Strategia podejmowania zagranicznych inwestycji bezpośrednich przez międzynarodowe korporacje

Pełen tekst

(1)Krystyna Przybylska Katodr. Mlkr••kollomll. Strategia podejmowania zagranicznych inwestycji bezpośrednich przez międzynarodowe korporacje 1. Wprowadzenie W literaturze ekonomicznej spotkać można wiele róż nyc h poglądów co do motywów podejmowan ia zagran icznych inwestycji bezpoś redni c h (ZIB), w kon sekwencj i których przed s iębiors two prowadzi działal n o ść gospodarcz ą poza granicami macierzystego kraju . W ś ród nich domin uje pog ląd o nadrzęd n ym motywie zysku, który real izowany jest na drodze rozszerzenia rynków zbytu lub poszukiwania wńszyc h czynników wytwórczych. W za l eżno śc i od tego,jaką dro gę rozwoju wybiorą mi ędzynarodowe korporacje, real i zują one s trategię hory zon talną lub s tra tegię wertykal ną l. Strategia horyzontalna polega na dokonywaniu zagranicznych inwestycji bezpośredni c h w celu rozszerzenia rynków zbytu. Jej efektem jest twor.amie nowych fi li i przeważ n i e w Iych krajach, które wcześn i ej obs łu giwan e by ł y na drodze eksportu. Moż n a w i ęc pow i edzieć, że strategia horyzontalna jest w pewnym stopniu substy tutem e ksportu. Nowo powstale filie dos t arczają prod ukty na rynek kraju goszczącego lub na rynek regionalny, do którego kraj ten przyn a l eży. Strateg ia horyzontalna stosowana jest w takjch krajach, które ch arak t eryzują s ię podobnym poziomem rozwoju gospodarczego. M ają więc porównywalne dochody per capira , po t e n cj a ł technologiczny, podobne preferencje konsumentów, tak że niezbyt zróżnicowane prawne i regu l ujące zasady prowadzeni a dziaokreślen i a. I SL Brainard , An Enrpirical Asussnrenr of th e Proxinriry - Concenrratian Trade - af! Belween MIlI/inG/ionol Sales mld Trude, NBER , "Working Paper" nr 4580; J.R. Markusen, Tlre Boundaries of Mul/inG/iollal Enterprises alld /lre Tlreory 0/ Jnternn/iOfllJl Trude , .Joumal or Economie Pcrspeklives" 1995. vol. 9: J. Batlat. X. Shen, L Frank, Suppliers /0 Mul/inu/iollals: Linkage Prog rwns /O Slrenglrlell LocoJ Conrpallies ill Del'doping COlm/ries, RAS Occasional Papcr 1996, nr 6: C.A. Michale!, Slrlltegies of Mul/ina/ional and Compe/i/ion for ForeiS ,1 Direct Illveslmellt ,. RAS Occasional Papcr 1997, nr 10..

(2) Krystyna Prz.ybylska t a ln ośc i gospodarczej . Decyzje inwestycyjne w ramach tej strategii zap raszają do kooperacj i lokalne przedsięb i orstwa. Z tego też powodu nazywana jest ona tak że strategią w i e lonarodową l.. Międ zy narodowe korporacje realizujące s trateg ię horyzon t al n ą zw racają przede wszys lkim u wagę na wie lk ość i dynamikę rozwoju rynku , na którym powstanie filia. D z iał aj'l one na ni edos konał yc h rynkach o monopoli stycznej i oligopolistycznej strukturze, charakteryzującyc h s i ę wytwarzaniem z róż n ico wanych prod uktów. K onk urencyj ność korporacji bazuje na pos iadaniu ni ematerialn ych aktywów, patentów, znaków firmowy ch itp ., co daje firm ie przewagę nad lokalnymi producentami i kompensuje dodatkowe koszty i ryzyko prowadzenia dzia ł a lnośc i za gra ni cą. Te niematerialne aktywa wykorzystywane są ni eza l eż n ie od kraju będącego miejscem dokonywania ZIB . Korzyśc i pł y nące z ich eksploatacji rosną w miarę zwiększania liczby obsł u g i wanych rynków, gdyż pon iesione nakł ady na zdobycie przewagi technol ogicznej , m e ned żerskiej i marketingowej rozk ładają s i ę na coraz większą i l ość wytwarzanych produktów). A w i ęc strategia horyzontalna umożliwia mi ędzynarodowym korporacjom os i ąganie korzyśc i skali prod ukcji. Natomiast drug i rodzaj strategi i dokonywania zm, tzn. strategi a wertykalna, polega na poszuki wan iu takich krajów dla lokal izacj i produkcj i, w których czynniki wytwórcze są tansze. A w ięc ZIS zdeterminowane są w tym przy padku zróżnicowaniem w wy posaże niu czynników wytwórczych w kraju gosZcz'lcy m i macierzystym firmy. Slrumien tych inwestycj i ma jeden kierunek, a mianow icie z krajów bardziej do mniej rozw ini ętych , czyli z krajów o re latywnie droż szych czynnikach wytwórczych, do tych, gdzie są one tansze. ZlB są wertykal ne w tym sensie, że pows t a ł e w ic h erekc ie filie lokali zowane są tam , gdzie można "d opasować" ich mikroekonomiczne funk cje produkcji z makroekonomicznymi czynnikami wytwórczymi kraju goszczącego . 