, że zakony w ym ieniono obok ko ścieln y c h osó b p ra w n y ch , co w sk azu je na fakt, że m iano - n iesłu szn ie - tru d n o ści z o k reślen iem ich p raw n eg o statusu. I d ru g a now ość - obow iązek p ro w a d zen ia księgi inw en tarza. M iała ona obejm ow ać w szy stk ie składniki m ajątk u n ieru ch o m eg o i ru ch o m eg o . N ależało p ro w ad zić j ą w edług działów (ro d zajó w ) tych sk ład n ik ó w , tj. np. nieru ch o m o ści g ru ntow ych i b u d yn ko w ych, p rzed m io tó w k u ltu re lig ijn eg o (trw ałego u żytku ), środków trw ałych, a tak że surow ców i innych m ateria łó w używ an ych w działaln ości p rz ed się
52 C hodzi o R ozporządzenie 1949.
R ozporządzenie M inisterstw a Finansów z dnia 20 II 1962 r. w spraw ie prow adzenia ksiąg przez kościelne osoby praw ne oraz zakony i kongregacje duchow ne (Dz. U. z 1962 r. N r 18, poz. 77), cyt. w dalszej części pracy jako: R ozporządzenie 1962.
biorstw , in w entarza żyw ego i m artw ego, g osp o d arstw ro ln y ch , in ny ch n ie ru chomości''"'. Ponadto strony ksiąg m iały zaw ierać kolejny n u m er, d atę n a b y cia, treść (rodzaj sk ład n ik a m ajątk o w eg o ), ilość, w arto ść o raz d atę i p o d staw ę w ykreślenia skład n ik a m ajątk o w eg o z k s ię g i56. W artość sk ładn ik ów m a ją tk o w ych należało o k reślać w ed łu g kosztów n abycia, a p o ch o d z ący c h z darow izn, w edług ceny rynkow ej z d n ia otrzy m an ia. Z am iast o k re śle n ia w a rto ści p rz e d m iotów m ajątkow ych nab y ty ch przed dniem 1 m aja 1962 r. m ógł być podany dokładny ich o p is57. P onadto k sięg a in w en tarza przed jej za ło żen iem m iała być przed staw io n a do p o św iad czen ia o rganow i fin an so w em u , w łaściw em u w spraw ach p odatk u dochodow eg o.
O prócz tego k o ścieln e osoby praw ne, je śli posiad ały ź ró d ła p rz y ch o d ó w , podlegające p odatkow i obrotow em u, zo bo w iązan e zostały dla k ażd eg o ze źródeł do p ro w ad zen ia ksiąg h andlow ych lub p o d atk o w y ch sto so w n ie do przepisów o b o w iązu jący ch w tym zak resie g o sp o d ark ę n ie u s p o łe c z n io n ą ^ . D la źródeł p rzychodów podleg ający ch podatk o w i obro to w em u , co do których istniał ob ow iązek p ro w ad zen ia ksiąg p o datkow ych , k o ścieln e oso by p raw ne zobow iązane zostały do p ro w ad zen ia je sz c z e księgi p rzy ch o d ó w i ro z ch o dów 59. N aw et jeśli źródłem p rzychodów było gosp o d arstw o ro ln e, k o ścieln e osoby praw ne zobo w iązan e zostały i tutaj do p ro w a d zen ia księg i p rzych od ów i ro zchodó w 60.
R ozporządzenie w pro w ad zało jesz c z e jed en bard zo istotn y p u n k t61. O tóż przychody ze składek i o fiar, na które brak było o d p o w ied n ich d ow od ów , m usiały być udok u m en to w an e dow odam i w ew nętrzn ym i w fo rm ie p ro to k o łó w podpisanych przez cztery osoby.
Po ukazaniu się teg o ro z p o rzą d zen ia E p isk o p at po raz k o lejn y z a p ro te sto w ał przeciw n iew łaściw em u traktow aniu k o ścieln y ch osób p ra w n y c h 62. C h o dziło przede w szystkim o n ow o w p ro w ad zo n ą księg ę inw entarza. S tw ierd ził, że pow oływ anie się n a d ek ret o postęp o w an iu p o d atk o w y m 63 przy w p ro w a
55 Por. § 14, ust. I R ozporządzenia 1962. 56 Por. § 14, ust. 2 R ozporządzenia 1962. 57 Por. § 14, ust. 3 R ozporządzenia 1962. 58 Por. § 2, ust. 1 R ozporządzenia 1962. 59 Por. § 2, ust. 2 R ozporządzenia 1962. 60 Por. § 2, ust. 3 R ozporządzenia 1962. 61 Por. § 9, ust. 3 R ozporządzenia 1962.
