Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997
W o j c i e c h M a z u r e k
W y n i k i b a d a ń i n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h w C h e ł m i e w 1 9 9 5 i 1 9 9 6 r o k u p r z y u l . L u b e l s k i e j 1 1 - 1 3
A rc h e o lo g ic z n e b a d a n ia r a to w n ic z e p r z y ul. L u b e l skiej 11 -13 w C h e łm ie p o d ję te z o s ta ły w z w ią z k u z p la n o w a n y m w z n o s z e n ie m b u d y n k u b iu ro w e g o p rz e z f ir m ę u b e z p ie c z e n io w ą P Z U Ż y c ie S .A . K o s z ty b a d a ń i n a d z o ró w p o k r y te z o s ta ły w c a ło ś c i p rz e z in w e s to ra .
Ryc. 1. Chełm, ul. Lubelska 11-13. Lokalizacja odkrytych ko rytarzy podziemi kredowych i ich zasypisk na tle wykopów badawczych, w ykopu fundamentowego oraz wykopów kana lizacyjnych. B a d a n a d z ia łk a z lo k a liz o w a n a j e s t n a p o łu d n io w y m s to k u w y n ie s ie n ia o p a d a ją c e g o o d C h e łm sk ie j G ó rk i w k ie ru n k u z a c h o d n im , tu ż p rz y s c h o d a c h , k tó re p r o w a d z ą o d u lic y L u b e lsk ie j d o K ate d ry . W m ie js c u ty m s to k ła g o d n ie o p a d a w k ie ru n k u p o łu d n io w y m a ż do u lic y U ś c iłu g s k ie j, g d z ie w y s tę p u je n ie w y s o k a sk a rp a . B a d a n ia p rz e p ro w a d z o n o w e w rz e ś n iu i p a ź d z ie r n ik u 1995 r. W p ie rw s z y m e ta p ie , o c h a ra k te rz e s o n d a ż o w y m , p r z e b a d a n o w 10 w y k o p a c h o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 177 m 2, m ie js c e p r z y s z łe g o p o s a d o w ie n ia b u d y n k u , o d k r y w a ją c 9 o b ie k tó w a r c h e o lo g ic z n y c h o b o k lic z n y c h n a w a rs tw ie ń k u ltu ro w y c h , re lik tó w p iw n ic , ła w fu n d a m e n to w y c h o ra z n ie z n a n y c h d o tą d o d c in k ó w p o d z ie m i k re d o w y c h (ry c . 1). W d ru g im e ta p ie ro z p o z n a n y z o s ta ł u k ła d n a w a rs tw ie ń z ty łu b u d y n k u , e k s p lo ro w a n o 3 w y k o p y (1 1 -1 2 , 14). B a d a n ia s y s te m a ty c z n e z o s ta ły u z u p e łn io n e p rz e z n a d z o ry n a d w y k o p e m fu n d a m e n to w y m o ra z w y k o p a m i k a n a liz a c y jn y m i i e n e r g e ty c z n y m i, p r z e p r o w a d z o n e w io s n ą i je s i e n i ą 1996 r. N a js ta rs z y m i z a b y tk a m i, o d k ry ty m i w c z a sie b a d a ń b y ły n ie lic z n e f ra g m e n ty c e r a m ik i w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e j, z n a jd o w a n e w y łą c z n ie w o b rę b ie w a rs tw y k u ltu ro w e j, a k tó re n a p o d s ta w ie te c h n o lo g ii w y ro b u d a to w a ć m o ż n a n a IX /X w ie k . W w y n ik u p ro w a d z o n y c h b a d a ń s tw ie rd z o n o p ó łn o c n y z a s ię g w y s tę p o w a n ia n a tu ra ln e j, tłu stej rę d z in y o b a rw ie in te n sy w n ie c z a r nej (ryc. 2 A ), w k tó re j w y s tę p o w a ł w y łą c