Gry intertekstualne na tekście filmowym : opis mechanizmów

Agnieszka Ogonowska

Gry intertekstualne na tekście

filmowym : opis mechanizmów

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

229-241

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

A g n ie s zk a O g o n o w ska

Gry intertekstualne na tekście filmowym:

opis mechanizmów

I n t e r t e k s tu a l n o ś ć n ie j e s t z j a w i s k i e m j e d n o w y m i a r o w y m , z a r ó w n o w b o g a c t w i e j e j f o r m , j a k i m e c h a n iz m ó w . P o n a d t o z a ś “ n ie j e s t w y ł ą c z n ą w ł a s n o ś c i ą lite r a tu r y , le c z s ta n o w i s tłu m io n y lu b j a w n y w y m i a r k a ż d e g o t y p u w y p o w ie d z i ” 1, t a k ż e a u ­ d io w iz u a ln y c h . W y k o r z y s t y w a n a j e s t p r z e z t w ó r c ó w f i lm o w y c h d o p r o w a d z e n i a g i e r k o m u n ik a c y jn y c h , z a r ó w n o z t r a d y c j ą k in a , j a k i z s a m y m w i d z e m 2 . W p i e r w s z y m p r z y p a d k u , i n te r t e k s tu a ln o ś ć p o l e g a n a w y k o r z y s t y w a n iu w c z e ­ ś n i e js z y c h t e k s tó w f i lm o w y c h p r z y t w o r z e n i u n o w y c h . W s k r a j n y c h s y tu a c j a c h o z n a c z a ć to m o ż e c a łk o w ity o d w r ó t o d f i lm o w a n i a j a k o g łó w n e j m e to d y tw ó r c z e j s łu ż ą c e j k r e o w a n i u n o w e g o te k s tu . C o r a z c z ę ś c ie j w p r a k ty c e a r ty s ty c z n e j p o j a w ia s ię s tr a te g ia w y k o r z y s t y w a n ia j u ż is tn ie j ą c e g o m a t e r i a łu d la p o t r z e b w ła s n e g o f ilm u

( fo u n d - fo o ta g e f i l m ) 3, a w k o n s e k w e n c j i n a r u s z e n i e p o d s t a w o w e g o w a r u n k u t w ó r ­

c z o ś c i f ilm o w e j. W d r u g im , w i d z s ta je się p r o d u c e n t e m p r z e k a z u . S a m t w o r z y z n a ­ c z e n ia n a p o d s t a w i e l e k t u r y f i lm u i z n a j o m o ś c i t e k s tó w p o z o s t a j ą c y c h z h i p e r t e k ­ s t e m w o k r e ś l o n y c h r e la c j a c h t r a n s te k s tu a ln y c h .

S a m o p o j ę c i e ‘g r y ’ i m p lik u je z k o l e i t a k ą s tr a te g ię k o m u n i k a c y j n ą ( m ię d z y a u ­ t o r e m t e k s t u a j e g o u ż y tk o w n ik i e m ) , k t ó r a p o l e g a n a d y n a m i c z n y m p r o c e s i e w y ­ m ia n y , a n ie j e d n o s tr o n n e j t r a n s m i s j i s e n s u . A u t o r t e k s t u n ie s y tu u je s ię a u to m a ­ ty c z n i e j a k o d e p o z y t a r i u s z w ie d z y , le c z k r e a t o r k o n t e k s tu g ry . U ż y t k o w n i k k o n s t r u ­ u j e z a t e m z n a c z e n i a n a p o d s t a w i e k o n te k s tu . P r z y t a k i m p o d e jś c i u p o l is e m a n ty c z - n o ś ć t e k s tu j e s t w a r t o ś c i ą p o z y t y w n ą i z a r a z e m k l u c z o w ą d la g i e r k o m u n ik a c y jn y c h ,

1 R. Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa 1995, s. 61.

2 Por. T. Miczka, Wielkie ŻARCIE i POSTmodernizm. O grach intertekstualnych w kinie współczesnym, UŚ, Katowice 1992.

3 R.W. Kluszczyński, Film. Wideo. Multimedia. Sztuka ruchomego obrazu w erze elektronicznej, Kraków 2002, s. 39-40.

z a s tę p u ją c y c h k l a s y c z n ą k o n s u m p c ję . T e k s t f i lm o w y s ta je s ię t y m s a m y m “ d z ie ł e m o t w a r ty m ” 4 n a p r o c e s p o s z u k i w a ń m o ż l i w y c h k o n t e k s tó w k u l tu r o w y c h , r o z s z e r z a ­ j ą c y c h p o le j e g o in te r p r e ta c ji. S e n s j e s t k a ż d o r a z o w o w y p a d k o w ą r e la c ji z i n n y m i t e k s ta m i, t a k ż e t y m i r e p r e z e n t u j ą c y m i in n y p o r z ą d e k s e m io ty c z n y . T o o d b io r c a , z g o d n ie z k o n c e p c j ą ‘d e ja l u ’ R o l a n d a B a r th e s a , u s t a n a w ia p r z e s t r z e ń o d n i e s ie ń in - t e r t e k s t u a l n y c h d z ia ł a j ą c n a m o c y w ł a s n y c h d o ś w ia d c z e ń k u ltu r o w y c h . C z y ta n ie m a c h a r a k te r “ p o l ig a m ic z n y ” : u ż y tk o w n ik n ie z a j m u je s ię j e d n y m w y b r a n y m te k s te m , le c z g r u p ą t e k s tó w t w o r z ą c y c h p o l e i n te r t e k s tu a ln y c h o d n ie s ie ń . G r a to c z y s ię o i lo ś ć m o ż l i w y c h d o w y k r y c i a k o n t e k s tó w . Z m i a n ie u l e g a z a t e m s t o p i e ń k o n t r o l i a u t o r a n a d z n a c z e n i e m t e k s t u . F i l m s ta je s ię p o l e m k o m u n ik a c ji : m ię d z y a u to r e m i o d b io r c ą ; m ię d z y a u to r e m i t r a d y c j ą k u l tu r o w ą ; m ię d z y t e k s te m a i n n y m i te k s ta m i k u l tu r y ; w k o ń c u , m ię d z y o d b io r c ą , t e k s te m o r a z t r a d y c j ą k u l tu r o w ą , k tó r e j m a o n ś w ia d o m o ś ć . P o w o d z e n i e c a łe j g r y j e s t w y p a d k o w ą w y n i k ó w u z y s k a n y c h n a p o ­ s z c z e g ó ln y c h p o l a c h k o m u n ik a c ji. I n t e r a k c j a m ię d z y w i d z e m a t e k s te m p r z y p o m i n a z a t e m s e r ię w y b o r ó w d o t y c z ą c y c h k ie r u n k ó w l e k tu r y o r a z p r z y w o ł y w a n y c h w j e j t r a k c ie k o n te k s tó w . T e k s ty w s p ó łc z e s n e j k u l tu r y p o s t m o d e r n i s t y c z n e j m a j ą c h a r a k te r p a lim p s e s tu , k t ó r y o d w o ł u j e s ię d o k i l k u s u p e r t e k s tó w lu b k o n s t y t u u ją c y c h j e e le m e n t ó w j e d n o ­ c z e ś n ie . P r a c a z t e k s t e m p r z y p o m i n a g r ę s k o ja r z e ń . K a ż d e n a s tę p n e j e s t p r e te k s t e m d o t w o r z e n i a k o le jn y c h . I n t e g r a c j a d o ś w ia d c z e ń z g r y p r o w a d z i d o p o w s ta n i a k o l a ­ ż u w s p o m n i e ń , z k t ó r y c h k a ż d e m o ż e r e p r e z e n t o w a ć in n y s y s te m r a c jo n a ln o ś c i. N i e m o ż n o ś ć c a łk o w ite j in te g r a c j i t y c h d o ś w ia d c z e ń w r a m y j e d n e j p e r s p e k t y w y w y m u s z a z g o d ę u ż y tk o w n ik a n a s t a n s w o is te j d e z in te g r a c ji, k t ó r y p r o w a d z i d o d y ­ s o n a n s u p o z n a w c z e g o . Z w ł a s z c z a w t a k i m p r z y p a d k u , g d y u ż y tk o w n ik w y k a z u je n i s k ą to le r a n c j ę n a n i e je d n o z n a c z n o ś ć . D o o b j ę c i a r ó ż n y c h t e k s tó w o r a z i c h e l e ­ m e n tó w k o n s ty t u ty w n y c h , r e p r e z e n t u j ą c y c h r ó ż n e p o r z ą d k i r a c j o n a l n o ś c i , w p i s u j ą ­ c y c h s ię w z a s a d n ic z o p l u r a l i s t y c z n ą o r i e n t a c j ę w s p ó łc z e s n o ś c i , k o n i e c z n a j e s t ta f o r m a r o z u m u , k t ó r ą p o s t u l u je W o lf g a n g W e l s c h w N a s z e j p o s t m o d e r n i s t y c z n e j m o d e r n i e . R o z u m tr a n s w e r s a l n y u m o ż l i w i a s w o b o d n e p r z e c h o d z e n i e p o m ię d z y r ó ż n y m i p o r z ą d k a m i r a c j o n a l n o ś c i o r a z s y s te m a m i w a r to ś c i, to le r a n c j ę n a w ie lo ś ć r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z n ie k o n s t e la c j i s e n s u b e z p r e te n s j i d o tw o r z e n i e j e d n e j s c a ­ la ją c e j w s z y s tk ie d o ś w ia d c z e n ia p e r s p e k ty w y . “ P r z e jś c i o w o ś ć s t a ła s ię id e a łe m , ś w ia d o m o ś ć g r a n ic w y m o g i e m m in im a ln y m , a w s z e l k a a b s o l u ty z a c j a p r z e c iw - w s k a z a n i e m ” 5. P a m ię ć w i d z a p r z y p o m i n a te k s t, k tó r y j e s t z b io r e m o d n o ś n i k ó w d o i n n y c h t e k s tó w t w o r z ą c y s z l a k k u l tu r o w y c h d o ś w ia d c z e ń n a d r o d z e u ż y tk o w n i- k a - w ę d r u ją c e j n o m a d y . N a r r a c j a n i e l i n e a r n a o d p o w i a d a j e d n o c z e ś n i e j e j d o ś w ia d ­ c z e n io m k u ltu r o w y m : n ie s p ó jn o ś c i, p o s tę p u ją c e j f r a g m e n ta r y z a c ji, w z r a s ta ją c e j

