NASILENIE WYSTĘPOWANIA
NASILENIE WYSTĘPOWANIA
I SZK
I SZKODLIWOŚĆ CHORÓB ZIEMNIAKA
DLIWOŚĆ CHORÓB ZIEMNIAKA
NA TERENIE POLSKI
NA TERENIE POLSKI
W LATACH 2005-2009
W LATACH 2005-2009
mgr inż. Hanna Gawińska-Urbanowicz
IHAR – PIB, Pracownia Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: h.gawinska@wp.pl
śród wielu czynników prowadzących do zmniejszenia plonu ziemniaków oraz pogorszenia jego jakości są choroby, szkodniki, a także występujące w łanie chwasty. Choroby ziemniaka są jednym z ważniejszych czynników powodujących stra-ty w cyklu produkcyjnym. Występują przez cały okres rozwoju, od sadzenia, przez se-zon wegetacyjny, aż do zbioru, a także w czasie przechowywania bulw. Skutkiem cho-rób rozwijających się w okresie kiełkowania bulw i w pełni rozwoju roślin jest często zmniejszenie obsady roślin, przedwczesne zniszczenie części asymilacyjnej i pogorsze-nie zdrowotności tworzących się bulw. W czasie przechowywania choroby zwiększają ubytki bulw, sprzyjają ich porażeniu przez inne patogeny, a chore sadzeniaki stanowią źródło infekcji w roku następnym.
W
O skali strat, szczególnie w sezonie we-getacyjnym, decydują panujące w danym roku warunki meteorologiczne i termin wy-stąpienia patogenów na plantacji. Zmiany kli-matyczne oraz stosowane uproszczenia pło-dozmianów i agrotechniki sprzyjają groma-dzeniu nowych źródeł infekcji. Zmiany te mają czasem niekorzystny wpływ na sku-teczność zwalczania chorób.
Celem badań była ocena nasilenia wystę-powania ważnych gospodarczo chorób ziem-niaka (zaraza, alternarioza, czarna nóżka, mokra zgnilizna i parch zwykły) i zakresu przeciwdziałania szkodom przez nie powo-dowanym na terenie Polski w latach 2005- -2009. Obserwacje przeprowadzili pracowni-cy Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Roślin i Nasiennictwa w ramach współpracy
z Zakładem Nasiennictwa i Ochrony Ziem-niaka IHAR w Boninie. Wszystkie informacje zebrano według metodyk zawartych w in-strukcjach opracowanych przez pracowni-ków IHAR. Instrukcja (ankieta) zawiera:
•
dane ogólne (miejsce uprawy, data sadzenia i zbioru, odmiana i stopień odsiewu oraz dane agro-techniczne);•
dane dotyczące terminu pojawu i tempa rozwoju choroby.Obserwacje występowania chorób w se-zonie wegetacyjnym przeprowadzono na 100 kolejnych roślinach ziemniaka z plantacji w czterech powtórzeniach. Porażenie roślin czarną nóżką oceniano w dwóch terminach: po wschodach ziemniaka (wysokość roślin 15-20 cm) i po 4-6 tygodniach od daty pierw-szego terminu obserwacji. Nasilenie choroby przedstawiono jako procent roślin chorych w stosunku do liczby obserwowanych roślin. Rozwój zarazy i alternariozy na plantacji oceniano w skali 9-stopniowej, gdzie 9 ozna-cza najmniejsze porażenie rośliny, a 1 – cał-kowite zniszczenie.
Porażenie bulw chorobami bakteryjnymi oceniano na próbach 400 bulw (4 x 100) lo-sowo pobieranych w czasie zbioru. Udział bulw porażonych mokrą zgnilizną i parchem zwykłym wyrażono jako procent bulw cho-rych w stosunku do wagi ocenianej próby.
Występowanie zarazy ziemniaka i alterna-riozy dokumentowano w 13 województwach na 215 plantacjach. Termin pojawienia się choroby na roślinach jest ważny; im wcze-śniej się pojawi, tym większe może spowo-dować straty. Straty na plantacjach
niechro-nionych sięgają nawet kilkudziesięciu pro-cent. Według Hoffmana i Schmutterera (1983) na plantacjach niechronionych przed zarazą dochodzą do 70%, a w przypadku al-ternariozy 20-50% (Denner, Theron 1999).