51110 zintegrowane pionowo fili e, które specj a li z uj ą s ię w produkcji okreś l onyc h towarów przez co wykorzystują bardziej efektywnie pod wzg l ędem kosztowym dos t ę pne czynni ki wytwórcze. W rezultacie stosowania tej strategii fili e s kł adające s i ę na między narodową korporację są za l eż n e względ em sie bie. Mi ędzy nimi powstaje wewnętrz n y ryne k, który przec hwytuje zewnęlr.lne tran sakcje firm y z innymi podmi otami gospodarczym i. przez co dodatkowo minimalizuje koszty produkcji. Proces ten nazywa s i ę int e rnal i zacją d z ial a ln ości mi ędzynarodowych korporacji". W od ró ż n ie n i u od strategii horyzonlal nej, gdzie przep ł yw strumienia ZIB odbywa s i ę w ramach tej samej branży, w strategii wertykalnej ma on charakter międ zy bran żowy. J ednak że współcześ ni e trudno wyodrębni ć "czy s tą" s trateg i ę, gdy ż większość realizowanych strategii zm posiada cechy obu . Można posta-. 2 M.E. Porler. Compelilion in Global Induslries. Harvard Business $chool Prcss, 1986. 3 K . Przybyls ka . Monofwlistycvre prze wagi p rzedsiębiorstw podejm ujących zagrwlicZ'l e inwe~·tycje be1,pOJrednie, .. Gospodarka Na rod owa" 1999 . nr J. 4 K. Przybylska, In/ e",alizacja dziaia/noJej gospodarczej międzynarodowych korporacji. "Eko no mista" 1998, nr 6..

(3) wić lutaj hipotezę , że strategia o przewadze horyzontalnej stosowana jest w krajach o relatywnie wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, natomiast o przewadze wertyka lnej ~ tam, gdzie poziom rozwoju jest relatywnie ni ższy. Liberalizacja, otwarcie i rozwój wielu rynków w latach 80. (tzw. emerging markets) s powodowały , że finny stanęły przed nowymi moż liwo śc iami dokonywania 2 18. Proces ten pogłębiał się w latach 90., kiedy to rozpoczęła s ię transformacja systemowa krajów Europy Środkowowschod n iej. Pojawiła się wtedy równocześ ni e możliwość dal szego rozszerzania rynków zbytu, jak i moż l iwości uzyskania relatywnie tań szyc h czynników wytwórczych. Okazji takiej nie mog ły ni e wykorzystać międzynarodowe korporacje, których zainteresowanie sko n ce ntrowało się na tym regionie Europy, a więc i na Pol sce. Przy rea li zacji strategii dokonywan ia inwestycji bezpośredni c h , międzyna rodowe korporacje biorą pod uwagę następuj'lce determinanty: - wielkość rynku i perspektywy jego rozwoju, - polityczną i ekonomicz n ą s labili zację, - ceny czy nników wytwórczych, - klimat inwestycyjny.. 2.. Wielkość. rynku I perspektywy lego rozwolu. Istn ieje duża zgodno ść teoretyków ekonomii i zagranicznych inwestorów co do roli w i elkości rynku w oddziaływaniu na decyzje podejmowania działal ności gospodarczej za gra ni cą. Nieza l eżnie od krajów pochod zenia inwestorów i sektorów ieh działalnośc i , względy rynkowe odgrywają d ecyduj ll Cą rolę w ich międ zynarodowej strategii inwes[owa ni a~ . Rozszerzenie rynków zbytu ma szczególnie duże znaczenie, gdy: - na mac ierzystym rynku firmy podejmującej 2 1B występ uje stagnacja, - finna nie wykorzystuje w pe ł ni zdolności produkcyjnych , - rynki zagrani czne rozwijają s ię dynamicznie , - wprowadzono ograniczenia imponowe na ry nkach dotychczas obs łu g i wanych przez firmę na drodze eks portu, - powstają ugrupowan ia integracyj ne z zamiarem utworzenia wspólnego rynku 6 • Ranga czynników rynkowych wyn ika także z oligopolistycznego charakteru rynku, na którym działają międzynarodowe korporacje . Mogą one podejmować ~ J.L. Lunn. Determinwrtl' oj US Directlnw:slmef1/ in the EEC. "European Economic Review" 1980, vol. 13; C.R . Tonisi. n/e DeterminantsojDirect Foreign Investment ill a Smali WC, .J our· nal ofDevelopment" 1985, nr 80: H. Singh, K.W. Jun. Some New on Delermin(.mtsojf"oreign Direct Im'estmel1l in Developing COUf1Iries. The World Bank. International Economics Dcpartment. Washington D.C. t 996: J. Witkowska, BezPOirednie inwestycje IV Europie SrodkowowscJrollniej. Wy_ dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Ł6dż 1996: K. Przybylska. CZYI/niki determil/ujqce ... 6 H. Adcb3hr. Auslwrdraktil'itiiten deI/uchu Untenrehmen _ Clrmrcenller 2ukulljtssicJrerung. Del/tsche Gesellschajt fur Betriebswirtschajt. Ka in 1980..