4 “Otwartość” tekstu ma również wymiar ideologiczny: teksty “otwarte” umożliwiają tworzenie poglą­ dów alternatywnych, teksty “zamknięte” wzmacniają poglądy dominujące (P. Schlesinger, G. Murdock, P. Elliot, Television Terrorism, London: Comedia 1983, cyt. za: T. Goban-Klas, Media i komunikowanie

masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Kraków-Warszawa 1999, s. 190).

m o b iln o ś c i, m u lt i p li k a c j i i u l o tn o ś c i r ó ż n y c h f e n o m e n ó w k u ltu r o w y c h . W id z s a m t w o r z y s o b ie ‘l i n k i ’ m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i t e k s ta m i o r a z o b r a z a m i k o n s t r u u j ą c y m i t e k s t w y jś c io w y . T o , c z y z n a jd u je s ię w d a n e j c h w i li n a p o z io m i e o b r a z ó w , c z y b a ­ d a n ia r e la c ji, s ta je s ię k w e s t i ą j e g o i n d y w id u a ln e g o w y b o r u . I n d y w i d u a li z a c ja p r o ­ d u k c ji s e n s u p o l e g a n ie t y lk o n a ty m , ż e z n a c z e n i e f i lm u j e s t w y n i k i e m a k ty w n o ś c i k o n k r e tn e g o u ż y tk o w n ik a , le c z r ó w n ie ż n a j e d n o s t k o w y m c h a r a k te r z e te g o p r o c e s u . W t r a k c ie k o le jn e j p r o j e k c ji w i d z m o ż e a k tu a l iz o w a ć z u p e łn ie in n e k o n t e k s ty i n te r ­ p r e ta c y j n e lu b d o c h o d z i d o z a m ia n y i c h h ie r a r c h ii. F ilm , d z ię k i g r o m in te r t e k s tu a ln y m , p r z y jm u j e c h a r a k te r h i p e r te k s tu ; z w ł a s z c z a w te d y , g d y o d w o łu je s ię d o t e k s tó w , k t ó r e w c h o d z ą w lic z n e r e la c je in te r te k s tu a ln e z i n n y m i t e k s ta m i, i t a k te o r e ty c z n ie b e z k o ń c a m o g ą m n o ż y ć s ię p o z io m y t y c h o d ­ n ie s ie ń . S a m h ip e r te k s t, z u w a g i n a s w ó j p r o c e s u a l n y c h a r a k te r , ła tw ie j d a je się o p i ­ s a ć w k a te g o r ia c h c z y n n o ś c i: w y b o r u , n a w ig a c ji, p r o d u k c ji s e n s u ; n ig d y g o to w e j s tr u k tu r y . Z te j p e r s p e k ty w y , a c a ł k o w i c i e n i e z g o d n i e z r e g u ła m i j ę z y k a , b a r d z ie j j a w i s ię o n j a k o c z a s o w n i k n iż r z e c z o w n ik : tr y b “ d z ia n i a s ię ” i “ d z ia ł a n i a ” w c h o d z i w m ie js c e “ t r y b u is t n ie n i a ” , “ t r y b u t r w a n ia ” . H i p e r te k s t p o d w a ż a j e d n o c z e ś n i e k l a ­ s y c z n e r e g u ły m y ś l e n i a w k a t e g o r ia c h lin e a r n y c h , k t ó r y c h c e l e m j e s t p o r z ą d e k , s e k w e n c y jn o ś ć , o g r a n ic z o n a lic z b a a lte r n a ty w , b u d o w a n i e p e w n y c h s p ó j n y c h c a ł o ­ ś c i i s tr u k tu r .

G r y i n te r t e k s tu a ln e z a c h o d z ić m o g ą m ię d z y r ó ż n y m i p o z io m a m i k u ltu r y : k s i ą ż k a G e o r g e ’a O r w e l l a R o k 1 9 8 4 s t a ła s ię i n s p i r a c j ą f i lm u P e t e r a W e i r a T r u m a n

S h o w , c o z k o l e i p o r u s z y ł o w y o b r a ź n i ę lu d z i m e d ió w , s ta ją c s ię p o c z ą tk i e m B i g B r o th e r a , p o p u l a r n e g o r e a lity s h o w , k t ó r y s a m s p e ł n ia r o lę M E G A g a t u n k u n a w i ą ­ z u ją c d o t a k i c h p o d s t a w o w y c h g a tu n k ó w te l e w i z y j n y c h , j a k : te le tu r n ie j, r e p o r ta ż d o k u m e n t a ln y c z y t a l k - s h o w 6. B B s y tu u je s ię z a t e m n ie t y lk o n a k o ń c u ł a ń c u c h a i n te r t e k s tu a ln y c h o d n i e s ie ń ( p r z y n a jm n ie j c h r o n o lo g i c z n i e p o O r w e l l u i f i lm i e W e ­ ir a ) , j e d n o c z e ś n i e s ta n o w i in s p i r a c j ę d l a f i lm u S h o w w r e ż y s e r i i M a c ie ja Ś le s ic k ie - g o , a n a d o d a te k w p i s u j e s ię w e s te ty k ę n a d m i a r u w s p ó łc z e s n e j k u l tu r y m a s o w e j, w k tó r e j w s z y s tk o j e s t M E G A - ; H I P E R - , G I G A - , P O L I - ( M U L T I - ) lu b S U P E R - . K a ż d y z t y c h p r z e d r o s t k ó w z d r a d z a a m b ic ję t w ó r c y , k tó r y p r ó b u j e s tw o r z y ć t e k s t z e w s z e c h m i a r a tr a k c y jn y . S ta je s ię to t y m b a r d z ie j tr u d n e , ż e w s p ó łc z e s n y k o n s u m e n t k u l tu r y w i d z i c o r a z w i ę c e j, a j e g o o c z e k iw a n i a w z r a s t a j ą c o r a z b a r d z i e j . P o w s t a j ą z a t e m k o l e j n e p r o d u k t y k o n k u r u j ą c e z e s o b ą w r a n k in g u a tr a k c y jn o ś c i. W r z e c z y w is to ś c i p o s tm o d e r n is ty c z n e j s ty l i f o r m a s t a j ą s ię n a jw a ż n ie js z e . R e ­ la c je i n te r t e k s tu a ln e p o w o d u j ą c z ę s to , ż e e le m e n ty p r z e j ę t e p r z e z d a n y t e k s t u l e g a j ą s y m p lif ik a c ji, w t y m s e n s ie , ż e z a c h o w a n a j e s t f o r m a ( lu b p r z e w o d n i a id e a , k t ó r a j e o r g a n iz u je ) , n a to m i a s t z u b o ż e n iu ( lu b m o d y f ik a c ji) u l e g a s a m a tr e ś ć . S y m p lif ik a c ji to w a r z y s z y r ó w n i e ż p r z e m ie s z c z e n ie a k c e n tó w e m o c jo n a ln y c h : w n o w y m te k ś c ie w y a r t y k u ło w a n e s ą in n e e le m e n ty t e k s tu , ta k , b y w i d z u z n a ł j e z a p r io r y te to w e . J e ś li p r z e ś l e d z i ć t e n m e c h a n i z m n a p r z y k ła d z i e r e la c ji m ię d z y T r u m a n S h o w i B B , to o k a ż e s ię , ż e o ile w f i lm i e w i d z w y r a ź n i e b y ł s ta w ia n y n a p o z y c j i w o je r a , to w p r o ­ 6 W. Godzic, “Wielki Brat" a sprawa polska, [w:] tenże, red., Podglądanie Wielkiego Brata, Kraków 2001.