W ostatnich latach na plantacjach ziem-niaka coraz częściej stwierdza się alternario-zę. Choroba, atakując rośliny we wczesnych stadiach ich rozwoju, stanowi zagrożenie dla plonów. Infekcja rozpoczyna się na najstar-szych, dolnych liściach. W latach badań pierwsze objawy alternariozy stwierdzano najczęściej w II i III dekadzie czerwca. Naj-wcześniej chorobę zaobserwowano w 2007 roku w województwie łódzkim (28.05.) na wczesnej odmianie Korona (42 dni po sadze-niu), a najpóźniej (25.07.) w roku 2006, po 85 dniach, na Mazowszu. Późne wystąpienie choroby mogło być związane z grupą wcze-sności i genetyczną odpornością uprawia-nych odmian oraz niesprzyjającymi dla roz-woju grzyba warunkami atmosferycznymi.
Badania ankietowe na plantacjach ziem-niaka w 65,6% przypadków potwierdziły
do-niesienia Osowskiego (2007), że w warun-kach naszego kraju pierwsze objawy alterna-riozy występują między 53. a 72. dniem od sadzenia (tab. 1). Występowanie alternariozy notowano także między 40. a 53. dniem (10,7%) oraz między 73. a 90. (23,7%). Ste-wart i Bradshaw (1993) oraz Osowski (1999) uważają, że występowaniu pierwszych infek-cji choroby w tak wczesnym terminie może sprzyjać zwiększany w ostatnich latach areał upraw odmian o krótkim okresie wegetacji. Szybszy rozwój procesu starzenia się roślin ziemniaka stwarza tym samym korzystne warunki do wcześniejszego wystąpienia pierwszych objawów alternariozy.
W ostatnich latach notowane są przypadki wcześniejszego pojawu zarazy ziemniaka na plantacjach. Wpływ na to może mieć zarów-no układ warunków meteorologicznych sprzyjających wcześniejszemu rozpoczęciu infekcji, jak również chore sadzeniaki i zmia-ny w populacji sprawcy – Phytophthora
infe-stans.
Tabela 1
Występowanie pierwszych objawów alternariozy na terenie Polski w latach 2005-2009 (dane ankietowe)
Województwo
Pojaw alternariozy
Średnia liczba dni po sadzeniu (zakres dni od sadzenia)
2005 2006 2007 2008 2009 Dolnośląskie 67 (62-75) 49 (40- 60) 55 (48-65) 63 (49-82) 67 (57-83) Kujawsko-pomorskie 66 (55-78) 66 (55-70) 62 (40-81) 72 (59-82) 62 (51-70) Łódzkie 54 (49-61) 66 (52-78) 57 (42-75) 67 (53-88) 56 (46-66) Mazowieckie 74 ((56-92) 69 (54-86) 56 (46-62) 55 (49-61) 68 (58-79) Opolskie 67 (62-75) 80 bd 82 52 Podlaskie 66 (49-78) 61 (55-65) 72 (59-82) 62 (57-70) 67 (61-73) Pomorskie 53 (40-68) bd bd 75 62 (61-64) Warmińsko-mazurskie 74 (69-84) 70 (58-86) 62 (50-83) 63 (54-79) 62 (61-64) Wielkopolskie bd 84 66 (53-80) 59 bd
Z danych ankietowych zgromadzonych w latach 2005-2009 wynika, że pierwsze infek-cje choroby znaleziono w 2007 roku na tere-nie województwa łódzkiego (1.06. – 50 dni po sadzeniu) na wczesnej odmianie Lord (tab. 2). Natomiast Walczak i inni (2008) na podstawie zebranych ankiet donoszą, że w roku 2007 najwcześniejsze i największe
na-silenie choroby stwierdzano wówczas na pół-nocy Polski, w województwie pomorskim (60,6%), a najmniejsze w opolskim (17%). Średnia liczba roślin porażonych zarazą w kraju wynosiła wtedy 36,3% ocenianej po-wierzchni, a w województwie łódzkim około 30%. Korzystne warunki do wcześniejszego wystąpienia zarazy zarejestrowano również
w pozostałych latach badań. Pierwsze obja-wy w roku 2005 i 2006 obja-wystąpiły 14 i 22 czerwca na terenie województwa łódzkiego, w 2008 (10.06.) w Wielkopolsce (odpowied-nio po 53, 50 i 67 dniach), a w 2009 (9.06. – 50 dni po sadzeniu) w rejonie Polski połu-dniowo-zachodniej. Najpóźniej objawy cho-roby odnotowano w województwie kujawsko--pomorskim (25.08.) w 2006 roku, po 127 dniach wegetacji.