z n ie w c z e s n o ś re d n io w ie c z n y m a te ria ł za b y tk o w y , g łó w n ie c e ra m ic z ny, a le ta k ż e in n e z a b y tk i, w ty m fra g m e n ty s z k la n y c h b ra n s o le t. N a p ó łn o c o d tej g ra n ic y m a te ria ł w c z e s n o ś re d n io w ie c z n y w y s tę p o w a ł w y łą c z n ie n a z ło ż u w tó r n y m . N a to m ia s t n a p o łu d n ie o d n ie j n a tra fio n o n a r e lik ty k ilk u o b ie k tó w w c z e s n o ś re d n io w ie c z n y c h , z k tó ry c h ż a d e n n ie b y ł p o z o s ta ło ś c ią b u d y n k u m ie s z k a ln e g o. O b ie k t 3 to n a jp ra w d o p o d o b n ie j d n o p ie c a w o ln o sto ją c e g o (?), w y ło ż o n e g o p o tłu c z o n y m i fra g m e n ta m i k ilk u n a c z y ń (ry c . 3: 1 -8 ). I d e n ty c z n e p ie c e z o s ta ły o d k ry te m .in . n a o s a d z ie w S trz y ż o w ie , g d z ie d a to w a n e s ą n a IX /X w ie k (K . M u s ia n o w ic z 1975, s. 88, 92). N a c z y n ia z o b ie k tu 3, o b o k fra g m e n tó w sz k la n y c h b ra n s o le t o b a rw ie m io d o w e j (ry c . 3: 9 -1 1 ) o ra z n ie b ie s k o - z ie lo n e j (ry c . 3: 1 2 -1 5 ), s ta n o w ią n a jle p s z e w y z n a c z n ik i c h ro n o lo g ic z n e o s a d n ic tw a w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e g o , p o z w a la ją c e d a to w a ć go n a X I-X III w ie k .
168 Wo j c ie c h Ma z u r e k
Ryc. 2. Chełm, ul. Lubelska 11-13. Lokalizacja na tle siatki wykopów: A - obiektów wczesnośredniowiecznych (linią przerywaną oznaczono północny zasięg naturalnej warstwy czarnej rędziny datowanej na wczesne średniowiecze); B - obiektów średnio wiecznych i z początku okresu nowożytnego; C - ław fundamentowych (a) i piwnic (b) z drugiej połowy XIX i XX w.
R o z le g ły i re g u la rn y o b ie k t 5 o p ła s k im dn ie, k tó re w y c ię te z o s ta ło w c z y ste j k r e d z ie i w y ło ż o n e f a s z y n ą z p o je d y n c z y m i g ru b s z y m i, c z ę ś c io w o p rz e p a lo n y m i g a łę z ia m i, to n a jp ra w d o p o d o b n ie j d ó ł n a k a m ie ń k r e d o w y lu b n a w a p n o p a lo n e . B y ł o n w y p e łn io n y p o k r u sz o n y m , c z ę ś c io w o s p r a ż o n y m k a m ie n ie m k re d o w y m z n ie lic z n y m i z a b y tk a m i, g łó w n ie d ro b n y m i fra g m e n ta m i c e ra m ik i. P o d o b n e w y p e łn is k o m ia ł o b ie k t 7, k tó re g o sp ą g z o s ta ł o d k ry ty w w y k o p ie 7. K o le jn e o b ie k ty w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e n r 10, 11 i 12 le ż a ły o b o k s ie b ie w m ie jsc u , g d z ie stw ie rd z o n o n ie w ie lk i u sk o k w s to k u k re d o w y m . Ic h fu n k c ja j e s t n ie ja s n a , le c z d u ż a ilo ść w ę g la d rz e w n e g o w o b ie k c ie 11 s u g e ru je ic h g o s p o d a rc z y ch a ra k te r. L is tę o b ie k tó w z te g o o k re su z a m y k a ją n ie w ie lk ie d o łk i p o s łu p o w e o ra z p ra w d o p o d o b n