g r a m i e B B j e g o u w a g a s k i e r o w a n a j e s t p r z e d e w s z y s tk i m n a a s p e k t g r y , w k tó r e j u c z e s t n i c z ą m ie s z k a ń c y d o m u W ie l k ie g o B r a ta . T o , ż e w i d z n a d a l j e s t w o j e r e m , n ie j e s t t a k b a r d z o is to tn e , z w ł a s z c z a ż e p e łn i r ó w n ie ż r o lę a r b itr a : g ło s u je n a s w o je g o u lu b io n e g o m ie s z k a ń c a . T y m s a m y m j e g o p o d g l ą d a c t w o w y d a j e s ię u s p r a w i e d l i ­ w io n e , b o w i e m w p i s u j e s ię w r e g u ły g a tu n k u te le w iz y jn e g o . E le m e n t e m , k t ó r y s ta je s ię p o d s t a w ą w n i o s k o w a n i a o i n te r te k s tu a ln e j r e la c j i m ię d z y p o w i e ś c i ą O r w e lla , f i lm e m W e i r a i r e a l it y - s h o w p t. B i g B r o th e r , j e s t i d e a k o n t r o li i w ła d z y z w ią z a n e j z p a tr z e n i e m i p o d g lą d a n ie m . M e c h a n i z m te n , n a tu r y s k o p o f ilis ty c z - n o - e k s h i b ic j o n i- s ty c z n e j , w p i s a n y j e s t r ó w n ie ż w k l a s y c z n ą f i g u r ę w id z a - w o je r a , k t ó r y ś le d z i r o z w ó j a k c ji f ilm u , z e ś w ia d o m o ś c ią , ż e s a m j e s t n i e w id o c z n y i a n o n i ­ m o w y w tłu m i e in n y c h w i d z ó w - w o j e r ó w . J e ż e li p o s z u k a ć d a ls z y c h k u l tu r o w y c h o d n i e s ie ń to d l a a n a l i z o w a n y c h t e k s tó w , b ę d ą to n a p e w n o p r a c e M i c h e l a F o u c a u lt, z o g n is k o w a n e w o k ó ł z a g a d n ie n i a z w i ą z k u m ię d z y w ł a d z ą a w ie d z ą ; w i d z ie ć - w e ­ d ł u g a u to r a N a d z o r o w a ć i k a r a ć - to d o m in o w a ć i k o n t r o lo w a ć - n ie b ę d ą c s a m e m u w id z ia n y m , a z a t e m c a łk o w ic ie p o z a s p o ł e c z n ą k o n tr o lą . T a k p o w s ta j e s ie ć z a l e ż n o ś c i i n te r t e k s tu a ln y c h z b u d o w a n a z s a m y c h te k s tó w k u l tu r y o r a z r e la c j i m ię d z y n i m i ( d o b r y m p r z y k ła d e m j e s t n p . f i l m N i k i t a L u c a B e s - s o n a , p o n i e w a ż “ ty tu ł j e s t c y ta t e m z r o c k o w e j b a ll a d y E lt o n a J o h n a ; t o n a c j a s t y l i ­ s t y c z n a t e g o f i lm u n a w ią z u je z k o l e i d o e s te ty k i k o m ik s u ” 7). Z d r u g ie j s tr o n y w a r to z a t r z y m a ć u w a g ę n ie t y lk o n a t e k s ta c h p r e k u r s o r s k i c h w o b e c d a n e g o te k s tu , le c z r e g u ła c h ł ą c z e n i a i k o m p o n o w a n ia k o n s t y t u u ją c y c h g o e le m e n tó w , k tó r e p o w o d u ją , ż e d a n y t e k s t z a w s z e p o z o s t a j e w o k r e ś l o n y m s t o s u n k u z a le ż n o ś c i, c h o ć b y w o b e c p i e r w o tn y c h w z g l ę d e m n ie g o s y s te m ó w z n a k o w y c h 8 ( a r c h ite k s tu a ln o ś ć ) . W t y m o s t a tn i m p r z y p a d k u c h o d z i z a r ó w n o o w y b ó r o k r e ś l o n y c h e le m e n t ó w s y s te m u ( p o ­ z io m p a r a d y g m a t y c z n y ) , j a k i r e g u ł i c h ł ą c z e n i a ( p o z io m s y n ta g m a ty c z n y ) . W s z t u ­ c e r u c h o m e g o o b r a z u o b a w y m i a r y s ą w y k o r z y s t y w a n e d o g i e r i n te r te k s tu a ln y c h . W o p ty c e p o z io m u p a r a d y g m a t y c z n e g o b y ł b y to n p . r e ta k e , p o l e g a j ą c y n a p r z e j ę c i u b o h a t e r a t e k s t u p i e r w o tn e g o d o k o le jn e g o , g d z ie k o n t y n u o w a n e s ą j e g o l o s y p o z a k o ń c z e n i u p ie r w s z e j p r z y g o d y (n p . G w ie z d n e w o j n y G e o r g e ’a L u c a s a , 1 9 7 7 ). W w y m i a r z e s y n t a g m a t y c z n y m p o j a w ia s ię in te r t e k s tu a ln o ś ć s ty lis ty c z n a , p o l e g a j ą ­ c a n a p r z e j ę c i u s ty lu , k o n w e n c j i o b r a z o w a n i a w ła ś c iw e j k o n k r e tn e m u t w ó r c y lu b k i e r u n k o w i f ilm o w e m u . P r z y k ł a d e m o s ta tn ie j s t r a te g ii t w ó r c z e j j e s t s p e c y f ic z n y g a tu n e k p o s t m o d e r n i s t y c z n y : f i l m r e tr o ( z w a n y r ó w n ie ż f i lm e m n o s ta lg ic z n y m ) . O d t w a r z a o n p e w n e c h a r a k te r y s t y c z n e s c h e m a ty w i z u a l n e p r z e s z ł o ś c i, d o k tó r e j t w ó r c y p o d c h o d z ą w s p o s ó b n o s t a lg i c z n y (n p . A m e r i c a n G r a ffiti G e o r g e ’a L u c a s a , 1 9 7 3 ; c z y C h i n a to w n R o m a n a P o l a ń s k i e g o , 1 9 7 4 tr a k t o w a n y j a k o n a w i ą z a n i e d o f ilm ó w z “ c z a r n e j s e r ii” ). N a p o z io m i e w e w n ą tr z t e k s to w y m g r y in te r t e k s tu a ln e u m o ż l i w i a j ą s tw o r z e n ie p o d w ó j n e g o p o z io m u z n a c z e ń (tz w . “ z ja w is k o p o d w ó j n e g o k o d o w a n i a ” ). P o z i o m

7 T. Miczka, Wielkie ŻARCIE i POSTmodernizm..., s. 76.

z n a c z e ń j a w n y c h i z n a c z e ń u k r y t y c h tw o r z o n e s ą w p r o c e s i e k o d y f i k a c ji ( s y g n if ik a - c ji) o b r a z ó w f ilm o w y c h . W p r o c e s i e d e k o d o w a n i a w i d z o d c z y t u j e ty lk o p o z io m z n a c z e ń j a w n y c h lu b u r u c h a m ia s w o j ą w i e d z ę k u l t u r o w ą ( k o r z y s t a z “ e n c y k lo p e d ii in te r t e k s tu a ln e j ” 9) o d c z y t u j ą c r ó w n i e ż z n a c z e n i a u k r y te , c o j e s t d l a n ie g o d o d a tk o ­ w y m ź r ó d łe m p r z y je m n o ś c i. T a k z b u d o w a n e s ą f ilm y r e p r e z e n tu ją c e k l a s y c z n e k in o g a tu n k ó w ; t a k z b u d o w a n e s ą te k s ty f i lm o w e w p i s a n e w e s te ty k ę s e r y jn o ś c i, j a k w s p o m n i a n y r e t a k e (n p . f i lm y , k t ó r y c h b o h a te r e m j e s t J a m e s B o n d ) ; r e m a k e ( k i lk u ­ k r o t n e o p o w i e d z e n ie tej s a m e j h is to r ii, n p . O p ę ta n ie L u c h i n o V is c o n tie g o , 1 9 4 3 ;

L i s t o n o s z d z w o n i z a w s z e d w a r a z y , T a y a G a r n e tta , 1 9 4 6 ; L i s t o n o s z d z w o n i z a w s z e d w a r a z y , B o b a R a f e ls o n a , 1 9 8 0 ; f ilm y o p a r te n a m o ty w a c h p o w i e ś c i J a m e s a M . C a in a ) c z y s e r ia o p a r ta n a p e w n e j p o w ta r z a ln e j s y tu a c ji i p o s ta c ia c h , w o k ó ł k t ó ­ r y c h p o j a w ia j ą s ię p o s ta c i d r u g o p la n o w e i e p iz o d y c z n e . O b e c n o ś ć ty c h o s ta tn ic h s łu ż y s tw o r z e n iu w r a ż e n ia o r y g in a ln o ś c i fa b u ły , u k r y c ia p r z e d w i d z e m p r z y m u s u p o w t a r z a ­ n i a p e w n e g o s ta łe g o s c h e m a tu f a b u la r n e g o (n p . s e r ia l k r y m in a ln y C o lo m b o ) . E s t e t y k ę s e r y jn o ś c i ła t w o m o ż n a o d n a le ź ć w s a g a c h , c z y l i f i lm o w y c h h i s t o r ia c h d o t y c z ą c y c h ż y c i a k o n k r e tn e j r o d z in y i j e j k o l e j n y c h p o t o m k ó w (n p . D a l l a s ) . E s t e ­ t y k a s e r y jn o ś c i w y z w a la w w i d z u p o z y ty w n e o d c z u c ia , b o w i e m ‘r o z p o z n a w a - n ie - w c i ą ż - n a - n o w o - te g o - s a m e g o ’, p o z w a l a m u p o c z u ć s ię k o m p e t e n tn y m i p r z e w i ­ d u j ą c y m o d b io r c ą . O k r e ś l o n e s c h e m a ty e w o k u j ą o c z e k iw a n i a c o d o d a ls z e g o r o z ­ w o j u a k c ji; d z ię k i t e m u w i d z c z u je s ię r ó w n i e ż b e z p i e c z n ie ś le d z ą c s u k c e s y w n ie r o z w ó j f a b u ły , g d y ż d o k ł a d n i e w ie , c z e g o m o ż e s p o d z ie w a ć s ię w f in a le . T e n m e ­ c h a n i z m g e n e r o w a n i a p r z y je m n o ś c i p r z y p o m i n a k la s y c z n y s p o s ó b p o w s ta w a n i a i z a s p o k a j a n i a p o tr z e b : o g lą d a n ie “ te g o s a m e g o ” w y w o łu je p o z y ty w n e o d c z u c ia . C h ę ć w y w o ła n i a t y c h o d c z u ć p o p y c h a w i d z a w k ie r u n k u te k s tó w o p a r ty c h n a o k r e ­ ś l o n y m s c h e m a c ie , w s łu c h i w a n ia s ię w j e g o m a n tr y c z n y r y t m b e z k o n i e c z n o ś c i w n ik liw e j in te r p r e t a c j i s a m e j tre ś c i. E s te ty k a s e r y jn o ś c i u m o ż liw ia r ó w n ie ż p o w ta r z a n ie te g o s a m e g o a ż d o m o m e n tu , g d y p e w n a f o r m a lu b in f o r m a c ja z o s ta n ie p r z e z w i d z a p r z y s w o jo n a (n p . w r e k la m ie o k r e ś lo n e g o p ro d u k tu ) . R e p e ty c ja d o ty c z y z a t e m tr e ś c i i f o r m y s a m e g o k o m u n ik a tu (n p . c z y s to s e r y jn a f o r m a u A n d y ’e g o W a r h o la ) , j e g o s e n s u ( z m ie n ia się w te d y s a m a f o r m a , s tr u k tu r a p o w ie r z c h n io w a ) lu b k o m p o z y c ji ( s c h e m a tu f a b u la r n e g o , r e la c ji m ię d z y e le m e n ta m i k o n s ty tu u ją c y m i te k s t j a k o p e w n ą c a ło ś ć z n a c z ą c ą ) .

