Widok Skok pokwitaniowy i budowa ciała dziewcząt z Meridy (Jukatan, Meksyk) jako sposób przystosowania do warunków życia

Anna ZIELIÑSKA*

Skok pokwitaniowy i budowa cia³a dziewcz¹t

z Meridy (Jukatan, Meksyk) jako sposób

przystosowania do warunków ¿ycia

* _{Fragment pracy magisterskiej wykonanej pod kierunkiem prof. UKSW dr hab. Anny}

Siniar-skiej-Wolañskiej.

1/2003

Wstêp

Niniejsza praca rozwa¿a zagadnienia wielkoœci i proporcji cia³a oraz dojrzewania ocenianego skokiem pokwitaniowym i wyst¹pieniem menar-che (pierwszej menstruacji) u dziewcz¹t z Meridy na Jukatanie (Meksyk) z dwóch grup etnicznych: Indian Maja i Metysów (mieszañców obu grup) oraz Kreoli (potomków Hiszpanów).

Powy¿sze zagadnienie na terenie Jukatanu doczeka³o siê ju¿ pewnych podsumowañ w aspekcie badañ etnicznych mieszkañców wsi, miast i ró¿-nych grup spo³eczno-ekonomiczró¿-nych (Steggerda 1932, Steggerda 1941, Kelley 1991, Wolañski i wsp. 1993, Siniarska i Wolañski 1999, Siniarska 2000, Siniarska i Wolañski 2000). Po raz pierwszy natomiast praca oparta jest o badania losowe dzieci szkolnych wszystkich grup spo³eczno-eko-nomicznych zamieszkuj¹cych w Meridzie.

Nowatorskie zagadnienie rozwa¿ane w niniejszej pracy dotyczy sko-ku pokwitaniowego, który jest inny w grupie etnicznej Maja i Metysów oraz Kreoli. Problem ten zaczyna byæ coraz czêœciej dyskutowany w lite-raturze œwiatowej (Bogin 1999a, Henneberg, 2001).

Celem pracy jest porównanie budowy i proporcji cia³a, wieku wystêpo-wania i intensywnoœci skoku pokwitaniowego i wieku wystêpowystêpo-wania me-narche u dziewcz¹t szkolnych w Meridzie nale¿¹cych do dwóch grup etnicz-nych (Majów i Metysów oraz Kreoli). Ocenione te¿ zostan¹ zmiany (trend sekularny) w wieku wyst¹pienia menarche miêdzy matkami i córkami.

Hipoteza robocza niniejszej pracy dotyczy tempa skoku pokwitanio-wego obserwowanego u Majów i Kreoli. Zak³adamy, ¿e tempo zmian wysokoœci cia³a w czasie skoku pokwitaniowego bêdzie wolniejsze u Ma-jów i Metysów, a szybsze u Kreoli. Hipoteza ta jest oparta o ostatnie

do-Wiek w latach Grupa etniczna 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Maja i Metyski 154 45 65 49 41 62 70 94 68 57 52 60 40 857 Kreolki 159 94 94 82 70 74 76 128 126 141 87 40 63 1314 Σ niesienia, mówi¹ce, ¿e skok pokwitaniowy mo¿e byæ zjawiskiem doœæ póŸnym w ewolucji cz³owieka i byæ mo¿e odpowiedzialny za to jest do-brobyt charakteryzuj¹cy przemys³owo rozwiniête kraje zachodnie, a przejawiaj¹cy siê bogatym w bia³ko zwierzêce i bardzo urozmaiconym ¿ywieniem (Henneberg 2001).

Materia³ i Metoda

Merida jest miejscem zamieszkania badanych dziewcz¹t. Jest to stoli-ca stanu Jukatan w Meksyku, po³o¿ona 30 km od znajduj¹cej siê na pó³-noc od niej Zatoki Meksykañskiej. Panuje tam wilgotny klimat tropikalny z wyraŸnie zaznaczon¹ por¹ deszczow¹ w okresie letnim. Wed³ug oficjal-nych daoficjal-nych z 2000 roku populacja zamieszkuj¹ca Meridê liczy 662530 osoby, jednak nieoficjalnie jest ona szacowana na milion osób. Merida jest oœrodkiem finansowym, urzêdowym, przemys³owym i us³ugowym nie tylko dla stanu Jukatan, ale tak¿e dla ca³ego meksykañskiego regionu Pó³wyspu Jukatan.

Materia³ niniejszej pracy stanowi¹ dziewczêta w wieku szkolnym, po-chodz¹ce z dwóch grup etnicznych: Kreoli (1314) oraz Indian Maja i Me-tysów (857). £¹cznie zebrany materia³ (wywiad i pomiary) obejmuje 2171 dziewcz¹t. Liczebnoœæ badanych dziewcz¹t w poszczególnych klasach wieku kalendarzowego przedstawiono w Tabeli 1.

Podzia³u na grupy etniczne dokonano kieruj¹c siê pochodzeniem mieszkañców. Ludnoœæ zamieszkuj¹ca Pó³wysep Jukatan sk³ada siê z Kre-oli (pochodzenia g³ównie hiszpañskiego), Indian Maja oraz Metysów, czyli mieszañców tych obu grup. Wed³ug hiszpañskiego zwyczaju ka¿dy Meksykanin posiada dwa nazwiska pierwsze ze strony ojca, a drugie ze strony matki. Kobiety nie zmieniaj¹ nazwisk po wyjœciu za m¹¿. Dziêki temu ³atwo ustaliæ ich pochodzenie etniczne. Osobnika z dwoma nazwi-skami Maja klasyfikuje siê jako czystego Indianina Maja, z jednym tylko takim nazwiskiem – jako Metysa natomiast z dwoma nazwiskami nie Maja – jako Kreola.

Tabela 1. Liczebnoœæ badanych dziewcz¹t z Meridy (Jukatan, Meksyk) w klasach wieku kalendarzowego.

Dziewczêta podzielono na 13 rocznych grup wiekowych – od 6 (5.5-6.49) do 18 (17.5-18.49) lat. Badania wykonane zosta³y metod¹ przekro-jow¹ w latach 1996-1997 w Meridzie w ramach dotacji meksykañskiego Komitetu Badañ Naukowych CONACyT nr. 26469H, kierowanego przez prof. dr hab. Napoleona Wolañskiego. Badania wykonywa³y te same oso-by, a pomiary przeprowadzane by³y w godzinach przedpo³udniowych.

