View of Współczesne badania relacji człowiek – przyroda w związku z książką Władysława Dynaka „Łowiectwo w kulturze polskiej. Obszary i kształty obecności”

(1)

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LX zeszyt 2 : 2012

ARKADIUSZ M. STASIAK

WSPÓBCZESNE BADANIA RELACJI CZBOWIEK:PRZYRODA

W ZWI E

AZKU Z KSI E

AZFK E

A WBADYSBAWA DYNAKA

!OWIECTWO W KULTURZE POLSKIEJ.

OBSZARY I KSZTA!TY OBECNOS´CI

*

Ksi EazFka !owiectwo w kulturze polskiej. Obszary i ksztaFty obecnos´ci

WKa-dysKawa Dynaka jest zbiorem rozpraw, studiów i szkiców publikowanych

w latach 1983-2008. B Eaczy je wspólne zaKozFenie badawcze, które Autor

stre-szcza hasKem Polska kultura Fowiecka. JeHzyk I folklor I literatura. CaKos´c´

wydawnictwa stanowi jednolity wykKad, ale pod wzgleEdem ujeEcia

metodo-logicznego i tematyki publikowane prace mozFna podzielic´ na trzy odreEbne

grupy. Pierwsz Ea tworz Ea teksty o profilu kulturowo-antropologicznym

(!owiec-two w kulturze polskiej. Obszary i ksztaFty obecnos´ci; Erotyka i Fowy, czyli

o funkcjonalnos´ci kodu Fowieckiego w jeHzyku, literaturze pieHknej i folklorze;

Zaginiony s´wiat. O polskich przysFowiach przyrodniczo-Fowieckich; O kulcie

s´w. Huberta na ziemiach polskich). Drug Ea grupeE stanowi Ea dwie rozprawy

pos´wieEcone uzFytkowemu pis´miennictwu Kowieckiemu (Recepcja ksieHgi

mys´liw-skiej (XI) Opus ruralium commodorum libri XII Piotra Krescentyna w polskim

pis´miennictwie gospodarskim i Fowieckim; Sprawy Fowieckie w staropolskich

ksieHgach gospodarskich). Z´ródeK dla tej czeEs´ci Autor ksi EazFki poszukiwaK

w najstarszych ksieEgach Kowieckich, ksieEgach gospodarskich i podreEcznikach

Dr ARKADIUSZ M. STASIAK : adiunkt Katedry Historii XVI-XVIII wieku Instytutu

Historii KUL, Al. RacKawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: arcus@kul.lublin.pl

* _{W. D y n a k, !owiectwo w kulturze polskiej. Obszary i ksztaFty obecnos´ci, WrocKaw:}

(2)

Kowieckich. To ten materiaK z´ródKowy, zdeterminowany dos´wiadczeniem

Ko-wieckim nowozFytnych autorów wydaje sieE najciekawszym zasobem sKuzF Eacym

poznaniu wiedzy o przyrodzie w okresie staropolskim i relacji czKowieka

wobec natury, a w zwi Eazku z brakiem rozleglejszych badan´ nad faun Ea tego

okresu (nie prowadzono w Polsce systematycznych studiów nad przyrod Ea i

re-lacj Ea czKowiek-przyroda dla XVI i XVII wieku), takzFe z´ródKem najobfitszym

i najprecyzyjniejszym w opisie natury.

Trzeci Ea grupeE tekstów tworz Ea prace powstaKe dzieEki klasycznym,

histo-rycznoliterackim ujeEciom, jest to azF szes´c´ tekstów (!owiectwo w literaturze

pieHknej-poezji, dramacie i prozie; Staropolskie poematy mys´liwskie; Polska

pies´n´ Fowiecka (mys´liwska); S´wiat jako „pole ptasze” w literaturze

staropol-skiej; Zapomniany pomnik XVII-wiecznego jeHzyka Fowieckiego; Mys´liwskie

wiersze Marcina Smarzewskiego). Ksi EazFkeE uzupeKniaj Ea reprodukcje stron

tytuKowych analizowanych z´ródeK oraz ilustracje z nich zaczerpnieEte.

Autor ksi EazFki analizuje zjawiska z obszaru szeroko rozumianej kultury

Kowieckiej, pisze o recepcji w Eatków biblijnych, antycznych mitów Kowieckich

i s´redniowiecznych ksi Eag zoologiczno-Kowieckich w polskim pis´miennictwie

rolniczym i Kowieckim, a kon´czy analizeE na opisie kultu s´w. Huberta i s´w.