62 List Episkopatu z dnia 27 IV 1962 r. do Rady M inistrów w spraw ie opodatkow ania duchow ieństw a. Por. R a i n a, dz. cyt., t. II, s. 197-198.
dzan iu k sięg i je s t chybione, p o n iew aż przep isy te d o ty c z ą p ro w adzen ia ksiąg h an d lo w y c h . K o ście ln e osoby praw n e nie p ro w ad zące żadnego p rz ed sięb io r stw a i d lateg o n ie p o d leg ają ce p o d atk o w i o bro to w em u , o bo w iązan e były do p ro w a d z e n ia tylko księg i ra ch u n k o w ej, czy li po datk o w ej u proszczonej, a w tym ro d z aju ksiąg nie m ieścił się o b o w iązek reje stro w an ia inw entarza. Z w ró cił u w agę, że o rg a n iz acje sp o łeczn e i n iek tó re osoby praw ne m ogły m ieć o b o w iąz ek in w en tary zac ji z ty tu łu k o rz y sta n ia z do tacji p aństw ow ych , gdyż n a le ż a ły do tzw . je d n o ste k bu dżeto w y ch . K o śció ł jed n ak do takich nie n ależał i - n ie p ro w a d ząc d ziała ln o śc i p rz em y sło w o -h an d lo w e j - n ie m ógł być na p o d sta w ie istn ie ją ceg o p ra w o d aw stw a obow iązan y do p ro w adzen ia ksiąg in w en tarzo w y ch .
E p isk o p at o d n ió sł się tak że do p ro w a d zen ia k sięgi przy cho dó w i ro z ch o dów d la g o sp o d arstw a roln eg o . S tw ierd ził, że i tutaj b rakow ało pod staw p ra w n y ch do p ro w a d zen ia takich ksiąg , a to z n astęp u ją cy ch pow odów : brak było p o d staw y praw nej do n ało że n ia obow iązk u p ro w ad zen ia takich ksiąg i b rak in tere su praw n eg o w p ro w ad zen iu i istn ien iu księg i p rzychodów i ro z ch o d ó w z g o sp o d arstw a rolnego. P rzychód ten i tak n ie był p o d staw ą ani do w y m iaru p o d atk u g runtow ego, ani do p odatk u d och od ow ego , któ rem u w m yśl d ek retu o p o d atk u dochodow ym p rzy ch o d y z g o sp o d arstw a rolnego w ogóle nie p o d leg ały .
M in iste r F in an só w na pism o E p isk o p atu o d p o w ied ział o k ó ln ik iem 1’" p rz ed staw iając sw o je racje. S tw ierd ził w nim , że ro z p o rzą d zen ie z lutego 1962 r. w sp ra w ie p ro w a d zen ia ksiąg p rzez k o ścieln e osob y praw ne oraz zakony i k o n g re g a c je d uchow ne, w y d an e zo stało w op arciu o p rzepisy dekretu o po stęp o w a n iu p o d atk o w y m 65. W m yśl tych p rzep isó w M in ister F inansów u p raw nio n y je s t ro z ciąg n ąć o b o w iązek p ro w a d zen ia k siąg rach u n k o w y ch lub h an d lo w y ch na o k re ślo n e grupy osób, na k tó ry ch , w m yśl d o ty chczasow ych p rz e pisó w , o b o w iąz ek ten nie ciąż y ł o raz u stalać d la p o szczegó ln ych grup p o d at n ik ó w p rz ep isy w zak resie p ro w a d zen ia ksiąg po datk o w y ch , a tak że określać w a ru n k i, ja k im k sięg i p o w inny o d po w iadać.
z 1946 r. N r 27, poz. 174, tj. z 1957 r. N r 7, poz. 25), cyt. w dalszej części pracy jako P ostę pow anie P odatkow e 1957.
64 O kólnik z d n ia 19 VII 1963 r. w spraw ie w ykładni przepisów o księgach rachunkow ych kościelnych osób praw nych i zakonów oraz niektórych przepisów z zakresie podatku dochodo w ego N r PO 10/63 (D z. Urz. M in. Fin. N r 7 poz. 12) cyt. w dalszej części pracy jako: O kólnik 1963.
O strzegf też, że n iep ro w ad ze n ie p rzez k o ścieln e oso b y p raw n e i zak on y przew idzianych w ro z p o rzą d zen iu z lutego 1962 r. ksiąg , w tym ró w n ie ż ksiąg inw entarza, stanow i n ied o p ełn ien ie o b o w iązk u p rz ew id zian e g o w ro z p o rząd zen iu do dekretu o podatk u d o ch odow ym , ja k o w arunk u do k o rz y sta n ia ze zw olnienia od pod atku dochod o w eg o . W zw iązk u z tym , w p rz y p ad k ac h stw ierdzenia niepro w ad zen ia ksiąg in w en tarza n ak azał p o m ijać k sięg i ra c h u n kow e, jak o dow ód w p o stęp o w a n iu p o d atk o w y m i o rzek ać u tratę w aru n k ó w do zw olnienia od podatku d o chodo w ego.