y r e lik t z ie m ia n k i z p ie c e m k o p u ło w y m , k tó r a z o s ta ła o d k ry ta w w y k o p ie k a n a liz a c y jn y m w p o łu d n io w e j c z ę ści działk i. W o b rę b ie d z ia łk i n ie s tw ie rd z o n o ż a d n y c h e le m e n tó w o b ro n n y c h w p o s ta c i w a łó w c z y fo s y z tej n a js ta r szej fa z y o s a d n ic tw a . Z o k re su śre d n io w ie c z a , k ie d y C h e łm o trz y m a ł p r a w a m ie jsk ie , p o c h o d z i je d e n o b ie k t o c h a ra k te rz e n a j p r a w d o p o d o b n ie j m ie s z k a ln y m , z ie m ia n k o w y m , p o ło żo n y o k o ło 11,00 m n a p o łu d n ie o d w sp ó łc z e sn e j u lic y L u b e lsk ie j (ry c. 2 B - o b ie k t 4 ). P rz y p u s z c z a ln ie m ia ł o n p ro s to k ą tn y z a ry s o w y m ia ra c h o k o ło 8 ,5 0 x 5 ,0 0 m o ra z p ła s k ie d n o w y c ię te w k re d z ie . Ś c ia n y o s z a lo w a
n e b y ły p o z io m o u ło ż o n y m i d e s k a m i. W s tro p ie z a sy - p is k a o b ie k tu z n a le z io n o ru m o w is k o z k a fli m isk o w y c h i p ły to w y c h (ry c . 4: 5, 8) o ra z tu ż p o d n im i in situ b a r d z o z n isz c z o n ą , n ie w ie lk ą i b liż e j n ie o k re ś lo n ą m o n e tę z b rą z u (Z y g m u n t I S ta ry -?). L is tę z a b y tk ó w z w y - p e łn is k a te g o o b ie k tu u z u p e łn ia ją d o ść lic z n e fra g m e n ty c e ra m ik i (ry c . 4: 1-6).
O s a d n ic tw o ś r e d n io w ie c z n e d a tu je b liż e j ż e la z n a o s tro g a (ryc. 4: 15) ty p u E S. K o ło d z ie js k ie g o (1 9 8 5 , s. 167, ryc. 6: 1), k tó r ą u m ie ś c ić m o ż n a w d ru g ie j p o ło w ie X IV w .; w y s tą p iła w w a rs tw ie k u ltu ro w e j w y k o p u 11 tu ż n a d w a r s tw ą w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e j rę d z i ny. P o z a o b ie k te m 4 m a te ria ły ś re d n io w ie c z n e w y s tą p iły w o b rę b ie w a rs tw y k u ltu ro w e j lu b n a z ło ż u w tó r n y m (ry c. 4: 9 -1 4 ,1 6 ).
Z p rz e ło m u sc h y łk u śre d n io w ie c z a i o k re su n o w o ż y t n e g o p o ch o d z i p iw n ic z k a w y c ię ta w kred zie, z u ło ż o n y m i n a zrąb leg aram i w z d łu ż śc ia n i p o d ło g ą z desek, z lo k aliz o w a n a w w y k o p ie 2 (ryc. 2B - o b ie k t 8). M ia ła o n a p o łą cz en ie z za sy p isk iem w y b ie rz y sk a k red o w eg o , p o ło żo n e g o w p ó łn o c n y m p ro filu w y k o p u fund am en to w eg o , d latego n ie m o ż n a w y k lu cz y ć je j z w ią z k u z p ro ce sem sy s te m a ty c z n e g o w y b ie ra n ia kredy. P o d o b n e w y b ie rz y sk a o raz n ie zn a n e d o ty ch czas o d cin k i z a ch o w a n y ch do dziś k o ry tarzy p o d ziem i z lo k alizo w an o w k ilk u je sz c z e m ie j scach. N ajlepiej zach o w a n e o d cin k i ślep y ch podziem n y ch k o ry tarzy odk ry te zo stały z d o b u d o w a n ą w p ó źn iejszy ch cz asach c e g la n ą k la tk ą sc h o d o w ą p o n iż ej w y k o p u 1.