Eustachego. WKadysKaw Dynak bez w Eatpienia dokonuje fundamentalnych

ustalen´, zarówno dla charakteru i pochodzenia licznych analizowanych z´ródeK,

jaki i wiedzy o ich autorach. PrózFno byKoby szukac´ poza omawian Ea ksi EazFk Ea

rozleglejszych, analitycznych i naukowych informacji o poemacie Mys´liwiec

1

i osobie jego autora Tomasza Bielawskiego, nie wiele lepiej jest z

infor-macjami o Mateuszu Cygan´skim i jego podstawowym dla nowozFytnej wiedzy

ornitologicznej dziele, zatytuKowanym Mys´listwo ptasze, w którym sieH opisuje

sposób dostawania wszelakiego ptaka

2

. Taki tezF elementarny dla

wspóK-czesnej wiedzy charakter maj Ea ustalenia Autora na temat recepcji dorobku

Piotra Krescentyna w polskim pis´miennictwie gospodarskim i Kowieckim. Jak

wykazuje analiza, ten s´redniowieczny pisarz miaK ogromny wpKyw na polskich

autorów i w efekcie na odbiorców ich dzieK.

1_{T. B i e l a w s k i, Mys´liwiec, Kraków 1595.}

2_{M. C y g a n´ s k i, Mys´listwo ptasze, w którym sieH opisuje sposób dostawania}

wszela-kiego ptaka, Kraków 1584. O ile pisano np. o osobie i dorobku Jana Kazimierza Haura

(A. P o d r a z a, Jakub Kazimierz Haur pisarz rolniczy z XVII wieku, WrocKaw 1961; P. K o-w a l s k i, Theatrum só-wiata o-wszystkiego i pocćio-wy gospodarz. O o-wizji só-wiata peo-wnego

sie-demnastowiecznego pisarza ziemian´skiego, Kraków 2000), o tyle autorzy tego pokroju, co

(3)

Olbrzymim wkKadem WKadysKawa Dynaka w poznanie polskiej kultury

nowo-zFytnej jest odkrywanie tekstów opisuj Eacych realizacje czKowieka wobec przyrody.

Prace te byKy znane i edytowane mieEdzy innymi przez Józefa Rostafin´skiego

3

_,

ale nikt wczes´niej nie poddaK tych dzieK przyrodniczych naukowej analizie, nikt

nie próbowaK systematycznie konfrontowac´ wiedzy w nich zawartej.

Aparat naukowy omawianej pracy jest bardzo rozbudowany. CzeEsto

obszer-ne przypisy powtarzaj Ea sieE, dzieje sieE tak mieEdzy innymi dlatego, zFe Autor,

przywoKuj Eac tytuK dzieKa, w kazFdym kolejnym artykule zamieszcza takzFe peKny

opis jego kolejnych wydan´, czeEsto wzbogacony dodatkowymi wyjas´nieniami.

Do tej pory dominuj Eace w badaniach relacji czKowieka wobec przyrody

studia etnolingwistyczne sprowadzaKy sieE najczeEs´ciej do analizy symboliki

zwierz Eat. Analiza taka wiodKa do próby okres´lenia recepcji takiej symboliki,

byKo to (i jest) podstaw Ea do s´ledzenia przepKywu wzorów kulturowych

i ewentualnych modyfikacji symboli. Wynikiem tego rodzaju prac naukowych

jest wyj Eatkowo ogólne uchwycenie zjawisk kulturowych niedaj Eace zFadnych

pogKeEbionych odkryc´. Zaproponowana przez Dynaka analiza jeEzykowa i

zna-czeniowa przeKamuje ten schemat, pomaga w tym takzFe osadzenie badanych

tresći w konteksćie historycznym. Ale oceniaj Eac wspóKczesńie prace na temat

relacji czKowieka wobec przyrody nie mozFna pomin Eac´ odniesienia do

metodo-logii posthumanistycznej. Ta nowa dziedzina refleksji nad sposobami

pozna-nia przeszKos´ci nazywana jest nieantropocentryczn Ea czy

antyantropocentrycz-n Ea. Twórcy tych pomysKów metodologiczantyantropocentrycz-nych, okres´laantyantropocentrycz-nych antyantropocentrycz-najczeEs´ciej jako

animal studies, koncentruj Ea sieE na zagadnieniu granic tozFsamos´ci gatunkowej,

relacji mieEdzy tym co ludzkie i nie ludzkie. Proponuj Ea przy tym

przedefinio-wanie relacji mieEdzy czKowiekiem a innymi gatunkami, tak by opieraKy sieE

one na wzajemnym szacunku i kooperacji. Bez w Eatpienia analizowany przez

WKadysKawa Dynaka materiaK z´ródKowy mozFe posKuzFyc´ takiemu, nowemu

ujeEciu problemu badawczego.