Generalnie pierwsze infekcje choroby w warunkach Polski najczęściej stwierdzano między 61. a 70. dniem po sadzeniu ziem-niaków (tab. 2). W tym terminie, licząc od II dekady czerwca do I dekady lipca, plantacji z objawami zarazy było najwięcej (27,8%). Liczne przypadki stwierdzano również mię-dzy 71. a 80. dniem (21,4%), mięmię-dzy 81. a 90. (18,6%) oraz między 91. a 100. (13,9%).
Rozbieżności w terminie pojawu chorób w uprawach ziemniaka w znacznej mierze wy-nikają ze zróżnicowanych warunków klima-tyczno-glebowych w poszczególnych regio-nach kraju, a także wczesności odmian oraz daty sadzenia.
Z danych ankietowych wynika, że w Pol-sce coraz częściej objawy zarazy występują na łodygach ziemniaka. Stwierdzono je w la-tach 2005, 2006 i 2008 odpowiednio na 7,0, 12,9 i 20,4% obserwowanych plantacji. Naj-więcej przypadków choroby odnotowano w latach 2007 i 2009 na 51,6 i 49,2%
ocenia-nych upraw. Objawy pierwotnej infekcji łodyg najczęściej obserwowano na środkowym piętrze roślin (48,4%), najrzadziej na dole ło-dyg (16,2%). Zróżnicowane nasilenie choro-by na poszczególnych piętrach rośliny stwierdziła w swoich badaniach Kapsa (2000), stawiając hipotezę, że infekcji sprzy-ja swoisty mikroklimat wytwarzający się pod liśćmi.
Celem uprawy ziemniaka jest uzyskanie zdrowego, dobrze przechowującego się plo-nu bulw, którego jakość i wielkość zależy od wielu czynników, m.in. od właściwej ochrony chemicznej. Ochrona chemiczna plantacji ziemniaka może polegać na intensywnym stosowaniu fungicydów już od wschodów, lub też – jako ochrona zrównoważona – opierać się na prognozowaniu występowania patogenu i wykorzystywać systemy wspoma-gające podejmowanie decyzji o jej rozpoczę-ciu (Kapsa 2006). Liczba zabiegów chemicz-nych na obserwowachemicz-nych plantacjach wahała się średnio od 1 do 5. Na większości planta-cji (70,9%) wykonywano przeciętnie 1--2 za-biegi przeciwko zarazie (tab. 4), tylko na 17,7% powierzchni były to 3 zabiegi, a na 11% obserwowanych obiektów – 4. Znacznie więcej zabiegów chemicznych (fungicydami) przeprowadzano tylko na dużych plantacjach ziemniaczanych. Średnio na takich polach wykonuje się od 10 do 20 zabiegów.
Tabela 2
Występowanie pierwszych objawów zarazy ziemniaka na terenie Polski w latach 2005-2009 (dane ankietowe)
Województwo
Pojaw zarazy ziemniaka
Średnia liczba dni po sadzeniu (zakres dni od sadzenia)
2005 2006 2007 2008 2009 Dolnośląskie 72 (64-83) 68 (61-71) 73 (57-87) 84 (71-96) 76 (57-87) Kujawsko-pomorskie 78 (52-107) 97 (69-127) 74 (59-81) 81 (66-97) 74 (67-88) Łódzkie 61 (62-67) 76 (67-92) 64 (50-70) 81 (57-125) 63 (59-66) Mazowieckie 74 (66-95) 74 (54-92) 77 (70-98) 84 (77-91) 75 (68-84) Opolskie 70 75 bd 101 71 Podlaskie 81 (59-91) 80 (63-101) 75 (67-82) 85 (70-97) 75 (61-84) Pomorskie 82 (71-97) bd bd 86 (64-117) 95 Warmińsko-mazurskie 100 (91-112) 88 (70-107) 71 (66-83) 79 (72-86) 74 (69-78) Wielkopolskie bd 116 69 (57-80) 68 (61-76) bd Tabela 3
Procentowy udział poszczególnych grup fungicydów do zwalczania zarazy ziemniaka
obserwacji układowo-wgłębny układowy wgłębny powierzchniowy 2005 bd 43,9 15,9 40,2 2006 9,2 39,3 24,4 27,0 2007 14,3 45,2 11,9 28,6 2008 20,0 23,3 20,0 37,3 2009 17,2 23,0 23,4 36,5
W ochronie plantacji przed zarazą stoso-wano przede wszystkim fungicydy o działa-niu układowym, na 34,9% wszystkich oce-nianych upraw, i powierzchniowym – 33,9% (tab. 3). Najczęściej stosowano Ridomil Gold MZ 68 WG (26,6% przypadków), następnie Infinito 687,5 SC (16,4%), Curzate M 72,5 WG (10,6%), Pyton Consento 450 SC (8,0%), Tattoo C750 SC (7,2%), Pyton 60 WG (6,7%), Gwarant 500 SC (6,3%) (tab. 4). Już z wcześniejszych opracowań ankieto-wych wynikało, że największy udział w ochronie ziemniaka przed zarazą mają fungi-cydy o działaniu układowym (Pawińska i in. 2001). Zastosowanie tych środków zapewnia ochronę rośliny przez okres około dwóch ty-godni. Fungicydy, wnikając do rośliny, prze-mieszczają się w niej wraz z sokami i zabez-pieczają ją, a także nowe przyrosty, przed in-fekcją P. infestans.
