Zmiany produktywności środków trwałych produkcyjnych w wybranych gospodarstwach indywidualnych

Dionizy Niezgoda, Jerzy Bartoszcze

Zmiany produktywności środków

trwałych produkcyjnych w

wybranych gospodarstwach

indywidualnych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 259-270

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V , 21 SECTIO H 1991

Instytut E konom iki i O rganiazcji R olnictw a AR w L u b lin ie

D i o n i z y N I E Z G O D A , J e r z y B A R T O S Z C Z E

Zm iany produktyw ności środków trw ałych produkcyjnych w w ybranych gospodarstw ach indyw idualnych

C hanges in th e P rod u ctivity of P rod u ctive D urable Goods in th e S elected Individual Farm s

W w aru n kach gospodarki rynkow ej będzie nabierało znaczenia gospo­ darow anie czynnikam i produkcji, w tym zwłaszcza środkam i trw ałym i. To ostatnie w ynika z wysokiego ich udziału w stru k tu rz e czynników p ro ­ d ukcji gospodarstw indyw idualnych. Zadaniem środków trw ały c h jest z jednej stro n y tw orzenie w arunków do intensyfikacji produkcji przy stale zm niejszającej się pow ierzchni użytków rolnych per capita w k raju , a z drugiej su b sty tu cja zm niejszających się zasobów siły roboczej w rol­ nictw ie. Dostępność tych środków dla gospodarstw chłopskich jest coraz bardziej ograniczona. W skazuje na to pogarszająca się w nich sytu acja dochodow a.1 W tych w aru nk ach szczególnego znaczenia nabiera ocena gospodarow ania środkam i trw ały m i w gospodarstw ach chłopskich różnej wielkości.

W dotychczasow ym piśm iennictw ie ekonom icznym najczęściej rozw a­ żano zagadnienia efektyw ności środków produkcji.2 Odczuwa się jednak b rak badań produktyw ności środków trw ały ch w gospodarstw ach indy­ w idualnych, szczególnie w pow iązaniu z ich obszarem .3 Zagadnienie to jest w ażne w zw iązku z coraz częściej podnoszonym problem em racjo ­ nalnej wielkości gospodarstw a rolnego, a także istotnego w zrostu cen om aw ianych rodzajów środków .4

D om inująca część potencjału w ytwórczego, niezbędnego do w zrostu produkcji rolniczej, w ystępuje w postaci produkcyjnych środków trw a ­ łych. Stąd też celem niniejszego opracow ania jest określenie zm ian w y ­ ko rzystania produkcyjnych środków trw ały ch w w ybranych gospodar­ 1 Wyniki rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych 1982 i 1986,IERiGŻ, W arszaw a 1984 i 1988.

2 B e r n a c k i A.: Efektywność różnych poziomów koncentracji środków pro­ dukcji w gospoadrstwach indywidualnych. R ozpraw y N aukow e i M onografie, Wyd. SG G W -A R , W arszaw a 1982.

3 D. N i e z g o d a : Racjonalna i minimalna wielkość gospodarstwa rolnego. M ię- d zyw ydz. Inst. Ekon. i Organ. R oln ictw a AR w L ublinie (m aszynopis), 1979.

4 D. N i e z g o d a : Produktywność środków trwałych w gospodarstwach indy­ widualnych różnej wielkości w 1982 roku, „Roczn. N auk R oi.” 1988, seria G, t. 85, z. 1.

260 D io n izy N iezgoda, Jerzy B artoszcze

stw ach in dyw idualnych w 1986 roku w stosunku do roku 1982. W szcze­ gólności będzie chodziło o przedstaw ienie różnic w produktyw ności środ­ ków trw ały ch gospodarstw zaliczanych do różnych grup obszarowych. S tru k tu ra obszarow a gospodarstw jest bowiem jedn ym z czynników o kreślających efektyw ność w yko rzystan ia środków trw ały ch .5 Ocena eko­ nom icznej celowości w yposażenia gospodarstw w om aw iany składnik k a ­ p ita łu jest zdaniem G. Blohm a jedn ym z n ajtru d n ie jsz y c h problem ów , przed jakim i stoi każdy rolnik.6

Podstaw ę analizy stanow ią dane liczbowe z gospodarstw indy w idu al­ nych m akroregionu środkow o-w schodniego, w k tó rych prow adzono książ­ ki rachunkow e dla p o trzeb In s ty tu tu Ekonom iki Rolnej i Gospodarki Żyw nościowej (IERiGŻ) w W arszaw ie.7 W badaniach uw zględniono dw a okresy, rok 1982 i 1986, a objęto tylko te gospodarstw a, w k tó rych p rze ­ w ażały dochody z pro d u k cji rolniczej nad pozostałym i. W roku 1982 ta ­ kich gospodarstw było 119, z tego o pow ierzchni ogólnej do 3 ha — 10, 3— 7 ha — 32, 7— 10 ha — 29, 10— 15 ha — 32, a gospodarstw o areale 15 h a i w ięcej — 16. W roku 1986 liczebność ich w poszczególnych g ru ­ pach obszarow ych w ynosiła odpowiednio: 9, 52, 53, 41 i 11. Łącznie w tym ro k u prow adziło książki 166 rolników .8 Ze w zględu na m ałą liczbę gospo­ d arstw o pow ierzchni do 3 ha oraz 15 h a i więcej zrezygnowało z ustalenia w nich produk ty w no ści krańcow ej środków trw ały ch produkcyjnych. L i­ czebność gospodarstw w pozostałych grupach pozwoliła na zastosowanie m etod ekonom etrycznych.