W opinii metodologów posthumanistycznych mamy obecnie do czynienia

z kryzysem humanizmu, który burzy przekonanie o wiod Eacej roli czKowieka

w s´wiecie. Doprowadza to do pojawienia sieE postulatu uczynienia z czKowieka

jednego z wielu równowazFnych podmiotów. Jak twierdzi Briana Massumi:

nie ma sensu badanie relacji ludzi i nie-ludzi, jes´li to, co nieludzkie jest tylko konstruktem ludzkiej kultury lub inercji. Koncepcje natury i kultury wymagaj Ea powazFnego przepracowania w taki sposób, aby nieredukowaln Ea innos´c´

nieludzkie-3

O mys´listwie, koniach i psach Fowczych ksi Haz[ek pieHcioro z lat 1584-1690, wyd. J.

(4)

go wyrazic´ w jej aktywnym zwi Eazku i poprzez zwi Eazek z czKowiekiem i vice

versa. Pozwólmy materii byc´ materi Ea, mózgom mózgami, meduzom meduzami,

a kulturze byc´ natur Ea w nieredukowalnej nieokres´lonej rózFnicy4.

Refleksja ta zapowiada zakon´czenie stanu, w którym czKowiek jest bytem

wyodreEbnionym z otaczaj Eacego go s´wiata, ale jednoczes´nie Massumi nie

pro-ponuje nawet sposobu, w jaki mozFna próbowac´ teE niepodmiotowos´c´ osi Eagn Eac´.

Znakomita polska znawczyni najnowszej s´wiatowej metodologii badan´

historycznych Ewa Doman´ska dowodzi, zFe studia nad zwierzeEtami znajduj Ea

sieE w zakresie pola badawczego historii, co wieEcej, miejsce tego nurtu

w „klasycznych” badaniach ma : zdaniem autorki : Historii

niekonwencjo-nalnych

konstytuowac´ przyszKos´c´ historiografii: tradycyjne okres´lenie historii

jako nauki o ludziach w czasie okazuje sieE niewystarczaj Eace, jezFeli dyscyplina

ta chce bronic´ swojego miejsca ws´ród dziedzin zainteresowanych przeszKos´ci Ea

i wytwarzaj Eacych o niej wazFn Ea dla przyszKos´ci wiedzeE

5

. JezFeli badacze

prze-szKos´ci przyjm Ea powyzFsz Ea wypowiedz´ za wyznacznik zmian we wspóKczesnej

metodologii badan´ historycznych i uznaj Ea, zFe w humanistyce antropocentryzm

sKabnie, to nadal beEdzie im brakowaKo teorii metodologicznej, maj Eacej sKuzFyc´

poznaniu w tak zdefiniowanych badaniach. Próbuj Eac wyjs´c´ poza postulat

zmiany podejs´cia metodologicznego, poszukuj Eac metody mozFna oczekiwac´

przedstawienia historii zwierz Eat z perspektywy samych zwierz Eat, skoro

pod-miotowos´c´ ma byc´ wyznacznikiem narracji, ale takie ujeEcie jest naturalnie

niemozFliwe do realizacji na obecnym etapie rozwoju nauki. Pozostaje zatem

analiza relacji czKowiek : zwierzeE w przeszKos´c´ z zaKozFeniem

równouprawnie-nia poznawanych podmiotów.

Dostrzegaj Eac tendencje zblizFania sieE do siebie nauk humanistycznych

i przyrodniczych oraz krystalizowania sieE humanistyki nieantropocentrycznej,

Ewa Doman´ska stawia postulat komplementarnos´ci ujeEc´ naukowych i

wzajem-4_{B. M a s s u m i, Parables for the Virtual. Movement, Affect, Sensation,}