E piskopat w o d p ow iedzi, w k olejnym liśc ie 66, p rz y p o m n ia ł p o p rz ed n ie argum enty oraz za k w estionow ał k o m p eten c je m inistra, k tó ry n ak a z a ł p o m ija nie ksiąg rachunkow ych k o ścieln y c h osób p raw n y ch w w y padk u b ra k u k sięg i inw entarzow ej. K olejny raz zw ró cił uw agę, że ani d ek ret o p o d a tk u d o c h o d o w ym , ani ro zporządzenie w y k o n aw cze nie w aru n k o w ały z w o ln ien ia od c a łk o w itego spisu m asy m ajątk o w ej (księgi in w en tarzo w e j), bo to i tak w tym w ypadku nic nie w nosiło. Z atem za rzą d zen ie p o m in ię cia ksiąg rach u n k o w y ch było nie praw orządne.
I znów o dp o w ied zią M in istra F inansó w b y ł o k ó ln ik 67, w k tó ry m p o w ta rzał sw oje dotychczasow e arg u m en ty p o m ijając je d n a k ten b ęd ą cy p rz e d m io tem sporu, że niepro w ad zen ie księgi in w en tarza b ęd zie m iało w pływ n a z w o l nienie od podatku d o chodow ego.
N a odpow iedź E piskopatu n ie trzeba było dłu go czekać. W y w ią z a ła się obfita k o respondencja, k tó ra n ie p rz y n io sła żad neg o ro z w iązan ia.
W tej sytuacji E pisk o p at w 1967 r. na k o n fe re n c ji p len arn ej p o d ją ł u c h w a łę o zakazie w szystkim ad m in istrato ro m o k az y w an ia spisu sp rz ętó w k o ś c ie l nych w ładzom św ieckim , za zn aczając ró w n ież, że spis m ajątk u k o ścieln e g o należy zg odn ie z praw em kano n iczn y m p rz ek az ać tylko K u rii68.
O stateczn ie kw estia ta zo stała ro z w iąza n a p rzez M in istra F in a n só w , k tó ry rozporząd zeniem z 1972 r. u ch y lił o b o w iązek p ro w a d zen ia k sięg i in w en tarza p rzez kościeln e osoby p ra w n e6''.
66 List Sekretarza Episkopatu bp. Z. C horom ańskiego z dnia 16 V III 1963 r. do M inistra Finansów J. A lbrechta w sprawie kościelnych ksiąg rachunkow ych. Por. P. R a i n a, dz. cyt., t. II, s. 241-242.
67 O kólnik z dnia 15 VII 1964 r. w spraw ie prow adzenia księgi inw entarza przez kościelne osoby praw ne oraz zakony i kongregacje duchow ne N r PO . 5/64 (Dz. Urz. M in. Fin. N r 7, poz. 15), cyt. w dalszej części pracy jako: O kólnik 1964.
68 U chwały konferencji plenarnej E piskopatu Polski z dnia 16 VI 1967 r. w spraw ie bezpraw nego nacisku w ładz w yznaniow o-ośw iatow ych. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. II, s. 434.
W p o ło w ie 1976 r. roku M in iste r F in ansów w ydał k olejne rozp orząd zenie o p ro w a d zen iu ksiąg p rzez k o ścieln e je d n o stk i o rg a n iz a c y jn e '11. Z ob o w iązy w ał w nim do pro w ad zen ia ksiąg ra ch u n k o w y ch k ościeln e jedn o stk i o rg a n iz a cy jn e o ra z zakony (dom y g en eraln e, p ro w in c ja ln e, zakonne, k laszto ry ) będące p o d atn ik am i pod atk u o b rotow ego i d o c h o d o w e g o '1.
Z w o ln ił n ato m iast od obow iązk u p ro w a d zen ia k siąg rachu nk ow ych zakony, k tó re n ie o siąg ały p rzychodów z kościo łó w i k aplic p u bliczn ych , a których p rz y ch o d y p o chodziły w y łąc zn ie z k ilk u im ien n ie w skazanych tytułów .
T y tu łem takim były przed e w szy stk im w y n ag ro d zen ia uzyskiw ane przez za k o n n ik ó w . M ogły one poch o d zić z p racy p o za zakonem , w tym rów nież w n ie p ro w ad zo n y ch przez zakon k o ścieln y c h jed n o stk ac h organizacyjnych b ę d ą cy ch o drębnym i p o d m io tam i p od atk o w y m i.