Wy n i k ib a d a ńin a d z o r ó wa r c h e o l o g i c z n y c hw Ch e ł m i ew 1 9 9 5 1 1 9 9 6 r o k u 1 6 9
Ryc. 3. Chełm, ul. Lubelska 11-13. Zabytki ceramiczne: 1-8 - z obiektu 3; 9-11 - bransolety szklane gładkie barwy miodowej z w arstwy kulturow ej; 13-15 - bransolety szklane skręcane barwy niebieskawej z obiektu 11; 12, 16 - z w arstwy kulturowej (rys. A. i A. Broniccy, T. Mazurek).
1 7 0 Wo j c ie c h Ma z u r e k
Ryc. 4. Chełm, ul. Lubelska 11-13. Zabytki średniowieczne: 1-8 - obiekt 4; 9-16 - z warstwy kulturowej wykopu 11 (rys. A. i A. Broniccy, T. i W. Mazurkowie).
Wy n i k ib a d a ńin a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c hw Ch e ł m i ew 1 9 9 5 1 1 9 9 6 r o k u 171
Ryc. 5. Chełm, ul. Lubelska 11-13. Ceramika nowożytna XVI/XVII w.: 1 - z warstwy kulturowej wykopu 8 (a - ciemnobrunatny, b - jasnobrunatny, c - zielony, d - kremowy); 2 - z półki wyciętej w kredzie przy zasypisku korytarza podziemi (rys. A. Bronicka - 1, T. Mazurek - 2).
1 7 2 Wo j c ie c h M a z u r e k
T u ż p rz y je d n y m z ta k ic h w y b ie rz y s k , w y p e łn io n y ch p o z a p rz e s ta n iu e k s p lo a ta c ji d ro b n y m , b e z u ż y te c z n y m ru m o sz e m k re d o w y m , p o ło ż o n y m w o b rę b ie w y k o p u fu n d a m e n to w e g o n a tra fio n o , n a p ó łc e w y c ię te j w k re d z ie , n a n ie m a l w c a ło ś c i z a c h o w a n y k u fe l z p o w ie rz c h n ią p o w le c z o n ą z ie lo n ą g la z u r ą (ry c. 5 :2 ) . Z r u m o w is k a p rz y o b ie k c ie 8 p o c h o d z i b a rd z o d u ż a se ria m a te ria łu c e ra m ic z n e g o , ja k b y c e lo w o z d e p o n o w a n e g o w ta k iej k o n c e n tra c ji, s p o ś r ó d k tó re g o u d a ło się z r e k o n stru o w a ć m .in . p ię k n ie m a lo w a n y ta le rz p ó łm a jo li- k o w y (ry c. 5: 1). P o d o b n e k o n c e n tra c je m a te ria łu c e ra m ic z n e g o w y s tą p iły ta k ż e w in n y c h w y k o p a c h , z a z w y c z a j ta m , g d z ie r e je s tro w a n o z a s y p is k a w y b ie rz y s k k re d o w y c h (m .in . w w y k o p ie 9). S ta ra n n ie w y k o n a n a c e ra m ik a p ó łm a jo lik o w a , z m o ty w a m i fig u ra ln y m i c h a ra k te ry s ty c z n a d la c e ra m ik i z M ie c h o c in a , d a to w a n a je s t n a sc h y łe k X V I i p ie rw s z ą p o ło w ę w ie k u X V II (S. C z o p e k , A . L u b e lc z y k 1993, s. 2 6 -2 7 ). P o z w a la to d a to w a ć e k s p lo ra c ję o d k r y w k o w ą i g ó r n ic z ą k a m ie n ia k r e d o w e g o p o c z ą w s z y o d X V II w. Z fa k tu b ra k u śla d ó w b u d y n k ó w p o z a p rz e s ta n iu u ż y tk o w a n ia o b ie k tó w 4 i 8 w X V I lub n ajp ó ź n ie j w p o c z ą tk a c h X V II w. m o ż n a w n io s k o w a ć , ż e te re n d z ia łe k p o z o s ta w a ł w o ln y o d z a b u d o w y a ż d o d ru g ie j p o ło w y X IX w., k ie d y p o w s ta ły z u p e łn ie n o w e z a ło ż e n ia f u n d a m e n to w e b u d y n k ó w w ra z z p iw n ic a m i o s k le p ie n iu k o le b k o w y m (ry c . 