Do celów niniejszej pracy wziêto pod uwagê nastêpuj¹ce cechy soma-tyczne: wysokoœæ i masê cia³a, d³ugoœæ koñczyny górnej, d³ugoœæ koñczyny dolnej, szerokoœæ barków, szerokoœæ bioder, obwód klatki piersiowej, gru-boœæ tkanki t³uszczowej na ramieniu i poni¿ej ³opatki. Cechy te by³y podsta-w¹ do obliczenia wskaŸnika masywnoœci budowy (BMI) oraz innych wskaŸ-ników oceniaj¹cych proporcjê cia³a: barkowo-wzrostowego, biodrowo-wzrostowego, miêdzykoñczynowego i Marty. Ponadto pytano o wiek, w którym wyst¹pi³a pierwsza menstruacja (menarche) u matek i córek w obu grupach etnicznych (metoda retrospektywna). Dokonano równie¿ oceny tempa rozwoju badanych dziewcz¹t metod¹ przyrostów rocznych.

Pomiary antropometryczne wykonano zgodnie z ogólnie przyjêt¹ technik¹ (Martin i Saller 1957-59), pozosta³e cechy oraz wskaŸniki zmie-rzono i obliczono wg metod podanych w podrêcznikach Wolañskiego (1975) i Malinowskiego i Wolañskiego (1988).

Obliczeñ statystycznych dokonano przy u¿yciu pakietu statystyczne-go SPSS. W celu oceny ró¿nic w pomiarach i wskaŸnikach miêdzy dziew-czêtami pochodz¹cymi z dwóch ró¿nych grup etnicznych u¿yto test t (T-Studenta) dla prób niezale¿nych.

Analiza Wyników W³asnych

1. Wielkoœæ i budowa cia³a

Porównanie dziewcz¹t z grup etnicznych Maja i Metysek (te dwie grupy po³¹czono, poniewa¿ nie wykazuj¹ istotnych ró¿nic) oraz Kreolek wykaza³o wiele ró¿nic w budowie i proporcjach cia³a.

Kreolki s¹ znacznie wy¿sze ni¿ Maja i Metyski. Ró¿nice istotne staty-stycznie widoczne s¹ tu w ka¿dej klasie wieku z wyj¹tkiem 9 roku ¿ycia (Ryc. 1). WskaŸnik masywnoœci budowy (BMI) w zasadzie nie wykazuje ró¿nic istotnych statystycznie, z wyj¹tkiem 11 roku ¿ycia (wzglêdnie ciê¿sze Kreolki). Jednak¿e Kreolki wykazuj¹ nieco masywniejsz¹ budowê cia³a przed pokwitaniem (do 11 roku ¿ycia), natomiast po 12 roku ¿ycia wiêksz¹ wzglêdna mas¹ cia³a charakteryzuj¹ siê Indianki Maja i Metyski (Ryc. 2).

WskaŸnik miêdzykoñczynowy obrazuje stosunek d³ugoœci koñczyny górnej do d³ugoœci koñczyny dolnej. W tak przedstawionej proporcji d³u-goœæ r¹k w stosunku do d³ugoœci nóg jest krótsza u Kreolek ni¿ u dziew-cz¹t Maja i Metysek. Ró¿nice istotne statystycznie widoczne s¹ w wieku

Rycina 1. Wysokoœæ cia³a dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk. * - istotnoœæ staty sty czna ró¿nic

Wiek w latach W ys ok oœ æ ci a³ a w cm 105 115 125 135 145 155 165 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Maja i Mety ski

Kreolki *** * *** ** *** * *** *** *** *** *** ***

Rycina 2. BMI dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.

Wiek w latach B M I 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Maja i Mety ski

Kreolki

*

Rycina 3. WskaŸnik miêdzykoñczynowy u dziewcz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.

Wiek w latach W sk aŸ ni k m iê dz yk oñ cz yn ow y 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Maja i Mety ski Kreolki

**

WskaŸnik barkowo-wzrostowy wskazuje natomiast na mniejsz¹ sze-rokoœæ barków w stosunku do wysokoœci cia³a u Kreolek, czyli s¹ one smuklejsze od Maja i Metysek. Ró¿nice istotne statystycznie widoczne s¹ od skoku pokwitaniowego to jest w 12, 14, 17 i 18 roku ¿ycia (Ryc. 4).

Oceniaj¹c wskaŸnik biodrowo-wzrostowy nie widaæ wiêkszych ró¿-nic istotnych statystycznie miêdzy porównywanymi grupami etró¿-nicznymi, szczególnie do 13 roku ¿ycia. Jedynie w 7 roku ¿ycia szersze wzglêdnie biodra maj¹ Kreolki. Po 13 roku ¿ycia wê¿sze biodra do wysokoœci cia³a uwidaczniaj¹ siê u Kreolek w porównaniu z Maja i Metyskami, choæ ró¿-nice istotne statystycznie wystêpuj¹ jedynie u 16-latek (Ryc. 5).

WskaŸnik Marty wykazuje, ¿e obwód klatki piersiowej w stosunku do wysokoœci cia³a jest mniejszy u Kreolek, a wiêc Maja i Metyski maj¹ bar-dziej krêp¹ budowê cia³a ni¿ Kreolki, który to wniosek wynika tak¿e z

Rycina 4. WskaŸnik barkowo-wzrostowy u dziewcz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.

Wiek w latach W sk aŸ ni k ba rk ow o-w zr os to w y 21,2 21,4 21,6 21,8 22,0 22,2 22,4 22,6 22,8 23,0 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Maja i Mety ski

Kreolki

*

***

***

*

Rycina 5. WskaŸnik biodrow o-w zrostow y u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.

Wiek w latach w sk aŸ ni k w zr os to w o-m ie dn ic zn y 15,8 16,4 17,0 17,6 18,2 18,8 19,4 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Maja i Mety ski

Kreolki

*

wiêkszej wzglêdnej szerokoœci barków i bioder w grupie etnicznej Maja i Metysek. Ró¿nice te szczególnie s¹ zaznaczone po 12 roku ¿ycia (Ryc. 6).

Podskórna tkanka t³uszczowa tak na ramieniu jak i poni¿ej ³opatki jest wiêksza u Kreolek ni¿ u Maja i Metysek do 11 roku ¿ycia. W wieku póŸ-niejszym ró¿nice te zanikaj¹. Na ramieniu ró¿nice istotne statystycznie s¹ zaznaczone jedynie w wieku 11 lat (Ryc. 7).