Do oceny efektyw ności w y korzystania p ro d ukcyjn ych środków trw a ­ łych w gospodarstw ach indyw idualnych posłużono się rachunkiem p ro ­ duktyw ności. Pod ty m pojęciem rozum iem y stosunek prod u kcji globalnej w tys. zł (a?!5) do w artości produkcyjnych środków trw ały ch (x 2). W ten sposób obliczam y tzw. produktyw ność przeciętną om aw ianego czynnika. Oprócz tej kateg o rii w yróżnia się jeszcze produktyw ność krańcow ą w ska­ zującą, o ile przyrośnie produkcja (Xi), gdy czynnik (x2) zwiększy się o je d ­ nostkę. S tąd też, podstaw ow ą m etodą badaw czą była fu n k cja p rodukcji rolniczej.

ST A T Y ST Y C Z N A C H A R A K T E R Y STY K A B A D A N Y C H CECH

S taty sty czn ą c h a ra k te ry sty k ę zm iennych (średnie arytm etyczne,

w spółczynniki i obszary zmienności) w analizow anych przedziałach w iel­ kości gospodarstw zestaw iono w tab. 1. Poziom opisyw anych cech był znacznie zróżnicow any, zarów no w poszczególnych grupach obszarowych, jak i latach. Okazało się rów nież, że była większa zm ienność w yposaże­ nia gospodarstw w pro du kcy jne środki trw ałe (x2) niż w ahania poziom u produkcji globalnej (xx). W om aw ianym przedziale czasu zwiększyło się zróżnicow anie w yposażenia gospodarstw o pow ierzchni 3-—7 ha oraz 10—

5 Ibidem .

6 G. B 1 o h m: O gólna e k o n o m i k a i o rganizacja g o s p o d a r s tw a rolniczego, PW RiL, W arszaw a 1965, s. 173.

7 W y n i k i rachunkowośc i..., op. cit.

Z m iany p rod u k tyw n ości środków trw ałych produkcyjnych... 261 CO CO 0 5 O -o CD CO s s 0 5 Cśl t-t CO S 0 5 i-H t/J £ ^ ^ Jh :> & > 1 o T 3 tn 0) 05 ^ T 3 03 o .W) Qi '-£ i/i co 0 O) W) > js-S >> £ G •£ CO ^ T3 m cO O £1_i/i xi a _{u 3} >> o 1 w> S s W w j Ś 05 ° (U (*v fC 3 ~ M 5 B?M -2 .5 ”o 'S <U U k o ^ y _ c ° y co 72 G (U S | S u sj cO CO > X v >>.G ** +->_OT >>«łH V o 0) « .S (H -+J co cc •s .2 Ł) U m <U co -+^> G y_{M co} y S-i >1 cc is « y 03 o3 • OT ^ £ _• co -Q -i-> cO M 0 0 0 0 °V co' cn .M X T3_o M a 198 6 2083 ,1 4 5 3, 2— 64-55,5 2939,6 8 31 ,5 — 5 76 4 0 78 ,4 1156,6— 87 1 4 5,0 0) >> g CO 1 rt £ >-t CO tjT oT CO N To '£ TS o CM co 05 o T—^ t> ^ l> co co <—1 co 2 52,5 10 04 ,5 17 56 ,4 23 8 1, 4 — 59 E 4 3, 4 G CO N CO f-i O >> JS o CU y o £ 2 a >> OT cO £ N CO £ <0 X CO c ”ćo £>_o ab CO y M 3 T3_o a, 19 82 19 86 1 3— 7 h a 54 6, 0 97 0, 4 11 22 7, 9 — 10 02 ,6 23 2, 4 — 19 25 ,9 2 4 5 ,3 - 34 ,2 32,2 7 — 10 h a 74 3, 9 14 00 ,9 11 295,0 — 13 20 ,2 672 ,9 — 21 22 ,6 5 7 7 ,8 -33 ,8 24 ,9 10— 15 h a 55 7, 2 — 16 96 ,0 68 4, 9 — 37 69 ,5 6 36 ,7 - 28 ,5 34,5 J e a n . m ia r y ty s. z ł ty s. z ł % ty s. z ł ty s. z ł ty s. z ł ty s. z ł % _<U '3 .2 -m a x .) -m a x .) -m a x .) g 1. - 1 3 W) CU N y N OT >> £ Średnia a r y tm e ty c z n a O b sz a r z m ie n n o śc i (m in W sp ó łc z y n n ik z m ie n n o ść Średnia a r y tm e ty c z n a O b sz a r z m ie n n o śc i (m in . W sp ó łc z y n n ik z m ie n n o ść Średn ia a r y tm e ty c z n a O b sz a r z m ie n n o śc i (m in . W sp ó łc z y n n ik z m ie n n o ść •N O £ W ł—H X O >> £ o £2 N O A_y >> G co T3 O) £ CO OT TS 0 a CO g <u g_OT CO 1 s '3_CU SJ o 3