(4) Krystyna Przybylska. ZlB n aś l adując swoich konkurentów i podążając za nj mi (tzw. efekt naś l adow nictwa) lub też wyprzedzając ich. Ta druga reakcja oligopolistyczna dotyczy finn , które pos iadają niezbędne przewagi (finansowe, technologiczne, marketingowe i m e ned żers kie) umożliwiające im dostęp do nowych rynków zagranicznych. Istnienie wys tarczająco dużego i szybko rozwijającego s ię rynku kraju goszczącego jest n i ewątpliwie koniecznym warunkiem wyboru miejsca lokalizacji Z18 . Jednakże należy być ostrożnym przy okre ś laniu stopnia znaczenia tego czynnika, gdy ż z ależy on od rodzaju tych inwestycji. O ile silny z wiązek m i ę dzy wielkosc i ą rynku a wie l ko Sc i ą strumi enia 2 1B istni eje w odn ies ieniu do tzw. inwestycji ukierunkowanych na wewnętrzny rynek kraju goszczącego , to trudno to potwierdzi ć w odnies ieniu do 2 lB zorientowanych na eksport. W przy padku tych drugich. kraj go szc zący traktowany jest jako miejsce produkcji , a nie jako rynek zbytu . Niewą tpliwi e potencjalny kraj goszczący będzie bardziej atrakcyjny dla zagran icznego in westora,jeżel i będz i e on posiadał ró wnocze ś nie d u ży i chlonny rynek wewnęlrwy, jak i moż liwo ść eksport u wytwarzanych produktów na sąs i ed ni e rynki . Oznacza to, że najlepszym wyborem dla loka lizacji ZIB będzie taki kraj , w którym międ zy n arodowa korporacja m oże reali zować zarówno horyzo ntalną , jak i wertykalną s trateg ię. Ponieważ korporacje dokonują selekcji potencjalnych lokalizacji dla swo ich ZIB. ś wiad czy to o tym, że ni e są one zainteresowa ne tworzeniem filii wc wszystkich krajach . Częs to wybór konkretnego kraju goszczącego eliminuje koni ecz ność lokowania podobnej inwestycji w kraju s ąsiednim . Jak wiadomo, kraje Azji Po ł udniowo- W sc h od ni ej do wybuchu kryzysu finan sowego w 1980 r. by ł y najbardziej atrakcyjnym regionem dla ZIB wśród innych krajów rozw ij ających się. Ta atrak cyjność nie wynikała tylko z rozmiaru rynku i wysokiej dynamiki jego rozwoju , ałe takie ze znaczenia tych krajów dla reg ionalnego rynku . Oznacza to, że s przedaż produktów wytwarLanych w fili i korporacji mi ędzy n arodowej w jed nym kraju tego region u kie rowana jest zarówno na rynek lokalny. jak i na sąs i edni e. Sytuację t aką m ożna odnie ść t akże do regionu Europy Środkowej , gdzie 2m zlokali zowane np . w Republice Czeskiej czy na Węgrzec h m ogą zaopatrywać ry nki nie tylko w tych krajach, ale i w sąs i edni ch. Kraje te z powodu ich korzystnego polożenia geografi cznego między Euro pą W schod ni ą i Zac hodnią są bardzo atrakcyjne , pomimo ograniczonego potencjału wła s ny c h rynków..

(5) 3. Polityczna I ekonomiczna .tablllzacla W li teratu rze przedm iotu po li tyczna i ekonomiczna stabilizacja u ważana jest za jeden z ważniejszych czynni ków d e term i n ującyc h przyp ł yw ZI B, przy czym tej drugiej nadaje się w i ększą rangę ' , Na prz.yk ł ad D. Nigh ' u waża, że zw i ązek m i ędzy po lit ycz n ą i eko n omiczną stabi l izacją a w i e l kością strumieni a ZIB zależy od stopnia rozwoj u ekonomiczlego autora czynn iki polityczne odg rywają nato miast ekonomiczne - w krajach bardziej rozwi n iętych gospodarczo. Inny ekonomista. B. Shor9 twierdzi, że makroekonom iczny sukces krajów zainteresowanych prtyc i ąga ni em zagranicznych inwestorów jest bezpośred n i o związany ze stopniem zaawansowania przeprowadzonych reform. Wedl ug niego, stabi lizacja polityczna krajów Europy Środ k owowschodniej jest waż n ym czynn ikiem umoż l iwiającym wprowadzenie realnej gos podarki rynkowej i zmniejszającym koszty transfonnacji systemowej. Freedom House, organizacja pozarządowa badająca od 1989 r. po l ityczną i eko n om i cz n ą stabilizację w krajach Europy Środkowowschodniej oraz krajów by łego ZSRR, oglasza coroczny ranki ng 25 krajów, klóry stanowi cenne infor· macje dła potencjalnych zagranicznych inwestorów. Stosuje się w nim s ied· miopunktową ska l ę, gdzie 1 oznacza pe ł ną stab il izację. a 7 - brak stl.lbi li zacji. Tabela l ukazuje ocenę stabilizacji pol itycznej i ekonomicznej wybranych krajów Europy Środkowowschodniej. Stabili zacja pol ityczna i ekonom