Wiêksze ró¿nice wystêpuj¹ natomiast pod ³opatka, czyli zwi¹zane s¹ z rozk³adem t³uszczu na tu³owiu, i tu ró¿nice istotne statystycznie wi-doczne s¹ w 8, 10 i 11 roku ¿ycia (Ryc. 8).

Rycina 7. Tkanka t³uszczowa na ramieniu u dziewcz¹t z Meridy, Jukatan, Meksy

Wiek w latach Tk an ka t³u sz cz ow a w m m 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 M aja i M etyski Kreolki ***

Rycina 6. WskaŸnik Marty u dziewcz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk.

Wiek w latach W sk aŸ ni k M ar ty 46,5 47,5 48,5 49,5 50,5 51,5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 M aja i M etyski Kreolki * ** *** *

2. Przyrosty wysokoœci cia³a – ocena wyst¹pienia skoku pokwitaniowego

Zestawienie rocznych przyrostów wysokoœci cia³a u dziewcz¹t Maja i Metysek oraz Kreolek da³o interesuj¹ce wyniki. Okaza³o siê mianowicie, ¿e w okresie skoku pokwitaniowego wiêksze roczne przyrosty wystêpu-j¹ u Kreolek ni¿ u Maja i Metysek.

Analizuj¹c krzywe szybkoœci wzrastania dziewcz¹t obserwowane od 7 do 18 roku ¿ycia z obu grup etnicznych mo¿na wskazaæ charaktery-styczne momenty rozwojowe. Skok pokwitaniowy rozpoczyna siê u Kre-olek miêdzy 9 a 10 (7.48 cm/rok) rokiem ¿ycia, natomiast u Maja i Mety-sek skok pokwitaniowy jest trudno zauwa¿alny (Ryc. 9).

Rycina 8. Tkanka t³uszczow a pod ³opatk¹ u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk. Wiek w latach Tk an ka t³u sz cz ow a po d ³o pa tk ¹ w m m . 7 9 11 13 15 17 19 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Maja i Mety ski Kreolki

*

**

**

Rycina 9. Przyrosty w ysokoœci cia³a u dziew cz¹t z Meridy, Jukatan, Meksyk. MM i K - w artoœci przyrostów rocznych

Przyrosty miêdzy latami

Pr zy ro st y w ys ok oœ ci ci a³ a w cm /ro k -1 1 3 5 7 9 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 Maja i Mety ski Kreolki 4,72 5,89 5,77 3,93 5,16 7,48 6,25 7,21 6,11 3,06 M M 6,48 K 6,43 1,69 2,86 1,492,98 0,23 0,83 1,56 0,34 0,24 -0,32 0,01 0,53

Zwiêkszenie siê przyrostów rocznych wysokoœci cia³a jest niewielkie i w zasadzie utrzymuje siê przez 3 lata na doœæ sta³ym poziomie (od ok. 5 do 6 cm/rok). Trudno nawet stwierdziæ, kiedy rozpoczyna siê u nich skok pokwitaniowy, choæ s¹dz¹c z najwiêkszego przyrostu wystêpuje on miêdzy 10-11 (6.25 cm/rok) rokiem ¿ycia.

U dziewcz¹t kreolskich w ci¹gu dwóch lat (10 i 11) przyrost wysoko-œci cia³a wynosi 14,7 cm, podczas gdy u Maja i Metysek, o rok póŸniej, przyrost dwuletni wynosi 12,4 cm. W roku poprzedzaj¹cym skok pokwi-taniowy u Kreolek przyrost wysokoœci cia³a wynosi 3,9 cm, podczas gdy u Maja i Metysek przyrost ten wynosi ponad 5 cm. W ci¹gu 4 lat najwiêk-szych przyrostów, wysokoœæ cia³a wzros³a jednak podobnie u obu grup etnicznych, tj. u Kreolek o 24,5 cm, zaœ u Maja i Metysek o 23,3 cm. Kre-olki cechuje jednak wyraŸny skok pokwitaniowy, czego nie mo¿na za-uwa¿yæ u Maja i Metysek.

Po skoku pokwitaniowym nastêpuje wyhamowanie szybkoœci przyro-stów wysokoœci cia³a choæ proces wzrastania trwa jeszcze przez jakiœ czas. Koniec skoku pokwitaniowego u Kreolek wystêpuje miêdzy 11-12 rokiem ¿ycia (3.06 cm/rok), natomiast u dziewcz¹t Maja i Metysek miê-dzy 12-13 rokiem ¿ycia (1.61 cm/rok). PóŸniejszy przebieg przyrostów wysokoœci cia³a jest podobny u obu grup etnicznych, trochê wy¿szy u Kreolek w wieku 12-14 lat, a w nastêpnych latach jest on nieco wy¿szy u Maja i Metysek (15-16 lat).

3. Wiek dojrzewania badanych dziewcz¹t i ich matek

W celu oceny wieku dojrzewania dziewcz¹t oraz sprawdzenia czy mia³y miejsce zmiany miêdzypokoleniowe (zwane te¿ tendencj¹ przemian lub trendem sekularnym), to jest przyœpieszenie b¹dŸ opóŸnienie dojrze-wania, wziêto pod uwagê wiek wyst¹pienia pierwszej miesi¹czki (menar-che) u matek i córek z obu grup etnicznych jako moment osi¹gniêcia doj-rza³oœci p³ciowej.

Porównanie obu grup etnicznych nie wykaza³o ró¿nic istotnych staty-stycznie tak w generacji córek jaki i matek. U matek Maja i Metysek me-narche wyst¹pi³a œrednio w wieku 12,94 lat, natomiast u matek z grupy Kreolek zjawisko to mia³o miejsce w wieku 12,93 lat. U córek Maja i Me-tysek menarche wyst¹pi³a w wieku 12.46 lat, natomiast u córek z grupy Kreolek pierwsza menstruacja wyst¹pi³a w wieku 12.54 lat. Widoczne jest wiêc, ¿e ró¿nice istotne statystycznie wystêpuj¹ jedynie miêdzy genera-cjami, a obserwowane przyspieszenie dojrzewanie wynosi oko³o 6 mie-siêcy (0,48 roku) dla Maja i Metysek oraz oko³o 5 miemie-siêcy (0,39 roku) dla Kreolek (Rycina 10.). Poniewa¿ pokolenie trwa œrednio 25 lat, akcele-racja dojrzewania wynosi na dekadê oko³o 0,19 roku u kobiet Maja i Me-tysek, a 0,16 roku u Kreolek.