o

2 6 2 D io n izy N iezgoda, Jerzy B artoszcze

15 ha, a zm niejszyło ty ch zaliczonych do przedziału o pow ierzchni 7— 10 ha. C h a rak tery sty czn y jest rów nież spadek zm ienności pro duk cji glo­ baln ej (3— 7 oraz 1— 15 ha) wobec jej w zrostu w grupie 10— 15 ha. Można więc wskazać, że zm iany poziom u p ro d uk cji globalnej oraz w yposażenia w środki trw ałe p ro d u k cy jn e inaczej przebiegały w poszczególnych g ru ­ pach obszarow ych gospodarstw chłopskich.

W Y N IK I B A D A Ń

Zależność m iędzy p ro d u k cją globalną w tys. zł (xi’) a prod uk cyjnym i środkam i trw a ły m i w tys. zł (x2) w 1982 roku najlep iej opisyw ały rów ­ nania: 3— 7 ha: x i = 332,6877-0,6490 x 2 + 0,002486 x 22- 0 , 000001412 x23 ii.2= 0,774 7— 10 ha: x 1’= 2 2 4 ,1696 + 0,4735 x 2~ 0,00007874 x 22 n . 2=0,542 jO —15 ha: X x =-434,7342 + 0,2392 x 2 Ti 2= 0,863

Zależności te w ro k u 1986 w gospodarstw ach różnej wielkości p rze d ­ stawiamy się następująco:

3— 7 ha: x 1,=488,0211 + 0,3674 x 2- 0,00004988 x 22 rj.2= 0,481 7— 10 ha: X t’= 1037,0954 + 0,1238x2 r!.2= 0,429 10— 15 ha: X!’= 7 5 6 ,1766 + 0,2452X2 Ti 2= 0,743

Powyższe m odele ró w n ań były najlepiej dopasow ane do danych em ­ pirycznych. W yboru ty p u fu nk cji (spośród liniow ej, k w adrato w ej, sześ­ ciennej i potęgow ej) dokonano na podstaw ie wielkości w spółczynnika ko­ relacji. P rzy zbliżonej wielkości om aw ianego w spółczynnika kierow ano się rów nież m ery to ry czn y m i w łaściw ościam i poszczególnych m odeli.9

P a ra m e try podanych rów nań są istotne p rzy praw dopodobieństw ie a = 0 ,9 9 , co w skazuje na celowość dalszej analizy oszacowanych funkcji. P o dstaw iając do pow yższych rów nań różne wielkości czynnika x 2, zgoane z zakresem jego zm ienności ustalono wielkość pro du kcji globalnej przy różnym poziom ie środków trw ały ch p rodukcyjnych. Ilu s tru ją ją linie zamieszczone na ryc. 1.

9 G. N i e z g o d a : O cena relacji p o d s t a w o w y c h c z y n n i k ó w p r o d u k c j i na p r z y ­

Z m iany p rod u k tyw n ości środków trw ałych produkcyjnych..,

Z graficznej analizy rów nań regresji w ynika, że ta sam a w artość środ­ ków trw ały ch zapew niała różną wielkość produkcji w zależności od tego, w k tó rej grupie obszarowej znajdow ało się gospodarstwo. W ynika z tego, że wielkość gospodarstw a rolnego m iała istotny w pływ na w y k orzysta­ nie posiadanych środków trw ały ch . Zw iązane jest to z w ystępow aniem związków o charakterze k om plem entarnym i su b sty tu cy jn y m m iędzy czynnikam i p rodukcji uczestniczącym i w procesach w ytw órczych oraz zm ianam i w s tru k tu rz e i skali produkcji p rzy przejściu od gospodarstw m ałych do dużych. W 1982 roku zależność m iędzy produkcją globalną a środkam i trw ały m i produkcyjnym i (x2) inaczej kształtow ała się w każ­ dej z analizow anych grup obszarowych. W grupie obszarowej 3— 7 ha zależność m iędzy om aw ianym i cecham i posiadała c h a ra k te r rosnąco-m a- lejący, przy czym w ykorzystanie środków trw ałych było w niej n a jb a r­ dziej zróżnicowane.

Podobna zależność w ystąpiła w grupie gospodarstw 7— 10 ha, lecz tem po zmian produkcji w zależności od w zrostu zasobu om aw ianych środków w tej grupie było znacznie w olniejsze niż w grupie gospodarstw o pow ierzchni 3— 7 ha.

W grupie obszarowej 10— 15 ha zależność m iędzy produ kcją globalną a zasobami p rodukcyjnych środków trw ały ch przy b rała c h a ra k te r linio­ wy, czyli każdy p rzyrost tego czynnika o jednostkę przyczyniał się do w zrostu p rodukcji o stałą wielkość.