Intertekstualność: próba kategoryzacji problemów

P i e r w s z e p y ta n ie , k tó r e u m o ż l i w i p e łn i e js z e z r o z u m ie n ie p r o b l e m u i n te r t e k s tu - a ln o ś c i, d o ty c z y g e n e z y i f u n k c ji in te r t e k s tu a ln o ś c i n a t e r e n ie k in a . T a k p o s t a w i o n e z a g a d n ie n i e p r o w a d z i d o t r z e c h w z g l ę d n i e n ie z a l e ż n y c h o d s ie b ie r o z w ią z a ń : p o s t ­ m o d e r n i s t y c z n e g o , a u to t e m a ty c z n e g o , i d e o lo g ic z n e g o .

9 Termin wprowadzony przez U. Eco; Por. U. Eco, Innowacja i powtórzenie: pomiędzy modernistyczną

P i e r w s z e - p o s t m o d e r n i s t y c z n e , w y j a ś n i a f e n o m e n in te r t e k s tu a ln o ś c i w k o n t e k ­ ś c ie p r o c e s ó w s k ł a d a j ą c y c h s ię n a p o s t m o d e r n i s t y c z n ą f o r m a c ję k u l tu r o w ą . I n te r - t e k s tu a l n o ś ć w p i s u j e się w e s t e t y k ę p o w t ó r z e n i a o r a z ł ą c z e n i a w j e d n ą c a ło ś ć e l e ­ m e n t ó w p o z o r n ie a n ty n o m i c z n y c h , r e p r e z e n t u j ą c y c h r ó ż n e p o r z ą d k i k u ltu r o w e . W w y n i k u t e g o p o w s ta j e t e k s t o b u d o w i e b r i c o l o l a g e ’u , w k t ó r y m w s p ó łi s t n i e j ą c e e le m e n ty s ą c a ł k o w i c i e h e te r o g e n i c z n e i j e d y n i e n a p o z ó r n i e m o ż li w e d o z e s ta w i e ­ n i a w o b r ę b ie j e d n e j c a ło ś c i. F u n k c j ą i n te r t e k s tu a ln o ś c i j e s t p r z e ł a m y w a n i e z a s t a ­ n y c h k o n w e n c j i k u l tu r o w y c h , k tó r e a u to m a ty z u ją c s p o s ó b m y ś l e n i a i p o s t r z e g a n ia r z e c z y w is to ś c i , s k a z u j ą n a b e z r e f le k s y j n o ś ć . I n t e r t e k s tu a l n o ś ć s łu ż y ć m a p r z e c i w ­ d z ia ł a n i u ilu z y j n e m u o d b i o r o w i f i lm u ; t a k j e s t w p r z y p a d k u a r ty s ty c z n e g o k i n a e u ­ r o p e js k ie g o l a t 6 0 . s p o d z n a k u B e r g m a n a , F e l li n i e g o , c z y G o d a r d a ; w s p ó łc z e ś n ie : z a b a w z k o n w e n c j a m i k i n a g a tu n k ó w o r a z t w o r z e n i a d y s t a n s u w o b e c ś w ia t a p r z e d ­ s t a w io n e g o (n p . K i n o N o w e j P r z y g o d y ) . Z d r u g ie j s tr o n y , s a m a e s t e t y k a p o w t ó r z e n i a z w i ą z a n a j e s t z p r o c e s e m r e p r o ­ d u k c j i k u l t u r y p o d w p ł y w e m n o w o c z e s n y c h t e c h n i k p o w i e la n i a i d y s tr y b u c ji, k tó r e d y n a m i z u ją s p o łe c z n y o b i e g t y c h te k s tó w , p r o c e s i c h u p o w s z e c h n i a n ia i d e m o k r a ­ ty z a c ji. T e k s t j e s t p e w n ą g o t o w ą i n te r p r e t a c j ą f r a g m e n tu r z e c z y w is to ś c i. P r z y p o m i ­ n a m a tr y c ę , o d k tó r e j b i o r ą s w ó j p o c z ą te k w s z y s tk i e in n e k o p ie . C z ę s to w c h o d z i w m ie js c e r z e c z y w is to ś c i , d o k tó r e j s ię o d n o s i; z a s tę p u je j ą , j a k o g o to w y o b r a z u ł a t w i a ją c y i a u to m a ty z u ją c y a k t p o z n a n ia . W m ia r ę u p o w s z e c h n i e n ia s ię t e c h n i k m a s o w e j p r o d u k c ji i r e p r o d u k c j i o b r a z ó w k u l tu r y , k o l e j n e te k s ty o d n o s z ą s ię j u ż n ie d o ś w ia t a r e a ln e g o , a d o t y c h t e k s tó w , k t ó r e p o w s ta ł y c h r o n o lo g i c z n i e w c z e ś n ie j i “ o t a p e t o w a ł y ” r e a ln o ś ć . P o j a w i a j ą s ię n ie o b r a z y ś w ia ta ; le c z o b r a z y j a k o ś w ia t ( ś w i a t o o b r a z y ) . W s p ó ł c z e ś n ie p o w s ta j ą c e te k s ty n i e i m i t u j ą j u ż r z e c z y w is to ś c i, l e c z j ą s y m u l u j ą , t w o r z ą c k o l e j n e p o z io m y w s ie c i i n te r t e k s tu a ln y c h r e la c ji (n p . f i l m e le k tr o n ic z n y ) . D r u g i e s ta n o w is k o - a u to te m a ty c z n e - z a k ła d a , ż e : “ w s z y s tk i e f ilm y s ą f i lm a m i o f i lm i e ” 10. F ilm y a u to t e m a ty c z n e r e a l i z u j ą s t r a t e g i ę s a m o r e f e r e n c y j n o ś c i , d z ię k i c z e m u ś w ia t r z e c z y w is ty z o s ta je c a łk o w ic ie w y p a r t y p o z a o b s z a r r e f le k s ji: t e k s t f i lm o w y s ta je s ię s a m o w y s ta r c z a ln y i s a m o z w r o tn y , a n a w e t a u to n o m ic z n y w o b e c r z e c z y w is to ś c i p o z a - te k s to w e j. T y m s a m y m a u te t e m a t y z m m o ż e b y ć t r a k t o w a n y j a k o t a s t r a te g ia t w ó r c z a , k t ó r a w p i s u j e s ię w id e ę s o lip s y z m u : r z e c z y w is to ś ć ś w ia ta p r z e d s t a w i o n e g o j e s t j e d y n y m ś w ia t e m e k s p l o r o w a n y m p r z e z t w ó r c ę - p o d m io t p o ­ z n a ją c y . C a ła r z e c z y w is to ś ć j e s t j e d n o c z e ś n i e k o m p le k s e m j e g o w r a ż e ń , p r z e m y ś l e ń n a t e m a t s z tu k i i c a łe g o tw ó r c z e g o p r o c e s u . A u t o t e m a ty z m tr a k t o w a n y j e s t j a k o j e d n a z g ł ó w n y c h f o r m in te r te k s tu a ln o ś c i. W p r a k ty c e f ilm o w e j p r z y jm u j e o n a tr z y p o d s t a w o w e f o r m y . A u t o t e m a ty c z n e s ą p o p i e r w s z e f ilm y o r o b i e n i u f ilm ó w (n p . O s ie m i p ó ł F e l li n i e g o , 1 9 6 3 ). A u to te m a - t y c z n o ś ć p i e r w s z e g o t y p u p o d e jm u j e c z ę s to p r o b l e m p s y c h o l o g ii t w ó r c y i t w o r z e n i a f ilm ó w . B o h a t e r f i lm u K r z y s z to f a K ie ś l o w s k i e g o , F i l ip M o s z k i e r u j e k a m e r ę n a 10 Wszystkie film y są filmami o kinie (Rozmowa telefoniczna G. Chiesy i S. Della Casy z A. Poe), tłum. J. Uszyński, “Film na Świecie” 1988, nr 349-350.