Dyskusja wyników

Porównanie wielkoœci i proporcji cia³a dziewcz¹t z dwóch grup etnicz-nych w Meridzie, wykaza³o, ¿e Kreolki s¹ wy¿sze, ciê¿sze, maj¹ d³u¿sze koñczyny, szersze barki i biodra oraz wiêcej tkanki t³uszczowej ni¿ In-dianki Maja i Metyski. WskaŸniki proporcji cia³a wskazuj¹ na smuklejsz¹ budowê cia³a oraz d³u¿sze koñczyny dolne w stosunku do górnych Kre-olek ni¿ Indianek Maja i Metysek. Podobne wyniki uzyskano badaj¹c ró¿-ne populacje Jukatanu (Wolañski i wsp. 1993, Siniarska i Wolañski 1999). G³ówne wyt³umaczenie tego zjawiska jest dwojakie. Z jednej strony ró¿-nice etniczne mog¹ mieæ swoje pod³o¿e genetyczne (Kreole s¹ pochodze-nia europejskiego i nale¿¹ do odmiany bia³ej, Indianie Maja nale¿¹ do od-miany ¿ó³tej). Druga sprawa dotyczy wy¿szego statusu spo³eczno-ekono-micznego, a co za tym idzie lepszych warunków bytowych w jakich ¿yj¹ rodziny kreolskie w porównaniu z Majami. Jednak¿e wspomniane „pod-³o¿e genetyczne” te¿ jest w obecnych czasach poddawane krytyce. Po-równanie wysokoœci cia³a miêdzy Czarnymi i Bia³ymi mieszkañcami USA jest tak¿e przyk³adem genetyczno-œrodowiskowej interakcji, która wp³y-wa na rozwój (Fulwood i wsp. 1981). Natomiast jeœli do tych porównañ do³¹czy siê podzia³ na grupy etniczne, dochód, wykszta³cenie, miejsce za-mieszkania (wieœ i miasto) nie stwierdza siê statystycznie istotnych ró¿-nic miêdzy Czarnymi i Bia³ymi w przypadku wysokoœci cia³a. Ró¿ró¿-nice ta-kie natomiast istniej¹ w przypadku proporcji cia³a (Czarni Amerykanie maj¹ krótszy tu³ów i d³u¿sze koñczyny ni¿ Biali), i uwa¿a siê, ¿e gene-tyczne pod³o¿e jest w tym przypadku bardzo prawdopodobne (Bogin

Rycina 10. Wiek menarche dziewcz¹t i ich matek z Meridy Jukatan, Meksyk. * - Istotnoœæ miêdzy generacjami

11,9 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 12,8 12,9 13,0 13,1

Maja i Metyski Kreolki

Matki Córki

1999b). Ró¿nice w proporcjach cia³a znane s¹ z porównañ wielu innych populacji na œwiecie (Eveleth i Tanner 1976). Do tej pory ró¿nice te by³y t³umaczone jedynie uwarunkowaniami genetycznymi. Jednak¿e wspó³-czesne badania, prowadzone szczególnie w Japonii, dowodz¹ silnego uwarunkowania proporcji cia³a tak¿e czynnikami œrodowiskowymi (Kon-do i Eto 1975). Na przestrzeni 20 lat (od 1950 (Kon-do 1970 roku), dzieci ja-poñskie sta³y siê bardziej d³ugonogie. G³ówne czynniki œrodowiskowe, które wp³ynê³y na zmianê tych proporcji cia³a to ¿ywienie, opieka zdro-wotna i poziom sanitarny, które w tym czasie uleg³y znacznej poprawie. W zasadzie od 1990 roku nie stwierdzono ró¿nic w proporcjach cia³a miê-dzy Japoñczykami a Pó³nocnymi Europejczykami, chocia¿ nadal te dwie populacje ró¿ni¹ siê wysokoœci¹ cia³a. Tak wiêc ponownie nasuwa siê przypuszczenie, ¿e jeœli ju¿ mówiæ o ró¿nicach genetycznych, to nie doty-cz¹ one wielkoœci, ale proporcji cia³a (Bogin 1999b). Podobne badania do-nosz¹ce o zmianie proporcji d³ugoœci nóg do wysokoœci cia³a znane s¹ z innych krajów (Polska, Argentyna, Meksyk), gdzie mia³a miejsce popra-wa popra-warunków bytowych miêdzy porównypopra-wanymi grupami spo³eczno-ekonomicznymi, czy terenem zamieszkania (Wolañski 1979, Gurri i Dic-kinson 1990, Bolzan i wsp. 1993). Podobne wyniki uzyskano tak¿e dla Ju-katanu (Dickinson i wsp. 1990, Murguia i wsp. 1990).

Aby daæ zdecydowan¹ odpowiedŸ na powy¿sze niejasnoœci, potrzeb-ne jest znacznie g³êbsze poznanie samego procesu rozwojowego, jak rów-nie¿ rolê poszczególnych czynników œrodowiskowych, a przede wszyst-kim ¿ywienia i aktywnoœci ruchowej, a na tym tle bilansu energetyczne-go w procesie rozwoju. Wa¿ne by³oby dok³adne przeanalizowanie sk³a-du diety, która jest ró¿na dla wspomnianych populacji (ró¿ne prosk³a-dukty, które w zale¿noœci od przynale¿noœci kulturowych uznawane s¹ za „lep-sze” b¹dŸ „gor„lep-sze”) oraz jej wp³ywu na procesy rozwojowe.

Rdzenne mieszkanki Meridy, Indianki Maja, rozwija³y siê od kilku wieków w gorszych warunkach bytowych ni¿ Kreolki. Nieurodzajne gle-by i brak rzek na Jukatanie spowodowa³y s³agle-by rozwój rolnictwa przy du¿ym osadnictwie. Stan ten pogorszy³ siê wraz z nap³ywem ludnoœci hiszpañskiej, która nadmiernie eksploatowa³a ziemiê, co z kolei wp³ynê-³o na powstanie gwp³ynê-³odu wœród Indian Maja. Natomiast zró¿nicowany tryb ¿ycia i ¿ywienia, wy¿szy poziom wykszta³cenia i higieny u Kreolek spo-wodowa³, ¿e szybciej osi¹gnê³y one obecne wymiary cia³a. Wspó³czesne dziewczêta Maja i Metyski nie cierpi¹ ju¿ mo¿e na wielkie niedobory po-karmowe, ale ich po¿ywienie nie jest takie bogate i ró¿norodne jak Kre-olek. Te cechy budowy cia³a, które s¹ wra¿liwe na bodŸce œrodowisko-we, zmieniaj¹ siê wraz ze zmian¹ sytuacji ekonomicznej (£aska-Mierze-jewska 1999), jednak proporcje cia³a po zakoñczeniu przemian pokwita-niowych u Kreolek stale wskazuj¹ na ich smuklejsz¹ budowê, natomiast u dziewcz¹t Maja i Metysek sylwetka pozostaje bardziej masywna i

krê-pa. Na pytanie czy Maja i Metyski oraz Kreolki na pewno maj¹ inne pre-dyspozycje genetyczne determinuj¹ce okreœlony typ budowy, trudno jest odpowiedzieæ z ca³¹ pewnoœci¹ twierdz¹co. Na pewno natomiast typ bu-dowy jest modyfikowany trybem ¿ycia codziennego.