D ru g ą g ru p ę stanow iły d ochod y z d ziała ln o śc i zarobkow ej zakonników w z a k re sie rz em io sła zgło szo n ej do o p o d atk o w a n ia i dochody zakonników , o p o d atk o w a n y ch podatk iem od w y n a g ro d zeń , po datkiem dochodow ym lub p o d atk iem gruntow ym albo zw o ln io n y ch od ty ch p odatków na podstaw ie o b o w ią z u ją c y c h przepisów .
T ak sam o traktow ano em ery tu ry i renty o trzy m y w an e przez zakonników , z p o d le g a ją c y c h op o d atk o w an iu p o d atk iem doch od ow y m dochodów zako nn i ków w y k o n u jąc y ch fu n k cje pro b o szczó w , w ikariu szó w , rektorów oraz innych du ch o w n y ch , k tórzy zgłosili o b o w iąz ek p o d atk o w y i płacili ten podatek.
O statn im tytułem były p ro w a d zo n e p rzez zak on y g o spo darstw a rolne objęte p o d atk iem g ru n to w y m ' .
N ależy w tym m iejscu dodać, że zw o ln ien ie nie d oty czyło gotów kow ych p rz y ch o d ó w ze sprzedaży płodów z g o sp o d arstw a ro ln e g o ' '.
P o n ad to k o ścieln e je d n o stk i o rg a n iz acy jn e i zakony prow ad zące działalność p o d le g a ją c ą p o d atk o w i obro to w em u , co do k tó rej istn iał o bow iązek pro w ad ze nia k siąg han d lo w y ch lub p o d atk o w y ch , zo b o w iązan e zostały dla każdego ro d z aju d ziała ln o śc i p row adzić k sięg i h an d lo w e lub zam iast k siąg p o d atk o w ych - k sięg ę p rzychodów i ro z c h o d ó w 74.
osoby praw ne oraz zakony i kongregacje duchow ne, Dz. U. z 1972 r. Nr 6, poz. 35. 70 R ozporządzenie M inistra Finansów z dnia 21 VII 1976 r. w sprawie prow adzenia ksiąg przez kościelne jednostki organizacyjne oraz zakony D z. U. z 1976 r. N r 27, poz. 158, cyt. w dalszej części pracy jako: R ozporządzenie 1976.
71 Por. § 1, ust. 1 R ozporządzenia 1976. 72 Por. § 1, ust. 2 R ozporządzenia 1976. 73 Por. § 10, ust. 4 R ozporządzenia 1976. 74 P or. § 2, ust. 1 R ozporządzenia 1976.
Oprócz tego podano, że księgi pow inny o b ejm o w ać w szystkie przychody i rozchody zarówno w gotówce, ja k i naturze, bez w z glę du na ich ro d z aje75, oraz, że przychody i rozchody kościelnych jed n o stek org a n iz acy jn y c h i z a k o nów nie będących podm iotam i podatkow ym i w p o datkac h o b ro to w y m i d o chodow ym pow inny być objęte księgam i jed n o stk i zw ierzchniej, będącej p o d atnikiem 76.
Tak ja k w poprzednich rozporządzeniach tego rodzaju, tak i tutaj p rz y c h o dy ze składek i ofiar, na które brak było odpow ied n ich d o w o d ó w p o w inny być u d okum entow ane dow odam i w ew nętrznym i w form ie p ro to k o łó w p o d p i sanych tym razem ju ż tylko przez trzy o so b y 77.
3. P roblem zw o ln ień K ościoła o d p o d a tku doch o d o w eg o
w latach 19 49-1950
Po pierw szej polem ice na temat ksiąg p odatkow ych, k tóra m iała m iejsce w 1949 r., na początku m arca 1950 r. ukazał się o k ólnik M iniste rstw a Skarbu dotyczący zw olnień osób praw nych od p o datku d o c h o d o w e g o 78. T reść o k ó l nika odnosiła się także do kościelnych osób praw nych.
W okólniku zw rócono uwagę, że: „nie w szystkie osoby pra w ne k o rz y s ta jące ze zw olnień były dotychczas o p o d a tk o w a n e ”79. D otyczyło to przede w szystkim tych osób prawnych, których działalność o b ejm o w ała cele ogólnej użyteczności, naukow e, ośw iatow e, kulturalne, sportow e, w yz n an io w e, d o b ro czynne i opieki społecznej. W ięcej naw et, M inisterstw o S karbu stwierdziło, że opodatkow anie tych osób praw nych było na ogół z a n ie d b y w a n e 80. O k ó l nik przypom niał, że osoby praw ne wtedy tylko m ogły korzystać ze z w o ln ie nia, jeśli spełniły dw a podstaw ow e warunki:
- ich statut musiał nakazyw ać obracanie w całości do ch o d ó w na cele w arunkujące zw olnienie od podatku,
77 Por. § 8, ust. 1 R ozporządzenia 1976. 76 Por. § 8, ust. 3 R ozporządzenia 1976. 77 Por. § 10, ust. 3 R ozporządzenia 1976.