icznajesl n iewą t p li wie ws t ęp n y m warun· kiem, będącym podstawą decyzji o projektach inwestycyjnych i kalku lacji oczekiwanych zysków. Jest ona szczegó lnie ważna w odniesieniu do krajów transfonnującyc h swe gospodarki, które zg l aszają wzmożony popyt na ZIB. Na przyk lad Rosja czy też Ukrai na, pom imo olbrzym ich moż li wości inwestowa· nia, są negatywn ie oceniane przez zagranicznych inwestorów ze wzg l ęd u na sytuację po l i tycz n o·eko n o m icz n ą. Wiele m i ędzynarodowych korporacj i przy· ję lo stra t eg i ę "czekaj i obserwuj", co sugeruje ich gotowość do podjęcia Z ł B, o ile sytuacja się poprawi. Niektóre z nich rea li z ują w m i ędzyczasie tzw. nowe fomly zm - umowy licencyj ne, leas ing, subkontrakty me n ed żerskie, które nie wymagają dużego zaangażowania kapita ł owego, ale gwara ntuj ą miejsce na zagranicznych rynkach. Zdarza się także, że mi ędzynarodowe korporacje wycze· nego kraju. goszczącego. Wed łu g. więksZiI rolę. w krajach. rozw ijających s i ę,. 7 M. Levis. Does Poli/icll/ IIuwbilily in Developing Cou/ltries AJJec/ Foreign Inves/melll F/ow? An Empirical E.m//lil/Glioll . ..Management International Review" 1979. nr 19; D. Nigh. The EjJec/ oj Poli/ical EI'elJ/s on US Direct Foreign Jnvestnre/rt: A Poo/ed Ti//le-Series Cross·Sec/ional A/lai)'sis, .Journal of International Business Studies" 1985. nr 16; R. Lucas, On /he Delerminllnts oj DirecI Foreig/llm'es/melll: Evidencejrom Eas/ c//Id Sowheas/ Asia, World Development 1993, nr 21: B. Shor. Na/ions in Trwrsi/ /997 - Freedom Ilouse Ranking, TrUl/si/ioll. Tlze Newsleuer Abolll Reforming Economies. "The World Bank" 1997. vol. R. nr 3. sD. Nigh. op. cit . ." B. Shor, op. cit..

(6) kują. na. f'iml ę,. która pierwsza rozpocznie ZlB na rynku u waża n y m za niestabilny i wtedy dopiero podążają w ś lad za nią.. po lit yczno~ekono mi cznie. Tabela I. Stabilizacja polityczna i ekonomiczna w rankingu Freedom House Kraj. w. 1997 r.. Polityczna slabilizacja. Ekonomiczna stabilizacja. Słowacja. 115 115 1,50 2.00 315 315 315 3.50 3.75. 1.75 1.75 1.75 2.00 4.25 4.75 5,75 4.00 3.50. Bia łoruś. 6.00. 6.00. Węgry. Czechy Polska Słowenia. Ukraina Rumunia Buł garia. Rosja. Zródlo: Tf(lII.~ilion . The Newslelll!r Abo!ll ReformilIg vol. 8, nr 3.. Economie~· .. The World Bank Junc 1997.. Kraje o korzystnej sytuacj i makroekonom icznej są w slanic przyc i ąg n ąć ZIB, co z kolei przyczy ni ć s ię może do da lszego ich rozwoju gospodar~ czego. A więc mil(dzy tymi dwiema wielkościami wyst~puje wzajemna dodatnia kore lacja. Mi ędzynarodowe korporacje planujące swoje bezpośrednie zaa n gażowan i e na zagrani cz nych rynkach analizują podstawowe wielkości ekonomiczne potencjalnych krajów goszcz<}cych. takie jak poziom i dynamikę produktu kra~ jowego. bezrobocie. inflację, handel zagran iczny. deficyt budżetowy. zad lu żenie i wiarygodność kredytową. Pogorszenie sytuacji ekonomicznej w tych krajach jest sygnalem do zahamowania przypływu nowego strum ienia zm, ale nie ozna~ cza ucieczk i inwcslOrów. którzy podjęl i już działalność gospodarCZ1}. J ednakże stan taki zwiększa poziom ryzyka inwestycyjnego, a także przyczynia s i ę do spadku zysku zrealizowanego z tych inwestycji. Inaczej i znacznie gwał t owniej reagują in westorzy portfelow i (pośredn i ). dła których negatywne sygnały o go~ spodarce kraj u są przyczyną szybki ego wycofan ia kapitału zainwestowanego w pap iery wartośc i owe dzia ł ających w nim firm . Trudno jednoznacznie okreslić.jaJd rodzaj strategii ZIB - horyzontalna czy wertykalna - za l eży od sytuacji polit ycz no~ekonomicznej kraju goszczącego. Bad a!'1 takich dotychczas nie przeprowadzono, m ożn a więc tylko postawić pew ną h ipo te zę. J eże li gospodarkę kraju go szczącego charakteryzuje wyższy poziom PKB per capita . wysoka dynamika wzrostu PKP, ni ski poziom bezrobocia czy wysok i stopien wiarygod n ośc i kredy towej - to strategia ZIB będz i e miala bardziej charakter horyzontalny. Międzyn arodow e korporacje będ ą w id zieć w tych krajach nowe rynki zbytu o potencjalnie rosnącej sile nabywczej ludnosci. Natomiast kraje o nie ustabili zowanej sytuacji po l it yczno~ekonomi cz~ więcej.