Nastêpne zagadnienie dotyczy skoku pokwitaniowego. Zjawisko to u dziewcz¹t kreolskich zaczyna siê miêdzy 9-10 rokiem ¿ycia. Skok pokwi-taniowy w grupie Maja i Metysek jest trudny do uchwycenia, ale najwy¿-szy przyrost wysokoœci cia³a obserwuje siê miêdzy 10 i 11 rokiem ¿ycia, czyli rok póŸniej ni¿ u Kreolek. W 11 roku ¿ycia wystêpuj¹ najwiêksze ró¿nice miêdzy badanymi grupami etnicznymi w prawie wszystkich ba-danych cechach budowy cia³a. Jest to spowodowane wczeœniejszym wchodzeniem w skok pokwitaniowy Kreolek, a co za tym idzie maj¹ u nich miejsce znaczne przyrosty rozwojowe wiêkszoœci cech.

W okresie poprzedzaj¹cym pokwitanie, a szczególnie skok pokwita-niowy, obok zwiêkszonych wymiarów i proporcji cia³a nastêpuje powiêk-szenie zasobów podskórnej tkanki t³uszczowej, niezbêdnej do pokrycia wydatków jakie ponosi organizm w momencie zwiêkszonego wydatku energetycznego. Kiedyœ wystêpowanie tkanki t³uszczowej wi¹zano jedy-nie z oty³oœci¹ niskich warstw spo³ecznych (Stunkard i wsp. 1972). Obec-nie wiadomo, ¿e tkanka t³uszczowa jest Obec-niezwykle istotna w procesach dojrzewania. Powoduje ona zmiany hormonalne w czasie póŸnego dzie-ciñstwa i w fazie wczesnego dojrzewania w wyniku których wystêpuje u dziewcz¹t pierwsza menstruacja (menarche). A wiêc tkanka t³uszczowa pe³ni rolê wtórnego hormonalnego gruczo³u, poniewa¿ zachodzi w niej synteza sterydowego hormonu (estrogenu) oraz leptyny. Istnieje zale¿-noœæ miêdzy iloœci¹ tkanki t³uszczowej, a wiekiem dojrzewania. Ca³kowi-ta iloœæ t³uszczu jest ni¿sza w grupie kobiet póŸniej dojrzewaj¹cych (Frisch 1988, Kirchengast i wsp. 1998).

Hipoteza robocza postawiona w niniejszej pracy w zasadzie uleg³a potwierdzeniu. Skok pokwitaniowy jest silniej zaznaczony u Kreolek, na-tomiast u dziewcz¹t Maja i Metysek jest on trudny do zauwa¿enia. Nale-¿a³oby rozwa¿yæ czy zjawisko skoku pokwitaniowego ma wy³¹cznie pod³o¿e genetyczne, czy mo¿e wynika tylko ze zmieniaj¹cych siê warun-ków bytowych. Jak ju¿ wspomniano we wstêpie, istnieje stanowisko, ¿e skok pokwitaniowy wysokoœci cia³a jest cech¹ w³aœciw¹ dla gatunku Homo Sapiens (Bogin 1999a). W rzeczywistoœci jednak nie wystêpuje on we wszystkich populacjach np. u Aborygenów australijskich (Henneberg 2001) czy w populacji jawajskiej (Artaria 2001). Skok pokwitaniowy ma miejsce w populacjach europejskich jak równie¿ w populacjach ludnoœci pochodzenia europejskiego.

Istnieje hipoteza, ¿e skok pokwitaniowy nie jest uniwersalnym zjawi-skiem, jest to zjawisko stosunkowe nowe w ewolucji cz³owieka i ma zwi¹zek z tzw. „westernizacj¹ ¿ycia” (Henneberg 2001). Podwy¿szenie

stopy ¿yciowej spo³eczeñstw wysoko rozwiniêtych wp³ynê³o na zmianê trybu ¿ycia i nawyków ¿ywieniowych wywo³uj¹c szybsze tempo wzra-stania i szybsze osi¹gniêcie dojrza³oœci p³ciowej.

W badaniach prowadzonych w Gwatemali i w Kalifornii w USA nad dzieæmi Gwatemalskimi i Europejskimi stwierdzono, ¿e u dzieci pocho-dzenia europejskiego przyrosty wysokoœci cia³a w czasie dojrzewania s¹ wiêksze ani¿eli u rdzennych dzieci w Gwatemali (Johnston 1998).

Porównanie przyrostów wysokoœci cia³a mieszkanek Afryki, Amery-ki £aciñsAmery-kiej, Azji i Europy (dane przeliczone z ksi¹¿Amery-ki Eveleth i Tanner 1976) z przyrostami dziewcz¹t z dwóch grup etnicznych Meridy ukazuje, ¿e w wielu populacjach nie jest widoczny skok pokwitaniowy lub jest on bardzo s³abo zaznaczony. Dziewczêta afrykañskie dojrzewaj¹ wprawdzie póŸniej ni¿ europejskie jak równie¿ Kreolki, Indianki Maja i Metyski, co ma swoje klimatyczne wyt³umaczenie (Wolañski 1969), ale w wielu popu-lacjach (szczepach) nie obserwuje siê wyraŸnego skoku pokwitaniowego (Rycina 11).

U dziewcz¹t z populacji azjatyckich, populacja chiñska wykazuje prze-bieg krzywych przyrostu wysokoœci cia³a w okresie dojrzewania podob-ny do krzywych dla Maja i Metysek, czyli prawie brak skoku pokwita-niowego. Natomiast populacje japoñska i koreañska ¿yj¹ce w Japonii maj¹ doœæ wyraŸny skok pokwitaniowy (Rycina 12).