78 O kólnik M inisterstw a Skarbu z dnia 6 III 1950 r. w spraw ie opodatkow ania podatkiem dochodow ym osób praw nych, w ym ienionych w art. 3 pkt. 6 dekretu o podatku dochodow ym Nr D. XI. 20113/1/49, Dz. Urz. M in. Skarbu z 1950 r. N r 8, poz. 46, cyt. w dalszej części pracy jako: O kólnik 46/50.
79 Por. O kólnik 46/50, cz. I.
80 Por. O kólnik 46/50. cz. I. W iele w skazuje na to, że chodziło głów nie o „w yrów nanie rachunków " z K ościołem , gdyż trudno zrozum ieć, że w 5 lat po w ojnie M inisterstw o Finansów przypom ina sobie nagle o zaniedbyw aniu poboru podatków od sporej (jak w ynika z w yliczenia) liczby osób praw nych.
- d o ch ó d m usiał zostać faktycznie w całości przekazany w danym roku po d a tk o w y m na cele statutowe.
N ied o p e łn ie n ie cho ć b y je d n e g o z tych w aru n k ó w pozbaw iało osobę pra w ną zw o ln ien ia od podatku. P onadto d ochody osób praw nych uzyskane z w yko n y w a n ia św iadczeń rzeczy lub usług, p o d legających podatkow i obrotow em u i od tego p o datku nie zw o ln io n y ch podlegały podatkow i dochodow em u, choćby n aw et były użyte na cele statu to w e81. O kólnik postulował, co należało w szc zególności ustalić w odniesieniu do osób praw nych, a mianowicie:
- na jak ie cele statut prz ezn a cza ł dochody osoby prawnej; odpis statutu należ ało załączyć do akt w y m iarow ych,
- na ja k ie cele zużyto rz ecz y w iście do ch o d y osiągnięte w danym roku po d a tk o w y m i w ja k im okresie zostały zużyte,
- ja k i d ochód osiągnięto ze źródeł p rzychodów , podlegających podatkow i o b ro to w e m u 82.
Z e w zględu na istniejące w ątpliw ości, o k ólnik przykładow o podaw ał także definicje celów , na które w y d a n e dochody były zw alniane od p o d a tk u 82. N iektóre z nich warto zacytow ać, gdyż były w ręcz kuriozalne. I tak np.:
- „celam i nau k o w y m i są cele w yra żają ce się w samej twórczości nau k o wej, a nie p o legają ce na ro z p o w szec h n ian iu o b ja w ó w ” ;
- „cele d o b ro c zy n n e p o le g a ją na dążeniu z pobudek charytatyw nych do u lżen ia doli cierpiącej lu d z k o ś c i” ;
- „c elam i w y z n an io w y m i s ą cele w yra żają ce się w przeznaczeniu d o c h o dów na z a spokoje nie potrzeb kultu religijnego w ścisłym tego słowa znacze niu, to je st na nabycie i u trzym a nie prz ed m io tó w m ajątkow ych używ anych w y łą c z n ie przy spełnianiu czy n n o ści należących do objaw ów kultu religijne go; do zakresu pojęcia celów w yzn an io w y ch nie należało zatem używanie d o c h o d ó w na u trzy m a n ie osób d u chow nych czy zako n n y ch ”;
- „przez cele ogólnej użyteczności rozum ie się popieranie akcji o zn acze niu o g ó ln o p a ń s tw o w y m , n aro d o w y m czy społecznym , np. dążeń do w z m o c n ie n ia o bronności kraju, zw ię k szen ia je g o potencjału gospodarczego, ogólnego p o d n iesien ia stanu higieny itp.” ;
- „celam i kulturalnym i są dążenia do ro z p ow szechniania rozryw ek kultu ralnych, takich ja k p rz ed staw ien ia teatralne, koncerty, w ystaw y dziel sztuki, zw alcza n ie alkoholizm u, p odniesienie obyczajności itp.”
81 Por. O kólnik 46/50, cz. II. s. 92. 82 Tam że, s. 92.
Trzeba przyznać, że cy to w a n e cele ja w i ą się dzisiaj ja k o sw ego rodzaju kuriozum prawne.