W gospodarstw ach g rupy obszarowej 3— 7 ha analizow anych w 1986 ro ­ ku (ryc. 1) zależność m iędzy produkcją globalną a środkam i trw ały m i

Ryc. 1. Z ależność m iędzy produkcją globalną ( x \ ) a produkcyjnym i środkam i tr w a ­ łym i (x2) w tys. zł w gospodarstw ach o pow ierzchni: 3— 7 ha (1), 7— 10 ha (2) oraz

10— 15 ha (3) w roku 1982 i 1986

T he rela tio n b etw een th e global production (x’j) and the perm an en t production m eans (x2) in thousands of zloty in th e farm s of th e area of 3— 7 ha (1), 7— 10 ha (2)

2 6 4 D io n izy N iezgoda, Jerzy B artoszcze

była zbliżona k ształtem do paraboli, jak a w ystąpiła w grupie 7— 10 ha w ro k u 1982. C h araktery zow ała się ona niew ielkim i zm ianam i produkcji w zależności od zw iększania się m a ją tk u produkcyjnego gospodarstw a.

W 1986 ro k u w g ru p ie obszarowej gospodarstw 7— 10 ha w ystąpiła zm iana c h a ra k te ru fu n k cji w porów naniu z rokiem 1982, z krzyw olinio­ w ej k sz ta łtu parabolicznego na prostoliniow ą. Św iadczy to o pogorszeniu się sy tu acji w zakresie gospodarow ania środkam i trw ały m i i niew yko­ rzy stan iu ich p o ten cjału w większości gospodarstw tej g ru p y obszarow ej, a nie tylko w ich części. N atom iast w gospodarstw ach o pow ierzchni 10— 15 ha w 1986 roku, podobnie jak w 1982 roku, zależność m iędzy om aw ia­ nym i cecham i była prostoliniow a. Można więc sądzić, iż gospodarstw a te nadal są niedoinw estow ane.

Z dotychczasow ych rozw ażań w ynika, że celowe jest dokonyw anie analizy produktyw ności środków trw ały ch w grupach obszarow ych go­ spodarstw . Dzięki tem u uzy sk u je się pełniejszą ocenę w zakresie w yko­ rzy stan ia środków trw ały c h produkcyjn ych w każdej z nich. P ostępow a­ nie takie uzasadnione jest tym bardziej, gdy w y stęp u je duża zmienność cech w analizow anej zbiorowości gospodarstw .

Oceny w ykorzystania p ro d u k cy jn y ch środków trw ały ch w gospodar­ stw ach indyw idualnych dokonuje się rów nież przy pom ocy w spółczyn­ nika produktyw ności krańcow ej. Znajomość produktyw ności krańcow ej pozw ala nam zorientow ać się, jak daleko m ożem y zwiększać poziom w y ­ posażenia gospodarstw w prod uk cyjne środki trw ałe oraz ustalić (jeśli gospodarstw o zn ajd u je się w strefie racjon alnej wielkości om awianego czynnika) tak i jest ich poziom, przy którym uzyskuje się m aksim um pro ­ dukcji. Produktyw ność przeciętna nie daje nam odpowiedzi n a powyższe pytania.

P roduktyw ność krańcow ą środków trw ały c h u stalam y na podstaw ie fo rm u ł będących — z m atem atycznego p u n k tu w idzenia — pierw szą po­ chodną poprzednio podanych rów nań. P rz y b ra ły one n astęp ującą postać dla roku 1982: 3— 7 ha: A x \ ~ — = -0 ,6 4 9 0 + 0,004972 x 2~ 0 ,000004236 x 22 Z1X2 7— 10 ha: Z\ oc * ~ r - =0,4735 — 0,0001575 x 2 ZlX2 10— 15 ha: A x i - — =0,2392, A x2 a w roku 1986: /'icc * — - = 0 ,3 6 7 4 -0 ,0 0 0 0 9 9 7 6 x 2, 3— 7 h a:

Zm iany p rod u k tyw n ości środków trw ałych produkcyjnych.., ₂₆₅ 7— 10 ha: A xi —— =0,1238, Ax2 10— 15 ha: Axi =0,2452. Ax2

Z powyższych rów nań w ynika, że w roku 1982 w gospodarstw ach n a j­ w iększych (grupy obszarowej 10— 15 ha) w ystąpił stały p rzy ro st p ro ­ dukcji na jednostkę środków trw ałych. Zw iększenie ty ch ostatnich 0 1000 zł powodowało przy ro st produkcji globalnej o 239,2 zł. W drugim roku o bjętym analizą, tj. 1986, poza gospodarstw am i grupy obszarowej 10— 15 ha rów nież w gospodarstw ach znajdujących się w przedziale 7— 10 ha w ystępow ał stały p rzyrost produkcji. Był on jednak o około po­ łowę niższy w stosunku do gospodarstw grupy 10— 15 ha (123,8 zł 1 245,2 zł). Z przedstaw ionych rozw ażań w ynika celowość szybkiego zwię­ kszania w yposażenia gospodarstw najw iększych w produkcyjne środki trw ałe, gdyż są one w nich wysoce efektyw ne. Znacznie m niejsze m ożli­ wości w zrostu produkcji pod w pływ em popraw y wyposażenia gospodarstw w om aw ianym czynnik były w gospodarstw ach średnich w roku 1986. W spółczynniki zaś produktyw ności krańcow ej produkcyjnych środków trw ały ch w pozostałych grupach obszarowych zestawiono w tab. 2.