W Ameryce £aciñskiej znajduje siê wiele populacji gdzie dziewczêta nie wykazuj¹ wyraŸnego skoku pokwitaniowego. Natomiast skok ten jest widoczny w populacji amerykañskiej pochodzenia meksykañskiego (Rycina 13).

Rycina 11. Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t z Meridy na tle dziewcz¹t z Afryki.

Wiek w latach -1 1 3 5 7 9 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 Turkana Somalia Machakos Hutu Tutsi Reh_bas Maja i Metyski Kreolki

Rycina 12.Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t z Meridy na tle dziewcz¹t z Azji.

Przyrosty miêdzy latami

-1 1 3 5 7 9 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 Chiny Japonia Koreañczycy w Japonii Taiwan Maja i Metyski Kreolki

Rycina 13. Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t z Meridy na tle dziewcz¹t z Ameryki £aciñskiej.

Wiek w latach -1 1 3 5 7 9 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 Boliwia Ecuador Guatemala Oaxaca Mex. City High Land Maja Nie Maja Mex-American

Zupe³nie inaczej wygl¹da to w Europie. Dziewczêta z Belgii, Francji, Holandii, Polski i innych krajów europejskich maj¹ podobne przyrosty wysokoœci cia³a w okresie dojrzewania co Kreolki, choæ skok pokwita-niowy jest u nich nieco póŸniejszy (Rycina 14).

Rycina14. Przyrosty wysokoœci cia³a u dziewcz¹t z Meridy oraz Kreolek na tle dziewcz¹t z Europy.

Wiek w latach -1 1 3 5 7 9 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 Belgia Czechos³owacja Dania Francja Grecja Maja i Metyski Kreolki Wêgry Holandia Polska Zagrzeb Moskwa

Z dalszych wyników badañ niniejszej pracy wynika, ¿e wiek dojrze-wania miêdzy pokoleniem matek i córek uleg³ istotnemu skróceniu. Cór-ki Indianek Maja i Metysek oraz Kreolek dojrzewaj¹ wczeœniej ni¿ ich matki. U Kreolek to przyspieszenie miêdzy generacjami wynosi prawie 5 miesiêcy, u Maja i Metysek prawie 6 miesiêcy (odpowiednio 2 miesi¹ce u Kreolek, a 2,4 miesi¹ce u Maja i Metysek na dekadê, inaczej odpowied-nio 0,16 i 0,19 roku na dekadê).

Jednak¿e nasuwa siê pytanie dlaczego Kreolki, które maj¹ lepsze wa-runki bytowe ni¿ druga grupa etniczna nie dojrzewaj¹ wczeœniej ni¿ Maja i Metyski? Skok pokwitaniowy (choæ u Maja i Metysek prawie nie widocz-ny) zaczyna siê o jeden rok wczeœniej u Kreolek. Inny przyk³ad dotyczy Cyganek hiszpañskich, nale¿¹cych do najstarszej oraz najbiedniejszej gru-py mniejszoœciowej tego kraju. Wystêpuje u nich znaczna akceleracja wieku wyst¹pienia menarche wynosz¹ca 0,6 roku na dekadê (Prado i wsp. 2001). Jednak¿e wiek wyst¹pienia menarche jest póŸniejszy ni¿ obserwowany dla ca³ej populacji hiszpañskiej. Nale¿y tu jeszcze dodaæ, ¿e nadal warunki ¿y-wieniowe i sanitarne w tej grupie nie s¹ najlepsze, a kobiety zajmuj¹ rolê drugoplanow¹, i w porównaniu z mê¿czyznami od¿ywiaj¹ siê gorzej oraz maj¹ gorszy dostêp do nauki i opieki medycznej.

Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e akceleracja wieku dojrzewania dziewcz¹t w Meridzie wynosi 0,2 roku/10 lat u Maja i Metysek oraz 0,16 roku/10 lat u Kreolek. Tymczasem akceleracja dojrzewania dziewcz¹t w Europie œred-nio na dekadê wynosi³a od po³owy XIX do po³owy XX wieku oko³o 0,3 roku (Tanner 1963, Wolañski 1986, Wolañski 1987), zaœ Cyganek hiszpañ-skich pod koniec XX wieku wynosi³a 0,6 roku. Nasuwa siê wiêc dodatko-wy wniosek, ¿e akceleracja u mieszkanek Jukatanu jest bardzo powolna.

Powy¿szy problem ma dwa podstawowe oblicza. Jednym s¹ ewentual-ne ró¿nice w wieku menarche miêdzy grupami etnicznymi, drugi to zjawi-sko zmian miêdzypokoleniowych. W ka¿dej z grup etnicznych wystêpuje zró¿nicowanie na klasy spo³eczno-ekonomiczne i nale¿y siê spodziewaæ, ¿e to zró¿nicowanie bêdzie mniejsze w grupie Kreoli ni¿ Maja i Metysów. W wielu spo³ecznoœciach menarche u dziewcz¹t ze œredniej grupy spo³eczno-ekonomicznej wystêpuje w wieku 12.5 lat. Menarche w wieku 14 lat lub póŸniej charakteryzuje nisk¹ klasê spo³eczno-ekonomiczn¹ (Eveleth i Tan-ner 1976). Niedo¿ywienie, ciê¿ka praca, choroby zakaŸne, ¿ycie w wyso-kich górach z regu³y opóŸniaj¹ dojrzewanie (Bogin 1999b). Wiadomo tak-¿e, ¿e wy¿szy stopieñ urbanizacji wp³ywa na przyspieszenie dojrzewania (Charzewska i wsp. 1976, Wolañski 1986, Bielicki i wsp. 1988).

Analizuj¹c œredni wiek menarche w aspekcie ró¿nic etnicznych, mamy z regu³y do czynienia z populacjami zamieszkuj¹cymi ró¿ne nisze klima-tyczne (wp³yw klimatu). Populacje te cechuje ró¿ny poziom ekonomiczny kraju, regionu, nie bez znaczenia jest ustrój polityczny.