W przypadku nasuw ających się instytucjom p o d atk o w y m w ątp liw o ści co do tego, czy rodzaj działalności danej osoby prawnej u za sadnia zw olnienie z podatku M inisterstw o F inansów m iało służyć w y ja śn ie n ia m i84.
K ontrola danej osoby praw nej m iała polegać n a zbadaniu ra ch u n k o w o ści i dow odów , które osoba p ra w n a posiada. W zw iązku z tym faktem M in iste r stwo przyznaw ało i zaznaczyło, że brak je s t co pra w da p rz episów n a k ła d a ją cych w sposób bezpośredni obow iąz ek p row a dzenia ra ch u n k o w o ści przez osoby prawne nie będące spółkam i han d lo w y m i, ale starało się w y p ro w a d z ić analogię do praw a o sto w arzyszenia ch i do ro z p o rzą d zen ia z 1927 r.85 W y chodząc z takich założeń i dążąc do o p o d atk o w a n ia w szystkich o sób p ra w nych Ministerstwo S karbu n akazało s porządzenie urzędom s k arbow ym w y k a zów osób praw nych, na podstaw ie których w ładze p o datkow e m iały w ezw ać wszystkie osoby do złożenia zeznań p o d atk o w y c h o d o ch o d z ie za lata 1946- 1948. M inisterstwo zaleciło rów nież, by w razie potrzeby uzyskać złożenie zeznań drogą stosow ania kar p odatkow ych. O b iec yw ało także p o d d a n ie zło ż o nych zeznań krytycznej i w nikliw ej ocenie pod kątem ustalenia o b o w iąz k u i wysokości zobow iązania p o d a tk o w e g o 86.
W związku z faktem, że na podstaw ie tego o k ólnika urzędy skarbow e wystosow ały do zgrom adzeń za konnych w e zw an ie do złożenia zeznań p o d a t kow ych za lata 1946-1949, E pisk o p at nie zgadzając się z tak ą in terpretacją przepisów zabrał głos i w liście87 do M inisterstw a S karbu zarzucił brak podstaw prawnych dla tego rodzaju rozw iązania. Z w rócił uw a g ę na n ie p ła cenie dotychczas podatku doch o d o w eg o , które to stanow isko rów nie ż z a jm o wały władze skarbow e, a istniejące przez cały czas te sam e przepisy nie uległy zmianie. Przypom niał fakt z a g w ara n to w an ia K ościołow i specjalnego stanowiska w państwie, co uznały w ładze p a ń stw o w e chociażby prz ez z a w a r cie porozum ienia z E piskopatem o w zajem n y ch sto su n k a c h 88. S tąd też z o b o
84 Por. O kólnik 46/50, cz. II, s. 92.
8> Por. R ozporządzenie P rezydenta RP z dnia 22 IV 1927 r. o nadzorze i kontroli nad działalnością zakładów opiekuńczych. Podaję za: O kólnik 46/50, cz. III, s. 93.
86 Por. O kólnik 46/50, cz. III, s. 92-93.
87 List Sekretarza E piskopatu bp. Z. C horom ańskiego z dnia 28 VI 1950 r. do M inister stwa Finansów w spraw ie podatku dochodow ego duchow nych. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 241-242.
s8 Porozum ienie pom iędzy państw em i K ościołem zostało podpisane 14 IV 1950 r. Nie ukazało się w żadnym D zienniku LIrzędowym. O publikow ane zostało jed y n ie w prasie oraz pismach w ew nętrznych K ościoła. N iem niej był to ew enem ent na skalę w szystkich krajów
w iązanie instytucji k o ścielnyc h jak o osób praw nych do płacenia podatku d o ch o d o w e g o m usiałoby być w yszc zególnione expressis verbis. Ponieważ dekret o p o datku doch o d o w y m i przepisy w prow adza ją ce nie wymieniały instytucji kościelnych, nasu w a ł się jed y n y słuszny wniosek, że się do nich nie odnosiły. P rzypom niał, że w czasie roz m ów przedstaw icieli Ministerstwa S karbu z przed staw iciela m i E piskopatu w 1949 r. na temat księgi podatkowej p rz ed staw iciele M inisterstw a S karbu ośw iadczyli, że Rząd nie ma zamiaru k o ntrolow ać przy ch o d ó w i rozchodów K ościoła, a przedstawiciel Rządu RP potw ierdził, że R ząd nie za m ie rza się w trącać do w ew nętrznych spraw adm i nistracji K ościoła. E pisk o p at uznał za n iezrozum iałe i niepraw ne działanie w stecz o k ólnika zw ażyw szy, że w ten sposób Kościół byłby potraktowany ja k o przed sięb io rstw o obliczo n e na zysk. Z gro m ad z en ia zakonne nigdy nie były prz ed sięb io rstw am i, a