Tab. 2. W ielkość przyrostów krańcow ych produkcji globalnej (x ’i) w tys. zł w za­ leżności od poziom u środków trw a ły ch produkcyjnych (x2) w tys. zł w ed łu g grup

obszarow ych badanych gosp od arstw w 1982 i 1986 roku

T he size of th e ex trem e rates of th e global production (x’j,) in thousands zlotys depending on the le v e l of perm anent m eans of production (x 2) in thousands zlotys

according to th e area groups of th e in vestigated farm s in 1982 and 1986

1 9 8 2 19 8 6 3— 7 h a 7 — 1 0 h a 3-— 7 h a A x 'i Ax2 x 2 A x 'i Ax2 x2 A x 'i Ax2 250 0 ,3 2 9 800 0 ,3 4 8 500 0 ,3 1 8 500 0 ,7 7 8 1 3 0 0 0 ,2 6 9 13 0 0 0 ,2 3 8 7 5 0 0 ,6 9 7 1 8 0 0 0 ,1 9 0 2100 0 ,1 5 8 1000 0 ,0 8 7 23 0 0 0,111 29 00 0 ,0 7 8 1 2 5 0 — 1 ,0 5 3 28 0 0 0 ,0 3 3 3 7 0 0 — 0,002 1 5 0 0 — 2 ,7 2 2 330 0 — 0 ,0 4 6 45 0 0 — 0 ,0 8 2 1 7 5 0 — 4 ,9 2 1 380 0 — 0 ,1 2 5 5300 — 0 ,1 6 1 2000 — 7 ,6 4 9 4 3 0 0 — 0 ,2 0 4 6 1 0 0 — 0 ,2 4 1 Ź r ó d ł o : J a k w t a b . 1 .

Z danych liczbowych zaw artych w tej tabeli w ynika, że najbardziej zróżnicow ane w spółczynniki produktyw ności krańcow ej w ystąpiły w go­ spodarstw ach gru p y obszarowej 3—7 ha. W roku 1982 współczynniki te bardzo szybko rosły do w artości produkcyjnych środków trw ały c h w y ­ noszącej 586,87 tys. zł. Funkcja osiągnęła swoje m aksim um p rzy pozio­ m ie tych środków rów nym 1024,08 tys. zł. Dalsza popraw a w yposażenia gospodarstw w środki trw ałe p rzy dotychczasow ej ich stru k tu rz e powo­

266 D ionizy N iezgoda, Jerzy B artoszcze

dow ała bardzo szybki spadek wysokości w spółczynników produktyw ności krańcow ej. P op raw y sy tu a c ji w ty m zakresie m ożna oczekiwać dopiero wówczas, gdy n astąp i lepsze dostosow anie k ierunków p rodukcji do po­ ziom u i s tru k tu ry pro du k cy jn y ch środków trw ałych .

Tezę tę p o tw ierd zają w spółczynniki produktyw ności krańcow ej dla gospodarstw g ru p y obszarow ej 3— 7 h a w 1986 roku (tab. 2). W praw dzie zm niejszały się one także, ale bardzo powoli. Do w artości 3682,84 tys. zł p ro d u k cy jn y ch środków trw ały c h b y ły one dodatnie. Dalsze zwiększanie w artości tych środków prow adziło do u jem n ych przyrostów krańcow ych. Tak więc w części gospodarstw zaliczonych do g ru py 3— 7 ha w ystąpiło zjaw isko p rzeinw estow ania, szczególnie w yraźnie widoczne w 1982 roku.

Środki trw ałe p ro d u k cy jn e lepiej w ykorzystane były w grupie go­ spod arstw 7— 10-hektarow ych. W roku 1982 m aksym alną w artość p ro ­ d uk cji globalnej osiągnęły one p rzy w artości środków trw ały ch rów nej 3006,73 tys. zł. P rz v dalszym zw iększaniu tych środków w ystępow ały u jem n e p rzy ro sty krańcow e. W 1986 roku w ykorzystanie p rodukcyjnych środków trw ały c h w om aw ianej grupie gospodarstw zwiększało się o stałą w ielkość p rzy wzroście ty c h o statnich o jednostkę.

Dla lepszego zobrazow ania różnic w produktyw ności m a ją tk u p ro­ dukcyjnego zestaw iono w tab. 3 w spółczynniki produktyw ności

przecię-Tab. 3. P ro d u k ty w n o ść przeciętn a ( x V x 2) oraz k rań cow a (A xV A x2) przy średniej w ie lk o śc i p ro d u k cyjn ych środ k ów trw a ły ch (x2) w ed łu g grup obszarow ych b adanych

gosp od arstw w roku 1982 i 1986

T he m ean p ro d u ctiv ity (x j/x 2) and th e ex trem e p rod u ctivity (Axi/Ax^ w ith an average v a lu e of th e p erm an en t m ean s of production (x2) according to the area groups of

__________ th e in v estig a ted farm s in 1982 and 1986___________ P ro d u k ty w n o ść x2 w tys. zł G rupa obszarow a _J?JL Xo Ax'i Ax2 3— 7 0,6135 1982 r. —0,6193 7— 10 0,4683 0,2024 10—15 0,4218 0,2392 3— 7 0,4978 1986 r. 0,1596 7— 10 0,4766 0,1238 10— 15 0,4306 0,2452

Źródło: Jak w tab. 1.

tn e j oraz krańcow ej biorąc pod uw agę średnią wielkość produkcyjnych środków trw ały c h w analizow anych grupach gospodarstw .