Wiek wyst¹pienia menarche nale¿y wi¹zaæ tak¿e ze strefami klima-tycznymi. Wiek ten jest wczeœniejszy w klimacie umiarkowanym, czyli w obszarze basenu Morza Œródziemnego. Natomiast w klimacie gor¹cym, równikowym (Afryka), dojrzewanie jest opóŸnione, ze wzglêdu na wol-niejsze tempo przemiany materii, które chroni organizm przed przegrza-niem. Z kolei w klimacie ch³odnym obserwuje siê szybsz¹ przemianê ma-terii, w zwi¹zku z utrzymaniem sta³ej ciep³oty cia³a, wiêksze s¹ wiêc stra-ty energii i dojrzewanie równie¿ siê opóŸnia (Wolañski 1969). W Meri-dzie panuje wilgotny klimat tropikalny z wyraŸnie zaznaczon¹ por¹ desz-czow¹ w okresie letnim. Mimo tego dziewczêta Maja i Metyski oraz Kre-olki dojrzewaj¹ wczeœniej ni¿ dziewczêta afrykañskie z tropików o po-dobnej szerokoœci geograficznej (np. z Nubii i Nigerii), u których menar-che wystêpuje w wieku 13,6-15,1 lat, a z terenów równikowych nawet w wieku 16 (Tutsi), 17 lat (Hutu). Wysok¹ temperaturê panuj¹c¹ w Meri-dzie byæ mo¿e kompensuje wysoki poziom wilgotnoœci.

W przypadku niniejszej pracy, obie grupy etniczne mieszkaj¹ obok sie-bie, w œrodowisku miejskim, bez ostrych barier w nawi¹zywaniu ró¿nego rodzaju kontaktów spo³ecznych i kulturowych, maj¹c do wyboru to samo po¿ywienie, do którego dostêp limituje jedynie zamo¿noœæ danej rodziny.

Niezale¿nie od wymienionych uwarunkowañ, wiek menarche na tym terenie jest bardzo wczesny. O ile jeszcze bardziej mo¿e siê przyspieszyæ tempo dojrzewania? Czy nie istnieje pewna bariera biologiczna, która (w pewnej czêœci spo³eczeñstwa) bêdzie zabezpiecza³a przed niebezpieczeñ-stwem jego przyspieszenia, bo czy dzieci mog¹ rodziæ dzieci? Pytania te wymagaj¹ dalszych badañ. Byæ mo¿e odpowiedŸ na nie mo¿na znaleŸæ w dalszych badaniach nad ró¿nicami w wieku dojrzewania Kreolek oraz Maja i Metysek zamieszkuj¹cych Meridê.

Podziêkowania

Chcia³abym serdecznie podziêkowaæ za wszechstronn¹ pomoc w przygotowaniu niniejszej pracy, a szczególnie w dopracowaniu meryto-rycznym Pani Prof. dr hab. Annie Siniarskiej-Wolañskiej. Sk³adam rów-nie¿ podziêkowania dla Pana Prof. dr hab. Napoleona Wolañskiego za cenne rady i uwagi merytoryczne.

Wnioski

1) Porównanie wielkoœci i proporcji cia³a dziewcz¹t z dwóch grup et-nicznych w Meridzie, wykaza³o, ¿e Kreolki s¹ wy¿sze oraz do 11 roku ¿ycia posiadaj¹ wiêcej tkanki t³uszczowej ni¿ Indianki Maja i Me-tyski.

2) Kreolki charakteryzuj¹ siê te¿ smuklejsz¹ budow¹ cia³a oraz d³u¿szy-mi koñczynad³u¿szy-mi dolnyd³u¿szy-mi w stosunku do górnych ni¿ dziewczêta Maja i Metyski.

3) Najwiêksze ró¿nice w badanych cechach budowy cia³a miêdzy grupa-mi etnicznygrupa-mi dziewcz¹t wystêpuj¹ w 11 roku ¿ycia, gdy Kreolki za-czê³y ju¿ okres pokwitania a Maja i Metyski dopiero w niego wchodz¹. 4) Skok pokwitaniowy jest wyraŸnie zaznaczony u Kreolek (grupa

po-chodzenia europejskiego, przynale¿na do odmiany bia³ej), natomiast u Maja i Metysek (odmiana ¿ó³ta) skok ten jest bardzo s³abo zazna-czony a przyspieszony rozwój somatyczny przebiega w dwukrotnie d³u¿szym czasie.

5) Nie ma ró¿nic istotnych statystycznie w wieku wyst¹pienia menarche miêdzy dziewczêtami z dwóch porównywanych grup etnicznych. Wiek ten wynosi 12,46 lat u Maja i Metysek oraz 12.54 lat u Kreolek 6) Obserwuje siê istnienie niewielkiej akceleracji wieku dojrzewania

miê-dzy pokoleniami matek i córek w dwóch porównywanych grupach etnicznych. Akceleracja ta na dekadê wynosi 0,19 roku u Maja i Mety-sek oraz 0.16 roku u Kreolek.

Literatura

ARTARIAM.D., 2001 – Growth of Javanese children in Malang. [W:] Causes and Effects of

Hu-man Variation, red. M. Henneberg, Australian Society for HuHu-man Biology, The University of Adelaide, str. 135-155, Adelaide.

BIELICKIT., WALISZKOA., GÓRNYS., KUBICAJ., 1988 – Wysokoœæ i wzglêdny ciê¿ar cia³a

pobo-rowych polskich w dziesiêcioleciu 1976-1986: Zmiany sekularne i gradient urbanizacyjny. Przegl¹d Antropologiczny, 54(1):27-32.

BOGINB., 1999a – Evolutionary perspectives of human growth. Annu. Rev. Anthropol.,

BOGINB., 1999b – Patterns of Human Growth, second edition. Cambridge University Press,

Cambridge.

BOLZANA.G., GUIMAREYL.M., PUCCIARELLIH.M., 1993 – Cresimiento y dimorfismo sexual de

escolares segun la ocupacion laboral paterna. Archivos Latinoamericanos de Nutricion, 43:132-138.

CHARZEWSKAJ., ZIEMLAÑSKIZ., LASECKAE., 1976 – Menarcheal age, nutrition and

socio-econo-mic environment. Studies in Anthropology, 2:47-51.

DICKINSONF., CERVERAM., MURGUIAR., UCL., 1990 – Growth, nutritional status and

environ-mental change in Yucatan, Mexico. Studies in Human Ecology, 9:135-149.

EVELETHP.B., TANNERJ.M., 1976 – Worldwide variation in human growtth. Cambridge Uniwersity Press.

FULWOODR., ABRAHAMS., JOHNSONC., 1981 – Heigh and weight of adults ages 18-74 years by

socioeconomic and geographic variables. Vital and Health Statistics, Series11, No. 224, DHEW Pub. No. (PHS) 81-1674. Washington DC: US Government Printing Office. FRISCHR.E., 1988 – Fatness and fertility. Scientific American, 258(3): 88-95.

GURRIF.D., DICKINSONF., 1990 – Effects of socioeconomic, ecological, and demographic

condi-tions on the development of the extremities and the trunk: a case study with adult females from Chiapas. Journal of Human Ecology, 1:125-138.