Durham:Lon-don: Duke University Press 2002, s. 39. Dominick LaCapra (Powrót do pytania o to, co ludz-kie i zwierzeEce, w: Teoria wiedzy o przeszFosći na tle wspóFczesnej humanistyki, red. E. Do-man´ska, Poznan´: Wydawnictwo Poznan´skie 2010, s. 450) opisuj Eac przestrzen´ dziel Eac Ea czKo-wieka i zwierzeEta nazywa j Ea (za wykKadni Ea Giorgio Agambena) „centraln Ea pustk Ea”. Termin ten ukazuje zKozFonosć´ dyskusji na temat tego, co ludzkie, a co zwierzeEce; ale znamionuje tezF nieklarownosć´ w tej kwestii licznych wypowiedzi, w tym teorii Agambena. Kwestionowanie podziaKu na to co ludzkie i zwierzeEce ma swoje z´ródKo w filozofii poststrukturalnej. Zob. J. D e r r i d a, The Animal That Therefore I Am (More to Follow), „Critical Inquiry”, 28(2002), nr 2, s. 369-418.

5 _{E. D o m a n´ s k a, Historie niekonwencjonalne, Poznan´: Wydawnictwo Poznan´skie}

(5)

nego dopeKniania sieE badan´ humanistycznych i przyrodniczych. Postawa ta

zmierza do zast Eapienia interdyscyplinarnej perspektywy badawczej

perspekty-w Ea komplementarn Ea. Oznacza to poszukiperspekty-wanie komplementarnos´ci problemóperspekty-w

badawczych, a nie wspólnych humanistom i przyrodnikom metodologii. W

ta-kiej sytuacji podjeEcie jakiegos´ problemu przez humanistów (nauki

humanis-tyczne) ma powodowac´ zapotrzebowanie na podjeEcie tegozF problemu przez

przyrodników (nauki przyrodnicze). W efekcie problemy lub dyscypliny

ba-dawcze, a nie metodologie (jak chciaK tego John Zammito

6

_{) stan Ea sieE K}

Eaczni-kiem pomieEdzy naukami humanistycznymi i naukami przyrodniczymi

7

_.

Charles Patterson w swojej ksi EazFce Wieczna Treblinka (tytuK ksi EazFki

po-chodzi z opowiadania Isaaka Beshevisa Singera Listy do pisarza: dla zwierz H

at

wszyscy ludzie to nazis´ci, a ich z[ycie to wieczna Treblinka) dowodzi, zFe

in-dustrializacja zabijania zwierz Eat umozFliwiKa zaistnienie Holocaustu, a

udo-mowienie zwierz Eat hodowlanych byKo inspiracj Ea do ludobójstwa, pisze on:

Historia rozwoju dominacji czKowieka jako pana i wKadcy wszystkich gatunków, ujarzmiaj Eacego s´wiat zwierz Eat, jest zarazem przykKadem naszego ujarzmiania sieE nawzajem. Historia ludzkos´ci odsKania pewien schemat : najpierw ludzie eksploa-tuj Ea i zarzynaj Ea zwierzeEta, a póz´niej trakeksploa-tuj Ea innych ludzi jak zwierzeEta, czyni Eac z nimi to, co ze zwierzeEtami8_.

6_{Prezentowanych w powyzFszym teks´cie poszukiwan´ metodologicznych nie mozFna mylic´}

z biohistori Ea. Ta dziedzina K Eaczy biologieE ewolucyjna z naukami humanistycznymi. Teoretyk tego nurtu John H. Zammito (A Nice Derangement of Epistemes: Post-positivism in the Study

of Science from Quine to Latour, Chicago: University of Chicago Press 2004, s. 191, 228) postuluje poK Eaczenie poznawania rzeczywistos´ci w sposób historyczny z wyjas´nianiem badanych zjawisk w odwoKaniu do sfery przyrody, tj. przez przyczyny naturalne; por. R. S m i t h,

Being Human. Historical Knowledge and the Creation of Human Nature, New York: Columbia

University Press 2007, s. 35; A. T u c k e r, Our Knowledge of the Past. A Philosophy of

Historiography, Cambridge: Cambridge University Press 2004, s. 8. WedKug Aviezera Tuckera

praktyki badawcze historii i biologii maj Ea wiele wspólnych elementów, szczególnie Katwo dostrzec analogie w teorii tych dyscyplin badawczych. SadzeE, zFe jest to duzFe uogólnianie, bowiem trudnos´c´ zastosowania metody przynalezFnej naukom przyrodniczym do badan´ humanis-tycznych sprowadza sieE przede wszystkim do rózFnego charakteru materiaKu badawczego i dia-metralnie rózFnej perspektywy badawczej. Zob. A. W a l e w s k i, Metody badan´ relacji

przyroda czFowiek, „Prace i Studia Geograficzne”, 34(2004), s. 75-84. Propozycji wykorzystania metodologii nauk przyrodniczych do badan´ humanistycznych sprzeciwia sieE Frank Ankersmit (Sublime Historical Experience, Stanford: Stanford University Press 2005, s. 53). Z perspekty-wy postmodernistycznej dowodzi on, zFe „modele zapozFyczone z nauk przyrodniczych s Ea bez-uzFyteczne”.