s w o j ą tw a r z : a u to a n a l i z a t r a k t o w a n a j a k o k o n i e c z n y w p r o c e s i e t w ó r c z y m e ta p p o ­ z n a n i a s a m e g o s ie b ie u m o ż l i w i a z k o l e i p o z n a n i e ś w ia t a o r a z m o ż l i w o ś c i s a m e g o m e d i u m ( A m a t o r , 1 9 7 9 ). P o d ję ty j e s t r ó w n i e ż p r o b l e m s p o ł e c z n o - p o li t y c z n y c h d e ­ t e r m i n a n t p o w s ta w a n i a t e k s tó w ; k t ó r e n ie s ą w y ł ą c z n ie m a t e r i a li z a c ją z a m y s ł u a u ­ t o r a , j e g o i n te n c ji t w ó r c z e j, l e c z r ó w n i e ż w y p a d k o w ą c z y n n i k ó w s k ł a d a j ą c y c h s ię n a k o n t e k s t tw o r z e n ia . P o d r u g ie , a u to t e m a ty c z n e s ą f ilm y o d n o s z ą c e się d o p e w n e j t r a d y c ji f i l m o ­ w e j (n p . tw ó r c z o ś ć A m o s a P o e o d s y ł a d o t w ó r c z o ś c i t a k i c h m is tr z ó w , j a k G o d a r d , H it c h c o c k , W e lle s , F u l l e r lu b p r z y w o ł u je a tm o s f e r ę o k r e ś lo n e g o k ie r u n k u f i l m o ­ w e g o 11). P o tr z e c ie , f ilm y o d n o s z ą się d o s a m e g o m e d i u m f i lm o w e g o ( p o d s ta w m a ­ t e r i a l n y c h t e k s tu f ilm o w e g o ) , n p . k i n o o r g a n ic z n e w w y d a n i u S ta n a B r a k h a g e ’a ). Z p o d o b n ą s tr a te g ią , d e k o n s t r u k c j i t e k s tu f ilm o w e g o , p o p r z e z w s k a z a n i e n a j e ­ g o o n t y c z n ą p o d s t a w ę , s p o ty k a m y się w k i n ie A n d y i e g o W a r h o la , k t ó r y c z ę s to s to ­ s u je s tr a te g ię r e p e ty c ji: s ta ty c z n e k a d r y p r e z e n t u j ą u j ę c i a t y c h s a m y c h p r z e d m io t ó w (n p . S le e p , 1 9 6 3 ; E m p i r e , 1 9 6 4 ). S tr a te g i a t a z o s t a ł a p r z e j ę t a n a m a s o w ą s k a lę p r z e z t w ó r c ó w r e k la m ( a u d io ) w iz u a ln y c h . R e p e t y c j a g w a r a n t u j e s k u te c z n o ś ć k o m u n ik a - c y j n ą 12, a w k o n s e k w e n c j i k o m e r c y jn y s u k c e s . J e ś l i s p o jr z e ć n a k l a s y c z n e g a tu n k i f i lm o w e p o to , a b y o d k r y ć t a j e m n i c ę i c h n ie z w y k łe j p o p u l a r n o ś c i , s z y b k o o k a ż e s ię , ż e le ż y o n a w w y w o ły w a n i u o k r e ś l o ­ n y c h r e a k c ji e m o c jo n a ln y c h . R o l ą g a tu n k u j e s t z a t e m n a w i ą z y w a n ie r e la c j i z o d ­ b i o r c ą , k t ó r y r e a g u je w o k r e ś lo n y , p r z e w i d y w a l n y s p o s ó b ( m a s z y n e r i a g a t u n k o w a k i n a ) 13. R e g u ły g a tu n k u w a r u n k u j ą z a t e m z b ió r o c z e k iw a ń w i d z a w o d n i e s ie n i u d o t e k s tu f ilm o w e g o , a t y m s a m y m u ł a t w i a j ą p r o c e s j e g o r o z u m i e n i a i in te r p r e ta c ji. K i n o h o lly w o o d z k i e i n e o h o ll y w o o d z k i e p r a g n ą c w y j ś ć n a p r z e c i w p o t r z e b o m m a s o w e j p u b l ic z n o ś c i p r o d u k u j e p r z e d e w s z y s tk i m f i lm y , k tó r e g w a r a n t u j ą s u k c e s k o m e r c y jn y .

P atrząc n a sz tan d a ro w e p rz e b o je la t 70. i 80. - G w iezd n e w o jn y (1 9 7 7 ), B lisk ie sp o tka n ia

I I I sto p n ia (1 9 7 7 ), S u p erm a n (1 9 7 8 ), B lu e s B ro th e r s (1 9 8 0 ), P o szu k iw a cze za g in io n ej A r k i (1 9 8 1 ), E .T . (1982) - tru d n o n ie z g o d zić się z te z ą o in fan ty lizacji H o lly w o o d . Jej

p o tw ierd z en ie m m o g ą być ró w n ież in n e p rzeb o jo w e p ro d u k cje sp o d z n a k u K in a N ow ej P rzygody: G lin ia rz z B e v e r ly H ills , P o g ro m c y duchów , Term inator, C om m ando, P o w r ó t

d o p rzyszło śc i, T op G un czy B a tm a n . K s z ta łt N o w eg o H o lly w o o d n ie zo sta ł je d n a k w y ­

m o d elo w an y je d y n ie p rzez te obrazy. P o w ró t lu d zi do k in spraw ił, że p ro d u cen ci z ap ra ­ g n ęli do starczać im ro z ry w k i w e d le sp raw d zo n y ch w zo ró w , realiz o w a n y c h je d n a k

11 Wystarczy przypomnieć takie filmy Amosa Poe, jak: Unmade Beds z 1976 (odwołanie do Nowej Fali Francuskiej); w Cudzoziemcu (The Foreigner, 1977-1978) nawiązanie do filmu Carola Reeda Człowiek ucie­

ka.

12 Wykorzystywanie repetycji w tekstach audiowizualnych celowo sprzyja redundancji inform acji.

13 M. Przylipiak, Kino stylu zerowego. Z zagadnień estetyki film u fabularnego, Gdańsk 1994, rozdz. III.

z u d z ia łem w iększej liczby g w ia z d i z in sc en izacy jn y m ro zm ach em , b liż sz y ch w sp ó ł­ cze sn o śc i lub bardziej zg o d n y ch z o czek iw an iam i n o w eg o p o k o len ia w id z ó w 14.

K i n o a m e r y k a ń s k ie l a t o s i e m d z i e s ią ty c h c h ę tn ie n a w ią z u je d o in n y c h te k s tó w f i lm o w y c h , c z y n ią c z t e g o s w o i s t ą m e to d ę t w ó r c z ą . G r y in te r t e k s tu a ln e n ie d e k o n - s t r u u j ą j e d n a k i lu z j i ś w ia t a p r z e d s t a w i o n e g o , l e c z s t a n o w i ą d o d a tk o w e ź r ó d ło z n a ­ c z e ń . T o , c z y w i d z z a u w a ż y p o d o b i e ń s tw o m ię d z y d w o m a p o d o b n y m i s c e n a m i, n p . w ó z k a d z ie c i ę c e g o z je ż d ż a ją c e g o p o s c h o d a c h : k o l e j n o o d e s k i c h w P a n c e r n i k u P o - tio m k i n i e i n a d w o r c u k o l e j o w y m w C h ic a g o w N ie ty k a ln y c h , n ie m a w ię k s z e g o z n a c z e n i a d l a z r o z u m ie n i a f ilm u . N a t o m i a s t w i d z ś w ia d o m y t y c h o d n ie s ie ń , b a w i s ię j e s z c z e le p ie j r o z p o z n a ją c o b e c n e w te k ś c ie e le m e n ty p r z e j ę t e z in n y c h d z ie ł. B o h a te r o w ie w s p ó łc z e s n y c h f ilm ó w c z ę s to o g l ą d a j ą f r a g m e n ty in n y c h te k s tó w f ilm o w y c h , c o j e s t z a b ie g ie m n o w y m ( a j e d n o c z e ś n i e p r z y k ła d e m w ą s k ie g o r o z u m ie ­ n ia p o j ę c i a in te r te k s tu a ln o ś c i15). W k la s y c z n y m k in ie g a tu n k ó w u n ik a n o b o w i e m t a ­ k i c h s y tu a c ji, k tó r e m o g ły b y z a k łó c ić ilu z y jn y c h a r a k te r ś w ia ta p r z e d s ta w io n e g o . W k in ie n a jn o w s z y m w r ę c z p r z e c iw n ie . W o s ta tn im f ilm ie P e d r o A lm o d o v a r a P o ­ r o z m a w ia j z n ią , g łó w n y m z a ję c ie m b o h a te r a w w o l n y m c z a s ie s ta je się o g lą d a n ie n ie m y c h f ilm ó w , k tó r e s tr e s z c z a s w o je j p o d o p ie c z n e j (tr z e c i p o z io m in te r te k s tu a ln o ś c i w e d łu g J o h n a F i s k e ’a: s a m i lu d z ie o d t w a r z a ją te k s ty w b e z p o ś r e d n ie j ro z m o w ie ) . Z n a j o m o ś ć i r o z p o z n a w a n ie k o n w e n c j i g a tu n k o w y c h p r z e z w i d z ó w p o z w a l a ła r e a l iz a to r o m n a c ią g łe w y k o r z y s t y w a n ie , p r z e t w a r z a n ia i n a w i ą z y w a n ie d o s p r a w ­ d z o n y c h f o r m u ł, k t ó r e c ie s z y ły s ię n a jw i ę k s z ą p o p u l a r n o ś c i ą i p r z y c i ą g a ł y p u b l i c z ­ n o ś ć d o k in . R o z w ó j t e l e w i z j i p o w a ż n i e z a t r w o ż y ł t w ó r c ó w k in a . W w a l c e o w i d z a w y k o r z y s t y w a li z a t e m w s z e l k ie te c h n i c z n e a tr y b u ty p r z e k a z u k i n o w e g o , k t ó r e b y ły d l a t e l e w i z j i n i e d o s tę p n e (n p . le p s z a j a k o ś ć d ź w i ę k u i s z e r o k i e k r a n ) . S tw ie r d z o n o , ż e k i n o n ie m o ż e m ie ć z a c h o w a w c z e g o c h a r a k te r u , r e p r o d u k o w a ć w n i e s k o ń c z o ­ n o ś ć t e g o s a m e g o . P o to , a b y w y g r a ć b a ta l ię z n o w y m i m e d ia m i, p o t r z e b n e s ą p e w ­ n e in n o w a c je , k t ó r y c h z a k r e s n ie w y j d z ie j e d n a k z b y t d a le k o p o z a o c z e k iw a n i a o d ­ b io r c y . Z j e d n e j s tr o n y , t w ó r c y f i lm o w i w y k o r z y s t a l i w z o r y w ł a ś c iw e d l a w s p ó ł ­ c z e s n e g o m o d e lu t e l e w i z j i ( n e o - te le w iz ji) w w y d a n i u M T V o r a z p o e ty k i w i d e o k li p u (p o r. n p . G r y u lic z n e K r z y s z to f a K ra u z e g o c z y B o d y g u a r d J a c k s o n a ); w łą c z a li w o b rę b j e d n e g o t e k s tu f i lm o w e g o o b r a z y k o m p u te r o w e , n p . C l o c k e r s S p i k e ’a L e e , c z y t e ­ le w iz y j n e (n p . f ilm y A t o m a E g o y a n a ) ; z d r u g ie j u a tr a k c y j n i li f o r m ę d z ię k i w p r o ­ w a d z e n i u d o f i lm u e f e k t ó w s p e c ja ln y c h (n p . P a r k j u r a j s k i S t e v e n a S p ie lb e r g a ) .