2 C ). P rz e d ic h p o w sta n ie m m u sia ło d o jść do n o w e g o ro z m ie r z e n ia te re n u n a trz y w ę ż sz e d z ia łk i w z d łu ż u lic y L u b e ls k ie j i je d n ą , p o ło ż o n ą p rz y u lic y U śc iłu g sk ie j. Z a p re z e n to w a n e n a jw a ż n ie js z e w y n ik i b a d a ń , p r o w a d z o n y c h n a d z ia łc e p r z y L u b e ls k ie j 1 1 -1 3 , p o z w a la ją n a sfo rm u ło w a n ie n a s tę p u ją c y c h w n io sk ó w : 1. P o c z ą tk i o s a d n ic tw a d a tu ją s ię tu o d p rz e ło m u IX i X w., je d n a k je g o z n a c z ą c y ro z w ó j n a s tą p ił w w ie k a c h X II i X III. R o z w ó j te n d o ty c z y ł z n a c z n e g o o b s z a ru m ia s ta C h e łm a (U . R u s z k o w s k a 1996, ta b l. III, IV; S. G o łu b 1996, ry c. 1: 2 ,3 ; ry c . 3: 1,2). 2. B ra k w y ra ź n y c h ś la d ó w o b ie k tó w o c h a ra k te rz e m ie s z k a ln y m , p rz y je d n o c z e s n e j o b e c n o ś c i o b ie k tó w o c h a ra k te rz e u ż y tk o w y m , j a k n p . 3 - p ie c w o ln o s to ją c y - w s k a z u je n a is tn ie n ie tu n a z ie m n e g o b u d o w n ic tw a z rę b o w e g o lu b z a b u d o w y g o s p o d a rc z e j tej p a rtii p o łu d n io w e g o s to k u C h e łm sk ie j G ó rk i. 3. E fe k te m lo k a c ji ś r e d n io w ie c z n e g o C h e łm a w la ta c h 1392 i 1425 (K . M y ś liń s k i 1974, s. 21 1 ) b y ło p o w s ta n ie w o b rę b ie d z ia łk i o b ie k tu 4 - p ie rw s z e g o b u d y n k u o c h a ra k te rz e m ie s z k a ln y m z p ie c e m k o p u łk o - w y m (ryc. 2 A ). B u d y n e k te n s ta ł p ra w d o p o d o b n ie w p o łu d n io w e j p ie rz e i, k a le n ic ą do w c z e sn o lo k a c y jn e g o ry n k u , w o d le g ło ś c i o k o ło 11,00 m o d w s p ó łc z e s n e j u lic y L u b e ls k ie j. N ie j e s t w y k lu c z o n e , ż e b u d y n e k te n sta ł ró w n o c z e ś n ie tu ż p rz y p o łu d n io w o - w s c h o d n im n a r o ż n ik u te g o ż ry n k u , k tó re g o p o łu d n io w y k ra n ie c w s c h o d n ie j p ie rz e i sta n o w ić m ó g ł o b ie k t 8. 4. P o z a p rz e s ta n iu u ż y tk o w a n ia o b u o b ie k tó w p o c h o d z ą c y c h z X V i X V I w. m o ż n a su g e ro w a ć b ra k z a b u d o w y b a d a n e j d z ia łk i aż do d ru g ie j p o ło w y X IX w. W ty m c z a s ie je j te re n m ó g ł b y ć p o d d a n y in te n sy w n e j e k s p l o r a c j i k r e d y m e t o d ą o d k r y w k o w ą , a p r z e d e w s z y s tk im g ó rn ic z ą (ry c . 1). 5. S k ró c e n ie c h e łm s k ie g o ry n k u , k tó re n a s tą p iło n a p r z e ło m ie X V III i X IX w ., n ie p rz y n io s ło ze s o b ą n a g łe g o w z ro s tu ilo ś c i in w e s ty c ji, r ó w n ie ż w o b rę b ie b a d a n e j d z ia łk i. D o p ie ro b u d o w a k o le i ż e la z n e j w d ru g ie j p o ło w ie X IX w . s p o w o d o w a ła r o z k w it m ia s ta (J. K ło c z o w s k i 1954, s. 1 6 -1 6 ), k tó r e g o d o w o d e m w o- b r ę b ie d z ia łk i b y ło n o w e ro z m ie rz e n ie je j p o w ie rz c h n i w y d łu ż o n e j w k ie ru n k u u lic y L u b e ls k ie j o ra z p o w s ta n ie trz e c h b u d y n k ó w , k tó r y c h z a ło ż e n ia fu n d a m e n to w e o d s ło n ię to w tra k c ie b a d a ń (ry c . 2C ).