W ro ku 1986 w artości w spółczynników produktyw ności krańcow ej w poszczególnych g rupach obszarow ych były bardziej zbliżone do siebie, niż w ro k u 1982. Efektyw ność w zrostu w yposażenia gospodarstw a p rze ­ ciętnej wielkości w om aw iany czynnik była najw yższa w gospodarstw ach najw iększych. Znaczna p op raw a produkty w n o ści krańcow ej x 2 w ystąpiła w gospodarstw ach n ajm niejszych, p rzy jej spadku w średnich. P ro d u k ­ tyw ność p rzeciętna środków trw ały c h pro du kcy jny ch uległa rów nież pew ­ nem u w y rów n an iu w rok u 1986 w zględem 1982. Pogorszyła się ostatnio

w ym ieniona k ateg oria produkty w ności w gospodarstw ach n a jm n ie j­

Z m iany prod u k tyw n ości środków trw ałych produkcyjnych... 267

Na zróżnicowanie efektyw ności ekonomicznej pro dukcyjnych środków trw ały c h w pływ a w iele przyczyn. Jed n ą z nich jest wielkość pow ierzchni gospodarstw a. Nie bez znaczenia w ydaje się być również s tru k tu ra pro ­ dukcyjny ch środków trw ały ch , k tó rą zestawiono w tab. 4 i 5.

Tab. 4. Struktura p rodukcyjnych środków trw ałych w badanych gospodarstw ach in d yw id u aln ych w 1982 r. (w %)

The stru ctu re of the perm anent m eans of production in th e in v estig a ted farm s ________________ _____________ in 1982 (in %)______________________________

P rodukcyjne środki trw a łe

P rzedziały w ielk ości obszaru gospodarstw w ha 3— 7 7— 10 10— 15

B udynki gospodarcze 56,86 46,01 49,02

M elioracje 0,33 0,44 0,43

In w en tarz m artw y 16,82 25,63 26,38

Las i inne drzew a n ieow ocow e 9,77 13,95 9,48

Sad 1,42 1,03 0,90

P la n ta cje w ielo letn ie 0,02 0,03 0,08

S tado podstaw ow e 14,82 12,93 13,71

w tym : konie robocze 6,07 4,91 3,59

Źródło: Jak w tab. 1.

Tab. 5. Struktura produkcyjnych środków trw a ły ch w badanych gospodarstw ach in d yw id u aln ych w 1986 r. (w %)

The stru ctu re of th e perm anent m eans of production in th e in v estig a ted individual _______________ farm s in 1986 (in %)___________________________

P rodukcyjne środki trw a łe

P rzyd ziały w ielk o ści obszaru gospodarstw w ha

3—7 7— 10 10— 15

B u d yn k i gospodarcze 52,14 45,96 43,35

M elioracje 0,20 0,43 0,21

In w en tarz m artw y 32,33 38,50 38,41

Las i in n e drzew a n ieow ocow e 5,77 6,56 8,58

Sad 0,86 0,66 0,50

P la n ta cje w ielo letn ie 0,07 0,37 0,24

Stado podstaw ow e 8,63 7,52 8,71

w tym : konie robocze 2,36 1,50 1,17

Źródło: Jak w tab. 1.

Z tab el tych w ynika, że s tru k tu ra inaczej k ształtu je się w gospodar­ stw ach różnej wielkości. Potw ierdza to również w spom nianą wcześniej potrzebę analizy produktyw ności w edług grup obszarowych gospodarstw . W roku 1982 w gospodarstw ach o pow ierzchni 3—7 ha udział budynków gospodarczych w całości produkcyjnych środków trw ały ch w ynosił 56,86%, podczas gdy w gospodarstw ach 10— 15-stohektarow ych tylko 49,02%. W ro­ k u 1986 różnice te jeszcze bardziej pogłębiły się i udział ten w ynosił

odpowiednio: 52,14 i 43,35%. K ierunek zm ian udziału m aszyn i narzędzi w stru k tu rz e produ k cy jn ych środków trw ały ch p rzy przejściu od gospo­ d arstw m ałych do dużych był odw rotny. W m iarę zwiększania się po­ w ierzchni gospodarstw a szybko on n a ra stał od 16,82% w grupie 3— 7 ha do 26,38% w grupie 10— 15 ha w roku 1982. W roku 1986 udział ten w y­ nosił odpowiednio 32,33 i 38,41%. G ospodarstw a większe posiadają m n iej­ sze zasoby siły roboczej, stąd też konieczność ich su b sty tu cji m aszynam i.