Czarna nóżka i mokra zgnilizna bulw to rozpowszechnione w Polsce choroby bakte-ryjne, a ich występowanie wiąże się z warun-kami panującymi w sezonie wegetacyjnym; duża ilość opadów lub uprawa na terenach podmokłych sprzyja porażeniu. W latach 2005-2009 porażenie roślin czarną nóżką na ankietowanych plantacjach było stosunkowo niewysokie (tab. 5), a szczególnie niskie w sezonie 2006 i 2007, prawdopodobnie dzięki słabym opadom w kwietniu i maju w wielu re-jonach Polski. Mimo niskiego przeciętnego porażenia roślin czarną nóżką lokalnie stwierdzano przypadki porażenia wyższego, np. w latach 2005 i 2008 w województwie ku-jawsko-pomorskim sięgało ono odpowiednio 8,9 i 6,4%. Przyczyną wyższego lokalnego porażenia odmian na obserwowanych plan-tacjach mogły być pozostawione w pobliżu chore rośliny po selekcji negatywnej lub cho-ry sadzeniak.
Tabela 4
Najczęściej stosowane fungicydy w ochronie ziemniaka przed zarazą na obserwowanych plantacjach
Nazwa handlowa produktu Liczba zabiegów na plantacjach
1 2 3 4 5 6
Fungicydy o działaniu układowo-wgłębnym
Infinito 687,5 SC 11 12 9 5 1 1 39
Pyton Consento 450 SC 6 5 5 3 19
Fungicydy o działaniu układowym
Galben M 73 WP 6 1 1 1 9
Ridomil Gold MZ 68 WG 44 14 2 2 1 63
Tattoo C 750 SC 10 4 3 17
Fungicydy o działaniu wgłębnym
Curzate M 72,5 WG 7 9 6 3 25
Pyton 60 WG 3 5 6 2 16
Tanos 50 WG 1 2 3
Fungicydy o działaniu powierzchniowym
Altima 500 SC 3 3 1 2 9 Antracol 70 WG 3 1 1 1 6 Gwarant 500 SC 7 5 2 1 15 Indofil 80 WP 3 3 3 1 10 Polyram 70 WG 1 3 1 1 6 Razem 102 65 42 23 4 1 237
Nasilenie porażenia bulw mokrą zgnilizną było również najwyższe w województwie ku-jawsko-pomorskim. Występowanie mokrej zgnilizny w poszczególnych województwach nie zawsze było odbiciem sytuacji w sezonie wegetacyjnym. W niektórych, np. w pomor-skim w 2009 roku, mimo umiarkowanego wy-stępowania czarnej nóżki w sezonie (3,2%) stwierdzono duże porażenie bulw mokrą zgnilizną (20,1%). Przyczyną mogły być złe warunki zbioru, liczne uszkodzenia mecha-niczne bulw i porażenie innymi patogenami, np. zarazą.
Najczęściej miejscem magazynowania ziemniaków były kopce i piwnice, a tylko w 10 gospodarstwach przechowywano je w przechowalniach. Dane te świadczą o tym, że w dalszym ciągu plon jest narażony na straty i ubytki wskutek gorszych warunków składowania.
Nasilenie parcha zwykłego na terenie kra-ju było bardzo zróżnicowane (tab. 5). Wyniki badań ankietowych wykazały, że największe
łączne porażenie bulw parchem zwykłym wy-stąpiło w roku 2009 (12,6%), szczególnie w materiale pochodzącym z województw po-morskiego (56,8%) i podlaskiego (12,7%). Większą liczbę bulw porażonych parchem zwykłym stwierdzono również w roku 2007, głównie w materiale zebranym z wojewódz-twa kujawsko-pomor-skiego (32,1%). Dane te wskazują, że chore bulwy mogą mięć wpływ na pogorszenie jakości plonu. Gene-ralnie w latach 2005-2009 na terenie Polski nie stwierdzono dużego zagrożenia plantacji chorobami bakteryjnymi. O większym zagro-żeniu można mówić jedynie w odniesieniu do lokalnych sytuacji.