(7) nej ni e prowadzące represyjnej polityki w stosunku do zagranicznych inwestorów mogą n iższymi kosztam i produkcji (koszty plac , ceny surowców, ceny kapitału pożyczkowego) prLyc i ągnąć zagranicznych inwestorów realizujący c h strateg i ę wertykalną. Wpmwdzie kraje te charakteryzuje wyższe ryzyko inwestycyjne. ale inwestorzy zagraniczn i oczekują wtedy wyższych zysków. Jednakże w przypadku międzynarodowych korporacji realizujących horyzontalną strategię Z IB , niskie place w kraju goszczący m, nawet takim. który ma duży ry nek wewnętrzny, oznaczać mogą maly potencjalny popy t na wytwarzanc tam produkty. Zagra niczni inwestorzy zwarcają także uwagę na d u żą podaż wykwalifikowanej kadry. Wiele filii , które zlokalizowane są w róż ny ch krajach, wykor.tystuje taką samą nowoczesną tec hnologię jak firma mac ierzysta. w związku z tym zgłaszają one popyt na wysoko wykwalifikowanych pracown ików, a więc lepiej op lacanych. Na przykład kraje Europy Środkowowsc h odn i ej posiadają wyspecjalizowaną kadrę techniczną. naukową w wielu dziedzinach. Szercg fi lii , szczególnie wytwarzających produkty elektrotechniczne i telekomun ikacyjne, podpisało dlugo term inowe umowy z laboratoriami i cen trami naukowymi (Węgry, Litwa. Ukrai na. Pol ska), które S I a ł y się integralml częścią ich programu badawczo-rozwojowego. Wybór lokalizacji dla ZIB przy realizacj i strategii wertykalnej może być lakże uzasadniony ni ższym i cenami innych niż praca czynn ików wytwórczych. a mianowicie surowców, e nergii , kredytu czy też nieruchomości. Tak że niższe koszty transport u w przypadku. gdy Z IB uk ieru nkowane są na eksport do sąs i ed n ic h krajów. mają w pł yw na decyzje lokalizacyjne.. 4 . Ceny czynników wytwórczych Bardzo ważn:} determi nantą ZIB , mającą wp ł yw na wybór kraju goszcz<)cego ceny czynni ków wytwórczyc h. Strategia międzynarodowych korporacji, szczegó lnie tych. które poszuk ują loka lizacji dla produkcji pracochło n nej lub które c h cą zapewnić sobie s l a ł e zaopatrzenie w tańsze surowce mineralne i rolnicze, ukierunkowana jest na m inimali zację kosztów prod ukcji. A więc dla firm , które zaadoptowa ł y strategię we rt yka lną , czynnik kosztów produkcji odgrywa decydującą rolę i jest on utożsa mi a n y z dążeniem do wzrostu ich rentownośc i . Najczęściej wś ród czyn ników kosztowych wym ie nia s ię ni ższe koszty pracy w kraju goszczącym. Czynnik te n jest ważny wtedy, gdy produkcja ma charakter pra coc hł o nn y. Dotyc hczasowe badania wpływu kosztu pracy na wie lk ość strumien ia 2 1B potwie rdziły, że jest on znaczny, szczególnie gdy s trumień len przep lywa z krajów bardziej do mniej rozwiniętych gospodarczo 10 • Dodatkowo są. 10 D. Wheeler. A. Mody, Iflfernalionallnveslmem Locarioll DecisiO/rs. The Case oj US Firnu, ,,Joumat or International Economics" 1992, nr 33; M .I . Frey, Foreign Direct IIII'es/nrent in (f Macroecononric Frame ...... ork: Finance • EJficiel/cy. II/cemies and Dis/Ortions. World Bank, "Working.