26 8 D ion izy N iezgoda, Jerzy B artoszcze

Ponadto w gospodarstw ach w iększych istn ieją lepsze w aru n k i do racjo ­ nalnego w y k o rzy stan ia m aszyn rolniczych. Z dotychczasow ych rozw ażań w ynika, że s tr u k tu ra środków trw ały c h w w iększych gospodarstw ach bardziej sp rz y ja ła lepszem u ich w y k o rzy stan iu niż w gospodarstw ach m niejszych. R acjonalny przebieg procesu produkcyjnego w ym aga dość ściśle określonego ro dzaju środków .

Na zróżnicow anie ekonom icznej efektyw ności pro duk cy jny ch środków trw ały c h oprócz dotychczas w ym ienionych przyczyn isto tn y w pływ m ia­ ły zm iany p rodukcyjności roślin i zw ierząt oraz poziomu intensyw ności organizacji gospodarstw .

Tab. 6. P lo n y w dt z ha, w y d a jn o ść m leka od 1 k ro w y w litrach oraz plony prze­ liczen io w e w dt z ha w g grup ob szarow ych w roku 1982 i 1986 w m akroregionie

środ k ow o-w sch od n im

T he y ield s in dt from ha, the p ro d u ctiv ity of m ilk from one cow in litres and th e con version y ield s in dt from ha according to th e area groups >in 1982 and 1986 in the

C en tra l-E a stern m acro-region

W yszczeg ó ln ien ie _{m iary}Jedn. Rok

P lo n y roślin, w yd ajn ość krów oraz p lon y p rzeliczen iow e w gosp od arstw ach o pow . 3— 7 7— 10 10— 15 4 zboża plus m ieszan k a dt/ha 1982 25,4 25,0 24,1

zbożow a dt/ha 1986 31,9 31,8 31,9

P szen ica dt/ha 1982 28,6 26,5 24,9

dt/ha 1986 34,8 35,0 35,7 Ż yto dt/ha 1982 22,0 23,9 21,9 dt/ha 1986 26,4 26,9 25,7 J ęczm ień dt/ha 1982 27,2 30,0 30,5 dt/ha 1986 32,6 31,9 37,6 O w ies dt/ha 1982 22,9 22,9 23,8 dt/ha 1986 29,1 27,7 29,8

M ieszanka zbożow a dt/ha 1982 26,3 25,6 26,2

dt/ha 1986 30,0 29,5 28,8

Z iem n iak i dt/ha 1982 167 185 175

dt/ha 1986 202 218 218

B uraki cukrow e dt/ha 1982 368 300 297

dt/ha 1986 376 389 358

R zepak dt/ha 1982 0 0 0

dt/ha 1986 14 21 15

R oczny udój od 1 k row y 1/szt. 1982 2829 2808 2809

1/szt. 1986 2983 2894 3008

P lo n p rzeliczen io w y dt/ha 1982 26,64 25,48 24,62

dt/ha 1986 30,70 31,82 30,96

Źródło: W y n i k i r a c h u n k o w o ś c i r o ln e j g o s p o d a r s t w i n d y w i d u a l n y c h 1982, 1986, tab. 42, 78.

Dane liczbowe zamieszczone w tab. 6 w skazują, że w ro ku 1986 n a­ stą p ił istotny w zrost p rodukcyjności zbóż i okopowych. N ajniższy p rzy ­ ro st plonu przeliczeniow ego w y stąpił w grupie 3— 7 ha (1,15 raza), a zbli­ żony w pozostałych, tj. w gru pie 7— 10 h a — 1,25 raza oraz 10— 15 ha — 1,26 raza. W zrost pro d u k cji m lek a od kro w y b ył stosunkow o niew ielki. Można więc sądzić, że w w iększym stopniu do p o p raw y produktyw ności środków trw ały c h przyczyniła się p ro d uk cja roślinna niż zwierzęca.

Z m iany prod u k tyw n ości środków trw ałych produkcyjnych... 269

Z ostatnich poczynionych uwag w ynika, że kolejnym czynnikiem różnicującym produktyw ność środków trw ałych produk cyjn ych jest in­ tensyw ność organizacji produkcji. Obliczono ją m etodą B. Kopcia 10, a w y­ niki zestawiono w tab. 7.

Tab. 7. In ten syw n ość organizacji w m akroregionie środ k ow o-w sch od n im w ed łu g grup obszarow ych w roku 1982 i 1986 w punktach

The in te n sity of organisation in th e C entral-E astern m acro-region according to th e ________________________ area groups in 1982 and 1986 in points___________

Grupa obszarow a (ha) Rok In ten sy w n o ść produkcji roślinnej

In ten syw n ość produkcji zw ierzęcej O gólny poziom in ten sy w n o ści org. produkcji w p u n k t a c h 3— 7 1982 160,67 20ü,63 370,30 1986 171,87 190 80 362,67 7— 10 1982 152,78 189,82 342,60 1986 165,19 171,97 337,16 10— 15 1982 144,30 171,16 315,46 1986 145,44 148 18 293,62

Źródło: Wyniki rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych 1982 i 1986 r. oraz obliczenia w łasne.