jeśli prow adziły takie, to płaciły podatki. Nie bez zna cze n ia był też fakt, że wiele m ajątków , szpitali, drukarni itp. przejęto d ekretam i na w łasność państw a. Ostatni problem atyczny czynnik to dow olne okre śle nie w okólniku ce lów w y z naniow ych, do których nie zaliczono ro z ch o dów na u trzym anie osób d u ch o w n y ch czy zakonnych. Episkopat wyraził w tym w y pa dku zdziw ienie, dlaczego duchow ni gorzej zostali potraktowani niż sportow cy. Z arzu cił rów nie ż, że okólnik zdradzał zupe łną nieznajom ość rze czy w yra żają c myśl, że część d o chodów w yznaniow ych osób praw nych jest o b ra can a na u trzym anie osób fizycznych (duchow nych i zakonnych) i z tego pow o d u w ydatki te nie m o g ą być zw iązane z kultem. Przestawił specyfikę zakonów p o le g a ją c ą na ścisłej łączności osób zakonnych z zakonem , ślub ubóstw a, które należały do sam ej istoty zakonnej osoby prawnej. Przyjęcie zatem stan o w isk a zajętego w okólniku godziłoby w sam ą istotę bytu zakonne go i od b iera ło b y w sze lki sens przepisow i zw alniającem u w szystkie w yznanio w e osoby praw ne, a więc i zakonne od podatku dochodow ego.
P o d su m o w u ją c całość w y w o d ó w E piskopat stwierdził, że należy sądzić, iż ok ólnik choc ia ż traktuje ogólnie o osobach praw nych, był specjalnie w y m ie rzony przeciw zg ro m a d z e n io m zakonnym i instytucjom kościelnym. Jeśli by tak nie było, to n ależałoby p o w iadom ić urzędy skarbow e, że cytow any okól nik nie ma za s to so w a n ia do instytucji kościelnych.
kom unistycznych. Co ciekaw e, ow o porozum ienie niczego nie rozw iązało. W ręcz przeciw nie - od tej pory znów nasiliły się problem y na płaszczyźnie P aństw o-K ościół. W pkt. 19 rząd deklarow ał sw obodę działania zakonom i zgrom adzeniom zakonnym . Por. R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 201-203, M i s z t a l , dz. cyt., s. 198-200; Państw ow e praw o wyznaniow e P olskiej R ze czyp o sp o litej L udow ej, red. M. Pietrzak, W arszaw a 1978, s. 27-31.
Kolejne dw a listy zostały w ysłane p rz ez E piskopat do U rz ęd u do S praw W y z n ań 89. Poinform ow ano w nich D y re k to ra U rzędu o d o ty ch cz aso w y c h rezultatach rozm ów dotyczących o p o d atk o w a n ia osób praw nych. P rz y p o m n ia no obietnicę m ożliwości om ó w ien ia kw estii podatkow ej z M inistrem Skarbu, która nie doszła do skutku. Poproszono o interw encję u w ładz skarbow ych w zw iązku z przykrościam i i szkodam i w yrz ąd zo n y m i z g ro m a d zen io m z a k o n nym na podstaw ie kontrow ersyjnego okólnika
4. O podatkow anie d ochodów ko ścieln ych osób p ra w n ych w św ie tle dekretu o p o d a tku dochodow ym z 1950 r.
Kolejny dekret o podatku do ch o d o w y m został w yd a n y w październiku 1950 r .91 i z drobnym i zm ianami o b o w iąz y w ał aż do końca roku 1 9 7 2 . R o z w iązania zawarte w dekrecie z 1950 r. - tak ja k w p o prz ednich d ekretach - nie dotyczyły zasadniczo Kościoła. N ow e przepisy m ów iły w p ra w d zie o s p ra w ach znanych, ale podanie definicji dochodu dla osób p ra w n y ch lub dodanie do podm iotów objętych podatkiem stow arzyszeń nie p osiadają cych o s o b o wości praw nej92 miały swój wydźwięk.
W zw olnieniach p o d m iotow ych u trzym ano zw olnienie od podatku osób praw nych i stow arzyszeń nie p o siadających osobow ości praw nej jeśli - z g o d nie ze statutem - obróciły w całości d ochody na cele ogólnej użyteczności, w yznaniow e, dobroczynne, sportow e itp. N o w o ś c ią je d n a k było zdefiniow anie, co uw aża się za dochód w w ypadku zw o ln ien ia p odm iotow ego. I tak za d o chód uznano sum ę w szystkich przy ch o d ó w po potrąceniu kosztów fu n k c jo n o w ania osoby prawnej lub stow arzyszenia, w y d a tk ó w zw ią zanyc h z p o sia d a n y mi już źródłami przychodów oraz w y d a tk ó w na doraźnie urz ąd za n e im prezy przew idziane statutem 93.