(8) Krystyna. M. Moore ll s twi erdził, że im niższa jest relacja stawki plac kraju goszczącego do stawki plac kraju macierzystego inwestora , tym większy jest wp ływ na przyciąganie ZIB . Generalnie można powiedzieć, że efektem ZIB poszukującyc h tańszych czynników wytwórczych (strateg ia wertykalna) jest minimalizacja kosztów produkcji. a tym samym zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych produktów. Szczególn ie dotyczy to konkurencji cenowej.. 5. Klimat Inwestycylny Klimat inwestycyjny to ogół czynników branych pod uwagę przez zagrani cznych inwestorów w momencie planowania i rozpoczęcia ZJB. Składa s ię na niego c ałok sz tałt działań rządu kraju goszczącego, mających na ce lu zachęcać lub zniechęcać potencjalnych inwestorów do podejmowania Z18. Obejmuje on: - system bodźców , - prawne ustawodawstwo, - tzw. otoczenie biznesowe. tj. infrastrukturę, te l ekom unikację, adminis trację publiczną, system bankowy. Zw i ększenie zainteresowani a zagranicznych inwestorów staje s ię częs to pri orytetem polityki gospodarczej wielu krajów. Bod ice pełniące rolę zac h ęt. wykorzystywane s ą nie tylko w celu prz yc iągania ZIB, ale takie skierowania ich w poźą dan e branże i regiony oraz w celu określenia charakteru tych inwestycji (np. inwestycje eko logiczne o wysoko zaawansowanej techno logi i). Generalnie bodźce inwestycyjne są korzy śc iami ekonomicznymi. które mają sk łania ć konkretne zagran iczne przedsięb i ors tw o lub okre ś l ony rodzaj przed s iębiors tw do real izowania pożądanych dzialań w kraju goszczącymi l . Są one uk ierunkowane raczej na wzrost stopy zysku od podejmowanych ZIB n iż na redukcję kosztów i ryzyka inwestycyjnego. W praktyce stosuje się następujące rodzaje bodźców: - bodźce fi skalne, których celem jest redukcja obciążeń podatkowych zagranicznych inwestorów (tabela 2), - bodźce finan sowe , które mają na celu bezpośrednie dostarczenie zagranicznemu inwestorowi przez rząd kraju goszczącego ś rodków do finan sowania Z IB (labela 3), - pozo s tałe bodźce, tzn . takie, których nie da s i ę za k walifikować ani do fiskalnych an i do finansowych, ale które mają wpływ na przyc i ąganie ZIB (labela 4). Papcr". nr 11 4 1; R. Lucas. On tlie Delerminants ol Direcf Foreign Investment: Evidellcelrom Etm al/d Soutlreast Asia. World Developmcnt 1993. nr 21; H. Singh. K.W. Jun. op. cit. II M . Moore, De/erm;/IlllllS oj Gerlll(/ll MOIruJacwring Direct IlIvesmreflf: 1980-/988 Wcltwinschaftliches Archiv. 1993. vol. 129. 12 UNCTAD. hrcentives and Foreign Direcf Im'es fment , Unitoo Nations. N. York-Geneva 1996..

(9) podejmowallia zagrallicVI)'ch illwestycji.... Tabela 2.. Główne. rodzaje fiskal nych bodźców dla zagranicznych inwestycji. bezpoś red ni ch. Podstawa opodatkowania. Rodzaje ulg fiskalnych redukcja standardowej stopy podatkowej od zysku korporacji, wakacje podatkowe. odpisywanie stml Z powodu przestoju zakladu od zysków wy pracowanych w okresie póżniejszym. Zysk. Zainwestowany. kapitał. ulg i podatkowe od zainwestowanego kapitału i reinwestowanych zysków. przyspieszona amortyzacja. Praca. redukcja składek ubezpieczeniowych. potrącenia opodatkowania plac w zależności od liczby zatrudnionych lub innych wydatków związanych z zatrudnieniem. Sprzedaż. redukcja podatku dochodowego od. wartośc i s przedaży. WartoSć. dodana przez lokalnych redukcja podatku dochodowego korporacji w zależności od producentów stopnia zaangażowania w produkcji lokalnych producemów. Import. zwolnienia od cel na importowane dobra kapitałowe, surowce i niektóre czynniki wytwórcze niezbędne do produkcji. Eksport. zwolnienia od cel wywozowych. preferencyjne opodatkowanie dochodów z eksportu. ulga podatkowa od sprzedaży na rynek krajowy. żrodło: UNCTAD. Dil'ision on TransruJtiunal Curporationsand /llI'estment. N. York-Genewa 1996.. Zac hęty mogą być przyznawane zagranicznym inwestorom warunkowo lu b bezwaru nkowo. Te pierwsze zwyk le powiązane są z żądan iami , które mogą zniec hęcać do inwestycji, np. w przypadku wyznaczenia przez rząd lokal izacji Z ł B w region ie onierozw ini ętej infras tukturze mogą zost ać przyznane g ranty w celu pokryc ia kosztów tworzenia tej infrastruktury.. Tabela 3. GI6wne rodzaje finansowych. bodźców. dla zagranicznych inwestycji. bezpośredn i c h. Podstawa dzi ałania. Wyszczególnienie. bodżców. Rządowe. grunty. bezpośrednie subsydia pokrywające koszty lub część kosztów uzyskania kapitalu. produkcji lub marketingu. Kredyt rllIdowy według subwen- subwencjonowane pożyczki. gwarantowane cjonowanej stopy procentowej towany kredyt eksportowy Udział. rllIdu w inwestycjach. pożyczki,. gwaran-. partycypowanie rllIdu w inwestycjach o dużym ryzyku handlo-. wym Rządowe ubezpieczenia wedlug wsp6ludzial rządu w pokrywaniu różnych typów ryzyka. np. preferowanych stóp związanego ze zmiennośc i ą kursu walut. dewaluacją waluty, wywłaszczeniem. ni estabilnością polityczną. źród lo: UNCfA D.op. cit..