W k ro czy liśm y w erę k in a, w k tó ry m b ardziej niż ro z w ija n a w czasie fa b u ła lic z ą się efekty. Jako p rz y k ła d m o żn a p o d ać G la d ia to ra - k a żd a z p o k a za n y ch w film ie b ite w p o ­ tęg u je w id o w isk o w o ść obrazu. C z as je s t tutaj d o św iad czan y n ie ja k o ro z w ija ją c a się a k ­ cja, ale ja k o seria szo k u jący ch d la o k a i u c h a w id z a scen . G łó w n y b o h a te r z n ajd u je się w po d ró ży , p rag n ąc p o w ró c ić do d o m u . A le od ch w ili śm ierci żo n y je g o p o d ró ż staje się p ra g n ie n ie m śm ierci - je s t to statyczny, n iezm ie n n y p u n k t, w o k ó ł któ reg o je s t zb u d o w

a-14 M. Przylipiak, J. Szyłak, Kino najnowsze, Kraków 1999, s. 60-61.

15 Intertekstualność w rozumieniu Genette’a oznacza obecność tekstu w tekście. Por. Omówienie typów relacji transtekstualnych G. Genette’a, M. Głowiński, O intertekstualności, “Pamiętnik Literacki” 1986, z. 4.

n a fa b u ła “ d o ch o d zen ia” . M o ty w m iło śc i z góry skazanej n a zag ład ę w film ie T itanic p e łn i p o d o b n ą r o lę 16.

W t y m p r z y p a d k u a tr a k c y j n a f o r m a , b ę d ą c a w y t w o r e m n a jn o w s z y c h t e c h n o l o ­ g ii, c a łk o w ic ie o d w r ó c i ła u w a g ę w i d z a o d tr a d y c y jn e j f a b u ły ( c z ę s to n i e z b y t w y r a ­ f i n o w a n e j ) , k tó r e j s c h e m a t j e s t p o w s z e c h n i e z n a n y i p o w t a r z a n y p r z e z t e g o ty p u p r o d u k c ję . S a m a f a b u ł a t r a k t o w a n a j e s t c z ę s to p r e te k s to w o . G r y i n te r t e k s tu a ln e o p a r te n a z a b a w ie z k o n w e n c j a m i g a tu n k o w y m i c z ę s to w y ­ k o r z y s t y w a n e s ą p r z e z t w ó r c ó w k i n a p o s tm o d e r n i s t y c z n e g o ; w y s ta r c z y p r z y w o ł a ć t a k i e p r z y k ła d y f ilm o w e , j a k : B a tm a n T im a B u r t o n a , 1 9 8 9 , c z y K t o w r o b i ł k r ó l ik a R o g e r a , R o b e r ta Z e m e c k i s a , 1 9 8 8 . T a k p o w s t a j ą g a tu n k i in te r te k s tu a ln e . I n t e r t e k ­ s t u a ln o ś ć s ta ją c s ię i c h c e c h ą d y s ty n k ty w n ą , z o s t a ł a w p e w i e n s p o s ó b z in s ty t u c jo n a ­ liz o w a n a , w b u d o w a n a w tr a d y c ję k in a , n ie j a k o k o l e j n a f o r m a a tr a k c ji, a le z a s a d a r z ą d z ą c a o k r e ś l o n y m t y p e m t e k s tó w n a e ta p ie i c h p r o d u k c ji i in te r p r e ta c ji. W p o ls k ie j k i n e m a to g r a f ii w s k a z a ć m o ż n a n i e w ie le f ilm ó w , k t ó r e z p o w o d z e ­ n i e m w p i s y w a ł y b y s ię w n u r t k i n a p o s tm o d e r n i s t y c z n e g o . N a u w a g ę z a s łu g u je n a p e w n o f i l m R o b e r ta G l iń s k ie g o Ł a b ę d z i ś p ie w z 1 9 8 8 r o k u , w k t ó r y m c y ta ty i o d ­ n i e s ie n i a d o in n y c h f ilm ó w ( g a tu n k ó w f ilm o w y c h : m u s ic a lu , f i lm u g a n g s te r s k ie g o , e s t e t y k i w i d e o k li p u i k o m e d i i s la p s tic o w e j) s ta n o w iły w a ż n y e le m e n t g r y in te r te k - s tu a ln e j z w id z e m . U d a n y m p r z y k ła d e m ta k ie g o ż o n g lo w a n ia k o n w e n c ja m i g a tu n k o w y m i j e s t r ó w ­ n ie ż f i lm J u liu s z a M a c h u ls k ie g o D é j à v u (1 9 8 9 ). S a m ty tu ł j e s t p o m y ś la n y j a k o tro p , w s k a z ó w k a , k tó re j r o z p o z n a n ie u m o ż liw ia w i d z o w i - o d s a m e g o p o c z ą tk u - p o d ję c ie g ry , w e jś c ie n a p o z io m z n a c z e ń u k r y ty c h , u tk a n y z w ą tk ó w t e m a ty c z n y c h o r a z n a ­ w i ą z a ń s ty lis ty c z n y c h d o in n y c h d z ie ł f i lm o w y c h ( m ię d z y in n y m i e p o s ó w b o h a te r ­ s k ic h k i n a r a d z ie c k ie g o la t 3 0 : C z a p a je w , M y z K r o n s z ta d tu ; P a n c e r n i k P o tio m k in E is e n s te in a ; k o m e d ii A le k s a n d r o w a o r a z g a n g s te r s k ie g o f ilm u a m e r y k a ń s k ie g o la t 2 0 .). N ie z w y k l e c ie k a w y m p r z y k ła d e m z a b a w in te r t e k s tu a ln y c h j e s t r ó w n ie ż t w ó r ­ c z o ś ć Z b ig n i e w a R y b c z y ń s k ie g o ; p o l s k i e g o a r ty s ty , z w a n e g o p a p ie ż e m w id e o , t w o ­ r z ą c e g o w S t a n a c h Z je d n o c z o n y c h . N a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s ł u g u j ą d z ie ł a p o w s ta łe w l a t a c h o s i e m d z i e s ią ty c h i d z ie w i ę ć d z ie s i ą t y c h , r e p r e z e n t a t y w n e d l a s z tu k i w id e o . R y b c z y ń s k i n a jc h ę tn ie j p o s ł u g u j e się w i d e o s p r z ę ż o n y m z k o m p u te r e m , a o s ta tn io r ó w n i e ż z t e l e w i z j ą w s y s te m ie h i g h d e f i n i t i o n 1 . D z i e ł a p o w s ta ł e w t y m o k r e s ie : S c h o d y (S te p s , 1 9 8 7 ); C z w a r ty w y m i a r ( F o u r th d im e n s io n , 1 9 8 8 ); O r k ie s tr a (O r - c h e - s tr a , 1 9 9 0 ), o d w o ł u j ą się d o m o ty w ó w w i z u a l n y c h e u r o p e j s k i e g o d z ie d z i c tw a k u ltu r o w e g o . W O r k ie s tr z e o b r a z f i lm o w y p r z y p o m i n a p r z e d s t a w i e n i e te a tr a ln e : p o s z c z e g ó ln e e p iz o d y s t a n o w i ą w i z u a l i z a c j ę s z e ś c i u u t w o r ó w m u z y c z n y c h ( te k s tó w m u z y c z n y c h ) : K o n c e r tu f o r t e p i a n o w e g o n r 2 1 M o z a r ta ; M a r s z a Ż a ł o b n e g o C h o p i ­ n a ; A d a g i o A l b i n io n i e g o ; S r o k i z ł o d z i e jk i R o s s in i e g o , A v e M a r i a S c h u b e r ta o r a z B o le r o R a v e la . M ię d z y t e k s te m f i lm o w y m a te k s ta m i m u z y c z n y m i z a c h o d z i w y ­

16 S. Cubitt, Techniki cyfrowe i filmowe efekty specjalne, “Kwartalnik Filmowy” 2001, nr 35-36, s. 33. 17 R.W. Kluszczyński, Film. Wideo. Multimedia..., s. 160-176.

r a ź n a r e la c j a j e d n o c z ą c a , t a k ż e d z ie ło R y b c z y ń s k ie g o j a k o c a ło ś ć z n a c z ą c o p r z y ­ p o m i n a h i p e r t e k s t w r o z u m i e n i u G e n e t t e ’a. C ie k a w y m p o m y s ł e m a r ty s ty c z n y m , t y m r a z e m d i a l o g u z t r a d y c j ą k i n a r a d z i e c ­ k ie g o , s ą S c h o d y , k t ó r y c h a k c ja r o z g r y w a s ię w o b r ę b ie ś w ia ta p r z e d s t a w i o n e g o f i l m u S ie r g ie ja E is e n s te i n a P a n c e r n i k P o ti o m k i n . J u ż t y t u ł s ta n o w i b e z p o ś r e d n i e o d w o ł a n ie d o j e d n e j z k l u c z o w y c h s c e n t e g o f ilm u : s c h o d ó w o d e s k ic h .