U kład danych liczbowych ilustru jący ch potencjalną intensyw ność o r­ ganizacji w om aw ianych g rupach obszarowych potw ierdza znaną zależ­ ność, tj spadek intensyw ności w m iarę w zrostu obszaru gospodarstw . Istotne jest, że n arastające trudności gospodarcze spowodow ały obniżenie intensyw ności organizacji produkcji w badanych gospodarstw ach chłop­ skich. N ajw iększy jej spadek w ystąpił w gospodarstw ach najw iększych, najsilniej pow iązanych z rynkiem . Ponadto im m niejsza była różnica m ię­ dzy intensyw nością organizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej, tym w yż­ sza była produktyw ność środków trw ały ch produkcyjnych.

Na zróżnicowanie ekonomicznej efektyw ności p rodukcyjnych środków trw ały c h w gospodarstw ach indyw idualnych w porów nyw anych latach duży w pływ m iały rów nież relacje cen produktów rolniczych do cen p ro ­ dukcy jn ych środków trw ały ch. W okresie tym nastąpiła niekorzystna zm iana tych relacji. Jeśli ceny te w 1982 roku przyjęlibyśm y za 100, to w 1986 ro ku w skaźnik ten dla produktów sprzedaw anych przez rolnictw o w ynosił 147,7, a dla tow arów nabyw anych na cele inw estycyjne 190,1.11 Pośrednio można sądzić, że obniżył się poziom dochodów w gospodar­ stw ach chłopskich, na sk u tek w zrostu kosztów p rodukcji w ynikających ze zwiększenia się cen dóbr inw estycyjnych. P otw ierdzają to dane liczbo­ we IERiGŻ..12

10 B. K o p e ć : Metoda wskaźników i dat granicznych w określaniu systemu gospodarczego (N ow a w ersja), „Zagadn. Ekonom . R oln.” 1964, 1.

11 Rocznik statystyczny 1987, GU S W arszaw a.

270 D io n izy N iezgoda, Jerzy B artoszcze W N IO SK I

Na podstaw ie przeprow adzonej analizy zm ian produktyw ności środ­ ków trw ały ch w w y b ran y ch gospodarstw ach indyw idualnych, należących do różnych gru p obszarow ych, m ożna w ysnuć m .in. następ ujące wnioski:

1. Stopień w y korzystania środków trw ałych produkcyjnych był inny w poszczególnych grupach obszarow ych gospodarstw. W roku 1982 a ta k ­ że w 1986 w ykorzystanie om aw ianego czynnika zwiększało się w k ieru n k u od gospodarstw m ałych do dużych. W m iarę upływ u czasu polepszało się też w yk o rzy stan ie środków trw ały c h produk cyjn ych w gospodarstw ach danej g ru p y obszarow ej. W zw iązku z ty m celowe jest tw orzenie w a ru n ­ ków do w zrostu wielkości gospodarstw a chłopskiego.

2. P opraw a w y k o rzystania śrdków trw ały c h prod uk cyjnych w b ad a­ nych g rupach gospodarstw spow odow ana była w ielom a przyczynam i. J e d ­ ną z głów nych było zm niejszenie tem pa w yposażenia gospodarstw w om a­ w ian y czynnik w w a ru n k ach w zrostu plonów roślin p rzy m inim alnym obniżeniu się intensyw ności organizacji produkcji. W obrębie ostatnio w ym ienionej p rzyczyny zaobserw ow ano w zrost intensyw ności organizacji p ro d u kcji roślinnej oraz istotn y spadek tej intensyw ności w odniesieniu do p rodukcji zw ierzęcej.

3. W każdej grupie obszarowej gospodarstw chłopskich inaczej kształ­ tow ała się zależność m iędzy prod u k cją globalną a środkam i trw ały m i prod u kcyjn y m i. Zróżnicow ana też była produktyw ność om aw ianego czyn­ nika. W zw iązku z ty m celowa jest ekonom iczna analiza w ykorzystania środków trw ały ch , dokonyw ana przy pomocy m etody fu n kcji produkcji nie tylk o w całej zbiorowości gospodarstw , ale także w poszczególnych grupach obszarow ych.

S U M M A R Y

T he p resent paper a n a ly zes th e p rod u ctivity of p roductive durable goods in p ea sa n ts’ farm s of d ifferen t sizes w h ich k eep accounting books, in 1982 and 1986, w h ere the m ethod of th e fu n ctio n in g of agricu ltu ral production w a s applied.

It turned out th a t in th e period under d iscu ssion th e p rod u ctivity of th e pro­ d u ctiv e durable goods got w o rse. M oreover, each area group w a s ch aracterized b y an oth er le v e l of p ro d u ctiv ity of th e p resented factor, and it w a s so regard less of th e year of th e stu d ies. T h erefore, it is pu rp osefu l to in v estig a te th e p rod u ctivity of th e factors not on ly in all th e farm s to g eth er but also in the selected parts isolated on th e basis of som e criterion, for ex a m p le th e farm ’s area. The fu n d am en tal factors d ifferen tia tin g th e p ro d u ctiv ity of p roductive durable goods w ere: th e farm ’s size th e stru ctu re of d u rab le goods, th e p rod u ctivity of p lants and anim als, and fin a lly th e organ isation al in te n sity of th e production.