Przedstawione dane są tylko oceną sza-cunkową, rejestrującą sezonowe zmiany w populacji patogenów, termin występowania, lokalizację objawów i ich nasilenie. Informa-cje zbierane przez ankieterów pozwalają na opracowanie praktycznych zaleceń dotyczą-cych ochrony plantacji przed chorobami.
►Obserwacje prowadzone na terenie Polski wykazały zróżnicowane terminy wy-stępowania zarazy i alternariozy na planta-cjach ziemniaka. Różnica między najwcze-śniejszym i najpóźniejszym terminem wystą-pienia pierwszych objawów choroby wynosi nawet kilka tygodni. Zmienność terminów po-jawu zarazy i alternariozy w latach i regio-nach sygnalizuje ciągłą potrzebę monitoro-wania wczesnych infekcji na plantacjach w celu ochrony upraw, głównie przed zarazą. Nieterminowe zabiegi mogą być przyczyną małej skuteczności ochrony przed sprawca-mi chorób.
►W warunkach Polski pierwsze objawy zarazy ziemniaka stwierdzano najczęściej między 60. a 70. dniem po sadzeniu (27,8%) oraz między 70. a 80. dniem (21,4%). Po-twierdzono również doniesienia literaturowe o występowaniu pierwszych objawów alter-nariozy na plantacjach między 53. a 72. dniem po sadzeniu.
►Obserwacje pozwoliły określić zakres prowadzonej ochrony plantacji przed zarazą ziemniaka. Liczba zabiegów fungicydowych wahała się od 1 do 5. Najwięcej plantacji chroniono za pomocą dwóch zabiegów, któ-re w sytuacji zauważalnych zmian pogodo-wych nie zabezpieczają w pełni upraw ziem-niaka przed stratami plonu. Zaobserwowano wzrost użycia fungicydów o działaniu układo-wym i powierzchnioukłado-wym, a spadek użycia fungicydów wgłębnych. Zastosowanie fungi-cydów z grupy układowych pozwala chronić nowe przyrosty roślin, jak również ograni-czyć wcześniejsze infekcje na plantacji.
►Porażenie plantacji i bulw ziemniaka chorobami bakteryjnymi było stosunkowo
niewysokie. Większe nasilenie wystąpiło je-dynie lokalnie. Ocena stanu zdrowotności zebranych bulw i miejsca przechowywania plonu pozwala prognozować jakość sadze-niaków w roku następnym.
Literatura
1. Denner F. D. N., Theron D. J. 1999. Voorkoms en
beheer van swamsiektes by aartappels [W:] Handleiding vir Aartappelverbouing in South-Africa (ed. P. J. Steyn). Agric. Res. Council, Roodeplaat Pre-toria: 17- -132; 2. Hoffman G. M., Schmutterer H.
O. 1983. Parasitare Krankheiten und Schadlinge an
landwirtschaftlichen Kulturpflanzen. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart; 3. Kapsa J. 2000. Wykorzystanie no-wych elementów ochrony upraw ziemniaka przed zara-zą. – Prog. Plant Prot. 40(1): 169-176; 4. Kapsa J.
2006. Wpływ nowoczesnych elementów ochrony na
skuteczność bezpiecznego zwalczania groźnych pato-genów ziemniaka. – Prog. Plant Prot. 46(1): 366-373;
5. Osowski J. 1999. Nasilenie występowania
alterna-riozy (Alternaria sp.) na terenie kraju w latach 1996- -1997. [W:] Ochrona ziemniaka. Konf. nauk. Koło-brzeg, 23-24.03.1999. IHAR Oddz. Bonin: 71-76;
6. Osowski J. 2007. Termin występowania pierwszych
objawów alternariozy ziemniaka w zależności od roku i województwa. – Prog. Plant Prot. 47(2): 216-223;
7. Stewart H. E., Bradshaw J. E. 1993. A glasshouse
test for assessing resistance to early blight (Alternaria
solani). – Potato Res. 36(1): 35-42; 8. Walczak F.,
Ga-łęziewski M., Jakubowska M., Skorupska A., Tra-twal A., Wójtowicz A., Złotkowski J., Heryng I., Ga-jewski M. oraz inspektorzy Wojewódzkich Inspek-toratów PIORIN. 2008. Szkodliwość wybranych
agro-fagów roślin uprawnych w Polsce w 2007 roku. – Prog. Plant Prot. 48(1): 65-83