89 Po podpisaniu porozum ienia z K ościołem utw orzony został U rząd do Spraw W yznań podlegający Prezesow i Rady M inistrów . Dz. U. z 1950 r. N r 14, poz. 156. T eoretycznie jego bezpośrednim celem było prow adzenie spraw stosunku państw a do w yznań. Praktycznie jed n ak chodziło o nadzór nad działalnością w yznań w PRL z punktu w idzenia polityki w yznaniow ej państwa.
90 Listy Sekretarza Episkopatu bp. Z. C horom ańskiego z dnia 3 i 4 V II 1950 r. do D yrek tora Urzędu do Spraw W yznań A. Bidy w spraw ie podatku dochodow ego duchow nych. Podaję za: R a i n a, dz. cyt., t. I, s. 243.
91 Dekret z dnia 26 X 1950 r. o podatku dochodow ym (Dz. U. z 1950 N r 49, poz. 450, tj. z 1957 r. N r 7, poz. 26, z 1958 r. N r 45, poz. 223, z 1962 r. N r 33, poz. 156), cyt. w dalszej części pracy jako: D ekret 1950.
92 Por. art. 1, ust. 1, pkt. 3a D ekretu 1950. 93 Por. art. 2 ust. 2 Dekretu 1950.
W katalogu zw olnień prz ed m io to w y ch , w treści dekretu nie uw zględniono d o ty c h c z a so w y c h zw olnień, z których korzystał Kościół. U dzielono natom iast M inistrow i F in a n só w delegacji do zw alniania od podatku całkow icie lub c z ęś cio w o p o szc zeg ó ln y ch rodzajów p rzychodów i określania w a runków tegoż z w o ln ie n ia 94. M inister F in a n só w w trybie r o z p o r z ą d z e n i a '’ zwolnił na d o ty c h c z a so w y c h zasadach p rz ychody na pokrycie kosztów utrzym ania uzys kane od za m ie szkałych na obsza rze Polski osób fizycznych, nadzw yczajne p rz y ch o d y w postaci spadków , za pisów i darow izn oraz dodał zwolnienie dotacji i subw encji o trzym a nych przez osoby praw ne lub stow arzyszenia nie po sia d a ją c e o sobow ości praw nej, p rz ezn a czo n e na cele, do których spełniania p o w o ła n e były te osoby. W tym sam ym rozporządzeniu przypom niano, że jeśli d o ch o d y choćby częściow o i p o śre dnio były o bracane na inne cele niż usta w o w e d o tyczące zw olnień, to osoby praw ne i stow arzyszenia podlegały o p o d atk o w a n iu od całości d ochodów . Zastrzeżono również, że zwolnienie n astęp o w ało pod w aru n k iem udow od n ien ia okoliczności uzasadniających zw olnienie. U trzym ano także d o ty c h c z a s o w ą definicję zw olnień na cele kultu religijnego zaliczając do tych celów tylko utrzym anie przedm iotów u ż y w a n ych w y łąc zn ie przy spełnianiu o b rz ędów religijnych. Przypom niano zarazem, iż do ch o d y cho ć b y częściow o p rz ezn a czo n e na u trzym anie osób duchow nych, z a konnych, służby itp. nie stanow iły dochodów obracanych na cele kultu re lig ijn e g o 96.
N ie zm ienił się p rz edm iot o p odatkow ania. Dalej rów nież obow iązyw ała staw ka p ro c e n to w a i skala p ro g re sy w n a globalna97. Stawki wahały się w gra n ic ach od 5 % -50 %.
5. P ro b lem zw o ln ień K ościo ła o d p o d a tku doch od ow ego w latach 1950-1972
W latach 1950-1957 k w e stia p o d atków od kościelnych osób prawnych u tknęła w m artw y m punkcie. P aństw o starało się na w szelkie sposoby w y e g z ek w o w a ć przepisy, jak ie ustaliło, nie zw racając uwagi na argumentację strony kościelnej. Sytuacja p o m ięd zy K ościołem a państw em stała się w tym
94 Por. art. 11 ust. 2 D ekretu 1950.
95 R ozporządzenie M inistra F inansów z dnia 28 II 1951 r. w spraw ie w ykonania dekretu o podatku dochodow ym (Dz. U. z 1951 r. N r 16, poz. 127, § 27, ust. 1, pkt. 2, 4 i 5), cyt. w dalszej części pracy jako: R ozporządzenie 1951.
96 Por. § 2 R ozporządzenia 1951. 91 A rt. 15 i 17 D ekretu 1950.