HENNEBERGM., 2001 – Physical growth of the indigenous inhabitants of the Southern

Hemisphe-re – Australian Aborigenes and descendants of Khoi-San. Referat wyg³oszony na konfeHemisphe-ren- konferen-cji Polskiego Towarzystwa Antropologicznego w Toruniu p.t. „Cz³owiek – Miêdzy Biologi¹ a Kultur¹”, 11-13 wrzeœnia 2001 roku.

JOHNSTONF.E., 1998 – Between-population differences in adolescent growth. [W:] The

Cambrid-ge Encyclopedia of Human Growth and Development, pod red., SJ Uljaszka, FE Johnstona i MA Preece, Cambridge University Press, Cambridge, str. 375-376.

KELLEYJ.C.H., 1991 – Contrast in somatic variables among traditional and modernized Maya

females. International Journal of Anthropology, 6(2):159-177.

KIRCHENGASTS., GRUBERD., SATORM., HUBERJ., 1998 – Impact of the age at menarche on adult

body composition in healthy pre and postmenopausal women. American Journal of Physical Anthropology, 105:9-20.

KONDOS., ETOM., 1975 – Physical growth studies on Japanese-American children in

compa-rison with native Japanese. [W:] Comparative Studies of Human Adaptability of Japanese, Caucasians, and Japanese_Americans, red. S.M. Horvath, S. Kondo, H. Matsiu i H. Yoshi-mena, str. 13-45, Tokyo, Japanese Interational Biological Program.

£ASKA-MIERZEJEWSKAT., 1999 – Body height and mass of girls rural communities in Krosno

region as affected by political and economical changes in Poland in the period 77-97. Prze-gl¹d Antropologiczny, 62:3-16.

MALINOWSKIA., WOLAÑSKIN., 1988 – Metody badañ w biologii cz³owieka. Wybór metod

antro-pometrycznych. PWN, Warszawa.

MURGUIAR., DICKINSONF., CERVERAM., UCL., 1990 – Socio-economic activities, ecology and

somatic differences in Yukatan, Mexico. Studies in Human Ecology, 9:111-134.

MARTINR., SALLERK., 1957-59 – Lehrbuch der Anthropologie. G. Fischer Verlag, Stuttgart.

PRADOC.,DEJUANR., DIAZA., MARRODANM.D., PEREZB., ARECHIGAJ., 2001 – Age at

menar-che in a marginal Spanish Gypsy group. Acta Medica Auxologica, 33(2):97-103.

SINIARSKAA., 2000 – Gender differences in body build and physiological functions in the adult

population of Yucatan, Mexico. Collegium Antropologicum, 24(1):101-120.

SINIARSKAA., WOLAÑSKIN., 1999 – Living conditions and growth of Maya Indian and non-Maya

boys from Yucatan in 1993 in comparison with other studies. International Journal of Anth-ropology, 14(4):259-288.

SINIARSKAA., WOLAÑSKIN., 2000 – Grupy spo³eczne a budowa i funkcje organizmu

STEGGERDAM., 1932 – Anthropometry of adult Maya Indians: A study of their physical and

phy-siological characteristics. Carnegie Institute, Public. 431, Washington.

STEGGERDAM., 1941 – Maya Indians Yucatan. Carnegie Institute, Public 531, Washington.

STUNKARDA.J., D’AQUILIE., FOXS., FILLIONR.D.L., 1972 – Influence of social class on obesity

and thinnes in children. Journal of American Medical Association, 221(6):579-584. TANNERJ.M., 1963 – Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa.

WOLAÑSKIN., 1969 – Wiek menarche u sta³ych mieszkanek Afryki i innych kontynentów w

zwi¹z-ku z czynnikami klimatycznymi. Przegl¹d Antropologiczny 35(2):432-436. WOLAÑSKIN., 1975 – Antropometria In¿ynieryjna. Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa.

WOLAÑSKIN., 1979 – Parent-offspring similarity in body size and proportions. Studies in

Hu-man Ecology, 3:7-26.

WOLAÑSKIN., 1986 – Rozwój biologiczny cz³owieka. PWN, Warszawa.

WOLAÑSKIN., 1987 – Stan zdrowia dziecka polskiego w œwietle pozytywnych mierników:

Ten-dencja przemian i zró¿nicowanie wspó³czesne. [W:] Ocena zdrowia dziecka w zdrowiu i chorobie, red. N. Wolañski i R. Kozio³, str. 15-34, Ossolineum, Wroc³aw.

WOLAÑSKIN., DICKINSONF., SINIARSKAA., 1993 – Biological traits and living conditions of Maya Indian

and non Maya girls from Merida, Mexico. International Journal of Anthropology, 8(4):233-246. WOLAÑSKIN., SZEMIKM., IVANOVICB., 1980 – Further studies on factors influencing initiation of

menarche. Studies in Human Ecology, 4:201-215.

Pubertal spurt and body build of schoolgirls from Merida,

Yucatan, Mexico

SUMMARY

The patterns of physical growth (stature, BMI, subscapular and arm fat-fold thickness, upper and lower extremity length, chest circumference, arm and hip breadth, and age at menarche) were studied in 857 of Maya and Me-stizo girls and 1314 of Creole girls aged 6-18 years. Data were collected be-tween 1998-2001 in primary, secondary and high schools of Merida, Capital City of the Yucatan State, Mexico. Ethnicity of girls was defined using their two surnames (from the father and mother side). The results show that Cre-oles are taller, have more abundant fat tissue and greater BMI, especially at the age of 11 years, what means that they are better prepared to start pubertal spurt. Maya girls have relatively longer upper extremities to lower ones, gre-ater biacromial breadth and chest circumference to stature than Creoles, what shows their more stocky body build. The adolescent (pubertal) spurt in height starts earlier in Creoles (9-10 years) and its rate is greater (max. = 7.48 cm/ year) than in Maya and Mestizos girls (10-11 years; max. = 6.25 cm/year). In Mayas and Mestizos there is only a slight difference between the rate of chan-ges before and during pubertal spurt. There is no significant differences in age at menarche between girls from both ethnic groups (11.96 in Mayas and Me-stizos and 12.04 in Creoles), but there are statistically significant differences between age at menarche of studied girls and their mothers (12.4 for both gro-ups) in each ethnic group. There is evidence that the onset of pubertal spurt in height and its rate may depend on ethnicity. Creoles may lead more „we-sternized” style of life than the Maya and Mestizos girls.