Lit e r a t u r a C z o p e k S., L u b e l c z y k A.
1993 C e r a m ik a r z e s z o w s k a X I V - X V I I I w ie k , R z e szów .
G o ł u b S.
1996 B a d a n ia sta n o w isk z o k resu w c zesn eg o ś re d n io w iecz a w C h ełm ie, A P Ś , t. 1, s. 127-131. K ł o c z o w s k i J.
1954 C h e łm . S tu d iu m h is to r y c z n o - u r b a n is ty c z n e do p l a n u z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s tr z e n n e g o m ia
s ta , m p s L ublin. K o ł o d z i e j s k i S.
1985 Les ep ero n s a m o lette du territo ire de la P etite P ologne au M o y en A ge, M ém oires, s. 161-179.
M u s i a n o w i c z M .
1975 O sad a z IX -X w iek u w S trzy żo w ie, pow. H ru b ie sz ó w n a tle o sa d n ic tw a g ó rn e g o P o b u ża, WA, t. X L, s. 83-112. M y ś l i ń s k i K. 1974 W dobie ja g ie llo ń sk ie j, [w :] D z ie je L u b e ls z c z y z n y , W arszaw a, s. 181-239. R u s z k o w s k a U.
1996 W stęp n e w y n ik i b a d ań ra to w n iczy ch w C h e łm ie, ul. L u b e lsk a 14-20, stan. 19, Inf. C hełm , n r V II, s. 47-64.
W y n i k i b a d a ń i n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h w C h e ł m i e w 1 9 9 5 i 1 9 9 6 r o k u 1 7 3
W o j c i e c h M a z u r e k
Th e Re s u l t s o fp r e- In v e s t m e n t Wo r k a n d Ar c h a e o l o g i c a l Su p e r v i s i o n a t 1 1 - 1 3 Lu b e l s k a St r e e t in Ch e ł m
The building construction for the insurance com pany „PZU Ż ycie S. A" at 11 -13 L u b elsk a S treet w hich has b een u n d er w ay since 1995 w as preced ed first by pre-in v estm en t w ork in 1995, and then by arch aeo lo g ical supervision ov er the foundation and installation ditches in 1996.
The o ldest traces o f settlem en t com e from the early M id dle A ges. T hese are m o stly rem ains o f settlem ent features in the form of, for exam ple, the bottom o f a dom e-shaped oven (feature 3) and a p rim ary lay er o f fertile soil w hich w as p rese rved on chalk bedrock. T he ceram ic m aterials from the featu res, the fertile soil and th e h ig h er layers is datable m ainly to th e 10th-13th centuries. H ow ever, som e individual fragm ents m ay com e from the tim e before the 10th century.
O n ly feature 4 can be a sc rib e d ex clu siv ely to th e M iddle A ges. It is lo cated 11 m fro m th e m o d e m southern side o f L u b elsk a S treet an d c o u ld h a v e c o n stitu te d the o riginal line o f th e so u th ern fro n tag e o f the m a rk e t p lace laid out in 1392 on the basis o f the M ag d eb u rg law o f city foundation.
T here are no cle a r traces o f b u ild in g s form the 16th and 18th centuries. P o ssibly, th e re m a in s o f a su b terran ean cellar (featu re 8) in d icate the e x isten ce o f a w o o d en house. A t th at tim e, in the 18th century, u n d erg ro u n d co rrid o rs w ere created and u sed fo r ch a lk ex tractio n u n til the 20 th cen tu ry (trenches 1 and 9).