7_{E. D o m a n´ s k a, Jakiej metodologii potrzebuje wspóFczesna humanistyka?, „Teksty}

Drugie” 12(2010), s. 48.

(6)

wie-Za t Ea teori Ea mozFemy przyj Eac´, zFe nasze relacje ze zwierzeEtami mog Ea

deter-minowac´ stosunki mieEdzyludzkie, a w efekcie nasz Ea historieE. I nic wieEcej,

nowe spojrzenie jest bez w Eatpienia interesuj Eac Ea refleksj Ea, ale nie niesie ze

sob Ea zFadnej metodologii badan´. W recenzowanej pracy WKadysKawa Dynaka

tej nowej refleksji zabrakKo, ale tezF nie mogKo byc´ nowego ujeEcia

metodolo-gicznego. Animal studies to nadal hasKo bez odniesienia w realnej metodzie

poznania. Nadal blizFej temu nurtowi do sposobu na nowo ujmowanej

tematy-ki, nizF nowej metodologii. Na podstawie powyzFszych wypowiedzi trudno

sobie nawet wyobrazic´ tak Ea metodologieE, tak samo, jak trudno przewidziec´

konsekwencje przyjeEcia do naszego s´wiata podmiotów dot Ead wykluczanych.

W przeKomowej dla nowego mys´lenia o relacji czKowiek : przyroda ksi EazFce

Wyzwolenie zwierz H

at

Peter Singer pokazuje, zFe zmiany w ludzkiej s´wiadomos´ci

s Ea nieuchronne i przyszKos´c´ przyniesie rewolucjeE w ocenie przeszKos´ci zwierz Eat:

nadejdzie dzien´, gdy dzieci naszych dzieci, czytaj Eac o tym, co w dwudziesto-wiecznych laboratoriach robili sk Eadin Ead cywilizowani ludzie, przezFyj Ea to samo uczucie zgrozy i niedowierzania, z jakim dzis´ czytamy o okrucien´stwach na rzym-skiej arenie gladiatorów lub o osiemnastowiecznym handlu niewolnikami9_.

Znacz Eaco wzrastaj Eace badawcze zainteresowanie uczuciowym zFyciem

zwie-rz Eat w sposób naturalny idzie w pazwie-rze z krytycznym zainteresowaniem

mieE-dzygatunkowymi relacjami, w jakie wchodz Ea ludzie i w jakie wchodzili

w przeszKos´ci. Przedstawianie przeszKos´ci tych relacji beEdzie oznaczaKo

przed-stawianie dominacji czKowieka i cierpien´ zwierz Eat

10

_{. W tym konteks´cie}

ana-liza przeprowadzona przez WKadysKawa Dynaka jawi sieE jako doskonaKe

wpro-wadzenie dla kolejnych szczegóKowych i rózFnorodnych studiów nad relacj Ea

czKowiek : przyroda w okresie nowozFytnym. S EadzeE, zFe te przyszKe studia nie

musz Ea byc´ koniecznie prowadzone w zgodzie z nieantropocentryczn Ea wizj Ea

badan´ historycznych.

lokrotnie powraca w badaniach historii relacji czKowiek – zwierzeEta. Boria Sax (Animals

Ani-mals in the Third Reich. Pets, Scapegoats and the Holocaust, New York: Continuum 2000,

s. 83) pisze, zFe „hodowla zwierz Eat najpierw powoKaKa do zFycia koncepcje «rasy» i «czystej krwi», przejeEte nasteEpnie przez nazistów”.

9 _{P. S i n g e r, Wyzwolenie zwierz H}

at, Warszawa: Pan´stwowy Instytut Wydawniczy 2004,

s. 146.

10 _{Robert Darnton (Wielka masakra kotów i inne epizody francuskiej historii kultury,}

Warszawa: PWN 2012), badaj Eac relacjeE czKowiek – przyroda, opisuje wKas´nie cierpienia zwie-rz Eat, ale wnioski z takiej analizy maj Ea wymiar relacji spoKecznych w skali kultury danego pan´stwa (w przypadku Darntona os´wieceniowej Francji).