G rupa tu ry stó w am erykańskich (w istocie posiad ająca charakter m iędzynarodow y: euro- p ejsko-am erykańsko-japoński, tak ja k w ielonarodow e je s t społeczeństw o am erykańskie), p o d o p iek ą u rzęd n ik a radzieckiego, trafia n a schody odeskie, gdzie je s t n astępnie św iad­ k iem słynnej film ow ej sceny m asakry bezbronnego tłum u. R y bczyński kontrastuje w znio­ słość p o staci i w y d arzeń z film u E isensteina - k tóre rep rez en tu ją w irtualny św iat sztuki - z try w ialn o ścią i b y leja k o ścią p ostaci tu ry stó w i reprezentow anego przez n ich św iata18. T r z e c i e p o d e jś c i e d o p r o b l e m u in te r t e k s tu a ln o ś c i - i d e o l o g i c z n e - m a c h a r a k te r s a m o z w r o tn y , a u to t e m a ty c z n y , a le a u to t e m a ty z m m a w t y m p r z y p a d k u c h a r a k te r k r y ty c z n y . K in o d y s k u t u j ą c z w ł a s n ą tr a d y c ją , d e k o n s tr u u je i d e o l o g i c z n e m e c h a n i ­ z m y i d e te r m i n a n ty p r z e k a z ó w a u d io w iz u a ln y c h . I n t e r t e k s tu a l n o ś ć o d w o ł u j e s ię w t y m p r z y p a d k u d o s t r a te g ii d y s t a n s a c y j n y c h ( p a s tis z , p a r o d ia , t r a w e s ta c ja ) , d z ię k i k t ó r y m w i d z p o d c h o d z i d o t e k s tó w k r y t y c z n ie , z e ś w ia d o m o ś c ią , ż e o n e s a m e w s k a z u j ą n a p e w n e i d e o l o g i c z n e m e c h a n i z m y t w o r z e n i a i f u n k c jo n o w a n i a f ilm ó w w p r z e s t r z e n i s o c jo k u ltu r o w e j. P u n k t e m w y j ś c i a w i e lu a w a n g a r d o w y c h p o s z u k i w a ń tw ó r c z y c h b y ł o o d k r y c ie , ż e n ie is t n ie j e ż a d n a n e u tr a ln a f o r m a w y p o w ie d z i a r ty s ty c z n e j, ż e s z t u k a n ie m a m o n o p o lu n a p r a w d ę o r a z n ie j e s t w o l n a o d i d e o l o g i c z n y c h u w a r u n k o w a ń . K a m e r a b o w i e m p r z e d s t a w i a r z e c z y w is to ś ć z p e w n e g o p u n k t u w i d z e n i a , p r z e z p r y z m a t o k r e ś l o n y c h w a r to ś c i. L a t a s z e ś ć d z ie s ią te X X w i e k u b y ł y d l a E u r o p y Z a c h o d n ie j o k r e s e m w ie lk ie j s a m o ś w ia d o m o ś c i, n a k ie r o w a n e j n a o d k r y w a n ie id e o l o g i c z n y c h d e te r m i n a n t s z tu k i. W t y m o k r e s ie p o w s ta ł o w i e le f ilm ó w , k t ó r y c h a m b i c j ą b y ł o o b n a ż e n ie f i k c y j n o ś c i f i lm o w e g o p r z e k a z u o r a z e li m in a c j a p o d e jr z a n y c h i d e o l o ­ g ic z n ie a s p e k tó w d z ie ła , n ie o s z c z ę d z a j ą c j e d n o c z e ś n i e w ła s n e j t r a d y c ji ( g łó w n ie k i n a g a tu n k ó w , w k t ó r y m d o p a tr z o n o s ię is t n ie n i a u k r y t y c h m a tr y c i d e o lo g ic z n y c h ) . W y s t a r c z y p r z y w o ł a ć p r a c e te o r e ty c z n e J o h n a E ll i s a o f i lm a c h a n g ie ls k ie j w y t w ó r n i “ E a l i n g ” o r a z D a v i d a B o r d w e lla , J a n e t S ta ig e r i K r i s t i n T h o m p s o n o k l a s y c z n y c h f i lm a c h h o l ly w o o d z k i c h z o k r e s u 1 9 1 7 - 1 9 6 0 . C e le m te o r e ty k ó w k u l tu r y b y ł o o b a ­ le n ie m o n o p o lu t w ó r c ó w n a d y k ta tu r ę te k s tu . P r z y w ile j t w o r z e n i a s e n s u m ia ł p r z y ­ s łu g iw a ć o d t ą d n ie ty lk o a u to r o w i, a le t a k ż e u ż y tk o w n ik o m . P o o k r e s ie w z m o ż o n e j k o n t e s ta c j i n a s t a ł o k r e s r e f l e k s j i n a d p r z y s z ł o ś c i ą k i n a i f o r m ą f i lm o w y c h r e a liz a c ji. P o w s t a w a ł y f ilm y , k t ó r e ś w ia d o m ie w y k o r z y s t y w a ły m e c h a n iz m y d y s t a n s u j ą c e w i ­ d z a w o b e c t r a d y c ji k in a . R o z p o z n a n ie ty c h m e c h a n i z m ó w u m o ż l i w i a p e łn y i s a t y s ­ f a k c j o n u ją c y p r o c e s k o m u n ik a c ji m ię d z y n a d a w c ą ( r e ż y s e r e m , a u to r e m f ilm u ) a j e g o ś w ia d o m y m , k o m p e t e n tn y m o d b io r c ą . 18 Tamże, s. 172.

F i l m o w a i n te r t e k s tu a ln o ś ć s łu ż y w s p ó łc z e ś n i e d y s t a n s o w a n i u s ię t w ó r c ó w w o ­ b e c f i lm o w y c h k o n w e n c ji. W y s t a r c z y p r z y w o ł a ć t w ó r c z o ś ć Q u e n t in a T a r a n tin o ; d o s k o n a ł y m p r z y k ła d e m te j s tr a te g ii j e s t P u lp F ic tio n . J u ż s a m t y tu ł s u g e r u je o d b i o r c y n a w i ą z a n i e d o l ite r a tu r y b r u k o w e j . S c e n a w k a w i a r n i o t w i e r a ją c a i z a m y ­ k a j ą c a f i l m o r a z n a p is w c z o łó w c e - “ A B a n d A p a r t ” j e s t w y r a ź n ą a l u z j ą d o f ilm u G o d a r d a B a n d e A p a r t z 1 9 6 4 ro k u . P o n a d to f i l m z a w i e r a o d w o ł a n ia d o c a łe j tr a d y c ji f i lm u e u r o p e j s k i e g o , k o n t e s tu j ą c s p o s ó b k o n s t r u k c ji g ł ó w n y c h b o h a te r ó w i w ą tk ó w f a b u la r n y c h (n p . p a s t is z o w y s p o s ó b tr a k t o w a n ia w o jn y w i e tn a m s k ie j) . N a t y m a l u ­ z je i c y ta ty s ię n ie k o ń c z ą . O b e c n o ś ć J o h n a T r a v o lty j e s t o d w o ł a n ie m d o m u s ic a lu ; p o s t a ć o f ic e r a , k t ó r y p r z e k a z u j e z e g a r e k s y n o w i s w o je g o z m a r łe g o w W ie tn a m ie k o le g ii, o d s y ł a z k o l e i d o n u r t u k i n a a m e r y k a ń s k ie g o , p o r u s z a j ą c e g o w ł a ś n i e tę p r o ­ b l e m a ty k ę (n p . t a k i c h a r c y d z ie ł f ilm o w y c h , j a k C z a s a p o k a li p s y C o p p o li, F u l l m e t a l j a c k e t K u b r ic k a , P lu t o n O l i v ie r a S t o n e ’a). L a t a o s i e m d z i e s ią te to r ó w n i e ż f ilm y tr a k t o w a n e j a k o z a b a w a z k o n w e n c j a m i g a tu n k o w y m i. W t y m o k r e s ie o b s e r w u j e s ię r o z w ó j k i n a g o r e , k t ó r e w y r a ż a p a r o d y - s ty c z n y s t o s u n e k z a r ó w n o d o k o n w e n c j i f i l m u g r o z y , j a k i t r a d y c ji k i n a w o g ó le . G o r e p o w s ta w a ł o p o z a s y s te m e m p r o d u k c ji h o lly w o o d z k ie j, w m a ł y c h n i s k o b u d ż e - t o w y c h w y t w ó r n i a c h , k tó r e p r o d u k o w a ł y f ilm y “ a lt e r n a t y w n e ” w o b e c d o m in u ją c e g o n u r t u f ilm o w e j p r o d u k c ji. N ie k tó r z y z tz w . n i e z a l e ż n y c h t w ó r c ó w z c z a s e m p r z e ­ n i k n ę l i d o H o l l y w o o d , tw o r z ą c n o w e k in o g r o z y , b ę d ą c e k o l a ż e m e le m e n t ó w z a ­ c z e r p n ię t y c h z lite r a tu r y g r o z y ( c z ę s to w w y d a n i u S te p h e n a K in g a ) , f ilm ó w g o r e o r a z t r a d y c y jn y c h s c h e m a tó w f i lm o w y c h i k o n w e n c j i o b r a z o w a n ia , p o tr a k t o w a n y c h w s p o s ó b p a s tis z o w y . Z a b a w a z t r a d y c j ą k in a , g łó w n ie t r a d y c j ą g a tu n k u f i lm o w e g o s p o w o d o w a ła d e ­ g r a d a c ję t e g o o s ta tn ie g o ( ta k i lo s s p o tk a ł w ł a ś n i e k in o g r o z y , w w y n i k u r o z w o j u p a r o d y s t y c z n e n a s ta w io n e g o g o r e ) 19. O s ła b i e n i u u l e g ł a s iła tz w . m a s z y n e r ii g a tu n ­ k o w e j k in a , k t ó r a s p r a w ia ła , ż e o k r e ś l o n e g a tu n k i f i lm o w e w y w o ły w a ł y w w i d z u o k r e ś lo n y t y p e m o c ji. Z a b a w y z k o n w e n c j a m i k i n a z a c h w ia ły t y m m e c h a n iz m e m : w i d z o w i e ś m ia li się n a f i l m a c h w y w o łu j ą c y c h d a w n ie j s tr a c h , b o w i e m z y s k a li ś w ia d o m o ś ć i lu z y j n o ś c i ś w ia t a p r z e d s ta w io n e g o . Z a b a w y z k o n w e n c j a m i g a tu n k o w y m i s łu ż y ły r ó w n i e ż i n ic j o w a n iu g i e r z o c z e ­ k i w a n ia m i w id z a , k tó r y p r z y z w y c z a j o n y b y ł d o t ą d d o r o z p o z n a w a n ia r e g u ł g a tu n k u . C o j e d n a k w s y tu a c ji, g d y p o d o b i e ń s tw o j e s t j e d y n i e p o z o r n e ? G d y r e ż y s e r w y k o ­ r z y s t u je t e n m e c h a n i z m p o to , b y s p r o w o k o w a ć o d b io r c ę d o w y t w o r z e n i a z b io r u o c z e k iw a ń , k tó r e j e d n a k w o s t a te c z n o ś c i n ie z o s t a n ą z a s p o k o jo n e ? N o c ó ż , w id z , z g o d n ie z o c z e k iw a n i a m i r e ż y s e r a , d a je się u w i e ś ć p o z o r o m , k tó r e p r o w a d z ą g o n a m a n o w c e in te r p r e ta c ji. T a k ą s tr a te g ię ( i) g r a n ia z k o n w e n c ja m i s to s u je D a v i d L y n c h ; j e ś l i p r z y jr z e ć się j e g o p ó ź n ie js z y m r e a liz a c jo m f ilm o w y m (n p . B lu e V elve t, D z ik o ś ć s e r c a , T w in P e a k s ,