(10) Tabela 4. Główne rodzaje. po ś red n ich bodźców. dla zagranicznych inwestycji. bezpośrednich. Podstawa dzialania. Wyszczególnienie. bodźców. Subwencjonowanie infrastruk·. Subl'lencjonol'lilnie. sprzedaż ziemi. budynków, zakladów. pn.emyslowych)Xl cenac h od rynkowych. prowizja od specyficznej infrastruktury. takiej jak te lekomu nikacji, transportu , elektrycznośc i i wody niższych. 'my usłu g. po moc w identyfikacji krajowych źróde ł finansowania. wpro· wadzenie i :rMZądzanie projektami. wykonanie przcdinwcstycyj· nych opracowali. informacja o rynku doslęp l1OSci do surowców. infomlacje o procesach produkCyJnych J tcchnikach marketingowych. pomoc w zdobywaniu kwalifikacji i przekwa lifiko. waniu kadr, stworzenie bazy dla rozwoju kIlOw·/ww j poprnwy kontroli jakości. Preferencje rynkowe. preferencyj ne kontrakty rl.ldowe. l.1mknięcie rynku dla innych in wes torów. protekcja przed konkurencją Z importu. prlyznawanie prawa monopolowego. Preferencyj ne trJk lowanie obcej waluty. specjalny kurs walutowy . specjalny kurs dla kon wergencji długu Jla udzialy kapitałowe. eliminacja ryzyka walutowego od 7Agru· niczJlych pożyczek. specjalna koncesja na repatriację zys ku i kapitalu. tród ło: UNCTAD.op.dt. Zach~ty. te mog:) być stale dla inwestora. gdy s pełnia on ustalone warunki lub je cec h ować pewna z mien n ość, zależ n a od władzy adm inistracyjnej . W drugim prLypadku mają one charakter ,.nagrody", która może być prLyznana prLed lub po spe łnieniu o kreś l o n ych warunków. Wybór ex ante i ex post śc i s łe za l eży od rodzaju bodźca. W praktyce , szczegó lnie w przypadku dużego i waż n ego projektu Z IB, bod żce pnyznawane są ju ż w trakcie procesu negocjacyj nego między i n we s to~ rem a rL:)dem kraju goszczącego. W tym prLypadku rozgraniczenie między tym, co jest z ac h ę tą se nsu stri cto , a pak ietem warunków będącyc h przedmiotem negocjacji jest bardzo trudne. Korporacje m i ędzy n arodowe od n oszą s i ę do bodźcó w inwestycyj nyc h w z al eż nośc i od reali zowanej przez nic strateg ii Z ł B. Według badan G.L. R e u ~ bera i in.IJ • ZLB zorientowane na eksport najbardziej cenią sobie bodżce fi ska lne (wakacje podatkowe. zmn iej szenie cel, pr.t.yspieszona amortyzacja). natomi ast ukierunkowane na rynek kraju goszczącego - p referują protekcjonizm rynkowy. Inny ekonom ista , D. Lecraw l ' . który badał wplyw o bni że n ia stopy podalko· wej na decyzje inwestycyjne m i ędzy n arodowyc h korporacji , s twie rdzi ł , że ma może. II Privale Foreig" JnveSlmelJI in Deve/opll/enl. G.L. Reubcr. H. Crookell. M. Emmerson. G . Gal lais· Hamonno. Oxford Clarendon Press 1973 . I( D. Lecraw. FactOrs 11lj11ulJcilJg FDI in WCs , (w:] Mullinariona! Enterprises al/d Deve{Qpillg Countries , J. Clegg, P. Buckley eds .• Mac Millan Press. Londo n 1990..

(11) ono du ży wpływ w odniesieniu do Z18 zori entowanych kosztowo (st rategia wertykalna), a ty lko ni eznaczny dla Z IB zorien towanych rynkowo (strategia horyzon talna). Natomiast R. Rolfe i in .15 i Eol . Coyne l6 zgodnie uznali , że pewność repartiacji dyw ident zysku i kapi ta łu oraz inne OOdźce finan sowe są znacznie ważniejsze dla zagran icznych in westorów ni ż bodźce fi skalne. Efekty poszczególnych bodźców inwestycyjnych ofe rowan ych przez rlądy krajów goszczącyc h bardzo trudno rozgranic zyć. Ich wpływ na decyzje o Z IB jest z róż ni cow any w zależnośc i od motywacji inwestorów. rozmiaru przeprowa+ dzanych inwestycji , dośw i adczenia nabytego w prlesz łośc i , a tak że od faktu, czy jest lO pierwsza. czy też kolej na inwestycja. Generalnie wyniki badań związk u stosowanych bodźców z w i elkością podejmowanych zm s u ge rują , że bodźce te są relatywnie mało waż n ą determinantą bran ą pod uwagę w decyzjach inwestycyjnych. Z naczn ie waż n iejszym i s ą: w i e l kość ry nku, stabilizacja polityczno-ekonomiczna oraz koszty pracy. Nie można jednakże baga t e li zować wpływu tych bodźców na Z IB . szczegól nie w przy padkach, gdy kraje brane pod uw agę przy wyborze loka li zacj i inwestycji o fe rują podobne warunki. Wtedy to bod źce mogą mi eć decydujlJce znaczenie i mogą przewa żyć na korzyść jed nego z potencjalnych krajów goszcząc ych.. Na klimat inwestycyj ny, oprócz systemu