Z a g i n i o n a a u t o s t r a d a ), to s ta n ie s ię o c z y w is te , ż e w s z y s tk i e o n e o d w o ł u j ą s ię d o

w z o r c a “ c z a r n e g o k r y m in a ł u ” . Z n a c z e n i e k r y m in a ln e j i n tr y g i j e s t j e d n a k s y s te m a -19 Por. A. Pitrus, Kino kultu, Kraków -1998.

ty c z n i e m in i m a l i z o w a n e , a ś le d z tw o , o r g a n iz u ją c e n o r m a ln ie c a ł ą lin ie f a b u l a r n ą te k s tu , s ta je się w t y m p r z y p a d k u p r e te k s t e m d o p o k a z a n ia c a łe j g a le r ii n i e t u z in k o ­ w y c h p o s t a c i i i c h ta je m n ic . F ilm y t e g o r e ż y s e r a o f e r u j ą w i d z o w i w ie le k i e r u n k ó w in te r p r e ta c ji, m ię d z y i n n y m i o d s y ł a j ą g o d o t a k i c h t e k s tó w k u l tu r y , j a k : f i l m k r y m i ­ n a ln y , p o e t y k a “ c z a r n e g o k r y m in a ł u ” , ik o n o g r a f i a m a g a z y n ó w p o r n o g r a f i c z n y c h c z y d o b a ś n i o w y c h o p o w i e ś c i z C z a r n o k s ię ż n i k a O z ( D z ik o ś ć s e r c a ). T a k w y k o r z y s ty w a n a in te r te k s tu a ln o ś ć łą c z y e le m e n ty r ó ż n y c h p o z io m ó w k u l tu ­ ry . P r o d u k te m f in a ln y m j e s t t e k s t p r z y p o m in a ją c y la b ir y n t z n a c z e ń . W id z p o r u s z a ją c się w t y m la b ir y n c ie w y b i e r a j e d n ą z d r ó g in te r p r e ta c ji. W s p ó łc z e s n y t e k s t f ilm o w y p r z y p o m in a c o r a z b a r d z ie j z b ió r tr o p ó w d o r o z p o z n a n ia i w y o d r ę b n ia n ia z p o z io m u te k s tu (e ta p b a d a n i a ź ró d e ł). D o p ie r o p ó ź n ie j o d b io r c a m o ż e p o w r ó c ić n a p o z io m t e k ­ s tu p o to , a b y o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie : j a k ą r o lę o d g r y w a j ą te te k s ty w s e m a n ty c z ­ n y m w y p o s a ż e n iu t e k s tu a n a liz o w a n e g o ( p o z io m b a d a n i a re la c ji). W t e n s p o s ó b l e k t u r a t e k s tu p r z e s t a je b y ć lin e a r n a , a z a c z y n a p r z y p o m i n a ć s e rię w y b o r ó w , k t ó r e d o t y c z ą p o z io m ó w , n a k t ó r y c h m o ż n a d o k o n a ć in te r p r e ta c ji. P o z i o m y te tw o r z o n e s ą p r z e z k o n - t e k s ty ( p o d te k s ty ) i t o w a r z y s z ą o d b i o r o w i t e k ­ s tu w ła ś c iw e g o , t a k ż e s a m t e n o d b i ó r p r z y p o m i n a n i e u s ta n n ą w ę d r ó w k ę m ię d z y i w o b r ę b ie o w y c h p o z io m ó w . B r a k z n a j o m o ś c i k o n t e k s tó w s p r a w ia , ż e w i d z o d ­ b i e r a t e k s t lin e a r n ie , c o z n a c z n ie z u b a ż a s e n s f ilm u , a c z a s e m w r ę c z p r z y ję ta s t r a te ­ g i a l e k tu r y w o g ó le s ię n ie s p r a w d z a . W t a k i m p r z y p a d k u w i d z p o z o s t a j e p o w i e m c a ły c z a s n a p o z io m i e j e d n e g o t e k s t u i n ie j e s t w s ta n ie w y jś ć p o z a j e g o r a m y z e w z g l ę d u n a b r a k o d p o w i e d n ic h k o m p e t e n c j i. W y d a je s ię j e d n a k , ż e to h i p e r t e k s t j e s t t y m t y p e m r e la c j i m ię d z y te k s to w y c h , k t ó r y j u ż t e r a z i w p r z y s z ł o ś c i b ę d z i e m ia ł z n a c z e n ie p r i o r y te t o w e w in ic j o w a n iu g i e r k o m u n ik a c y jn y c h . H i p e r te k s t j e s t r ó w n ie ż t ą f o r m ą g r y k o m u n ik a c y jn e j z w i ­ d z e m , k t ó r a m a c h a r a k te r n a jb a r d z ie j z ło ż o n y i w y m a g a j ą c y o d w i d z a p o z n a w c z e g o z a a n g a ż o w a n ia i w ie d z y . T o te z a s o b y u m o ż l i w i a j ą w ę d r ó w k ę p o m e a n d r a c h in n y c h t e k s tó w w p o s z u k i w a n iu s e n s u , k tó r y n ie j e s t n ig d y o s ta te c z n y . S e k w e n c y jn e p o d ą ­ ż a n i e z a t e k s te m , k t ó r e g o c e l e m j e s t o d k r y w a n ie o b e c n e g o w n i m s e n s u , z o s ta je w y p a r t e p r z e z p r o c e s b a d a n i a t e k s t u i t r o p ie n i u u k r y t y c h w n i m o d n ie s ie ń . T y m s a ­ m y m l e k t u r a f i lm o w y c h te k s tó w z a c z ę ł a z b li ż a ć s ię d o f o r m u ły n a w i g a c ji p o i n te r ­ n e to w y c h h i p e r te k ś c ie . J e s t to j e d n o c z e ś n i e f a s c y n u ją c a , j a k i n i e z w y k l e z d r a d l iw a s t r a te g i a o d b io r u ; z w ł a s z c z a d l a t y c h u ż y tk o w n ik ó w , k t ó r z y p r z y w i ą z a n i s ą d o t r a ­ d y c y jn y c h s p o s o b ó w w s p ó łp r a c y z te k s te m , o p a r ty c h n a lin e a r n e j le k tu r z e .

Intertextual games in film text: description of mechanisms

Abstract

T h e a u th o r fo cu ses on th e p ro b lem o f in tertex tu ality c o n sid ere d in th e c o n te x t o f iconic texts. A co n sid erab le em p h asis is p u t o n th e a n aly sis o f w a y s o f c o m p reh en d in g th e relatio n s

b e tw e e n tex ts an d ty p o lo g y o f th o se re la tio n s u sin g th e ex am p le o f a film , vid eo clip o r c o m ­ m ercial. T he issu e o f a u to -su b je c t as a p e c u lia r ty p e o f in tertex tu ality a n d c o m m u n icatio n ga m e s w ith th e re cip ie n t are d e v o te d special a tten tio n to in th e article. W h a t c o n stitu te the fram e w o rk o f all a n aly se d p ro b lem s are th e c h an g es in th e co n tem p o rary cu ltu re, in cluding th e a u d io v isu al lan d sca p e in its b ro a d p erspective.