bodźców. skladaj,) się taki..e prawne i reg u l ujące prze pisy. w ra mac h których dzia ł aj') zagran iczni inwestorzy. Powinny być one stabilne . gd yż częste ich zm iany w pro wadzają ni e pew no ść w d ziałalno ści międzynarodowyc h firm . M en d że rowie ich podkreślają, że lepiej jest współp racować z kraje m. w którym rLąd narzuca okreś l one warunki z góry i potem je respektuje, ni ż z takim , który zm ienia zasady w trakcie realizacj i in westycji 17 • Efek l ywllOść dz i ałania międ zy n arodowych korporacji za l eży także od tzw. otoczenia biznesowego kraju goszczącego. na które sklada s ię funk cjonowanie sys te mu finan sowego (ba nki. in stytucje ubezpieczeniowe. g iełdy) sys te mu telekomu ni kacyj nego oraz stan infrasuuktury. Z l ajakość komunikacji mi ędzy rozrzuconymi w różnych częśc ia c h świa ta filiami . brak rozwiniętych instytucji finansowych i trudnośc i wy ni kające ze z ł ego stanu infrastruktury mogą negatywni e wp ł yw a ć na decyzje lokali zacyj ne Z IB . Ważn e jest także . aby dz iałalność zagran icznych przeds i ęb i o rstw wolna była od biurokratycznych przeszkód i arbitralnych decyzji admini stracji pań stwowej kraj u goszczącego. R ząd , którego celem jest raczej ułatwianie ni ż utrudnianie IS Oe/erlllilzmll.l' of FOl Prefererzce s of MNEs. R. Rolfe. D. Ricks. M. Pointer, M. McConthy, .J oumal or International Business Studics" 1993. nr 24 . 16 EJ . Coyne. Ali Articuluted Approaach /O Developing Country FOl - AI/rac/ion ReU(lrch, School o r Business and Entrepreneursh ip . FIorida 1994. 17 Ch.A. Michalet. Strlltegiej' of Multinatiollols mul Compe/itilJ/lfor Foreigll Direct IIII'e.ftme/l/. FIAS Occasional Papcr.I997. nr 10..

(12) Krystyna działalnośc i. czynnikiem tworlącym dobry kl imat inwestycyjny, co niewątp l iwie stymu luje p rzy pływ ZIB . firm, jest. ważnym. 6. Podsumowanie Charakter omów ionych detenni naOl strategii między n arodowyc h korporacji suge ruje. że sila ich oddziaływania na podejmowanie ZIB zależy przede wszystkim od rodzaju tych inwestycji, więc od tego, czy są to ZIB zorientowane popytowo lu b kosztowo. Celem inwestycj i zorientowanych popy towo jest wytwarzan ie prod uktów przeznaczonych na rynek kraju goszczącego lu b na eksport na rynki sąsiednich krajów. W pierwszym przypadku można jednoznacznie określić strategię Z18, a mianowicie ma ona charakter horyzontalny, a w i ęc ma na ce lu pow i ększenie rynku zbytu i potencjalnej liczby konsumentów. W przypadku zaś, gdy korporacja wybiera kraj goszczący dla lokalizacji produkcji przeznaczonej na eksport, należy przypuszczać, że oprócz zwiększenia liczby potencjalnych odbiorców produktów, duże znaczenie ma także poziom kosztów produkcji. Niższe koszty oznaczają bowiem w i ększą konkurencyjność produktów na rynkach zagranicznych. W takim przypadk u strategia korporacji międ zynarodowych ma cechy zarówno horyzontalnej,jak i wertykalnej. Można okreslić ją mianem strategii mieszanej. Drugi rodzaj Z18, tzn. inwestycje zorien towane kosztowo,jednoznacznie określają, że strategia międzynarodowyc h korporacj i ukierunkowana jest na poszukiwan ie relatywn ie tańszych czy nników wytwórczych. A więc decydujące znaczenie będą odgrywa ł y lU ceny tych czyn ników i kli mat inwestycyjny (szczególnie bodźce). Determinanty te wpł ywają bowiem na wzrost konkurencyj nosc i produktów wytwarzanych przez kor po rację, n ieza l eż n ie od ry nku zbytu (kraj macierzysty, goszczący czy też kraje lr.lecie). Ko lejna determinanta ZIB - stabilizacja polityczno-ekonomiczna - brana jest pod uwagę przez korporację ni ezależnie od rodzaju real izowanej przez nią strategii. Korzystna sytuacja po lityczno-ekonom iczna kraju goszczącego stanowi bowiem czynnik ograniczający ryzyko inwestowania za granicą. Dodatkowo, na wybór strateg ii 2IB będą m i a ł y wpływ: - rodzaj branży, w której prowadzi dz i ał aln ość zagran iczny inwestor, - po ł ożen i e geograficzne kraj u goszczącego, - doświadczenie mjędzynarodowej korporacji nabyte w trakcie dokonywania zagranicznych inwestycji. Jeżeli zagrani czny inwestor uruchamia p rodukcję dóbr pracoch ł on nych lub surowcowoc hłonnyc h , to strategia jego ma charakter wenykalny, gdyż będzie on poszukiwal taniej pracy i tanich surowców. Natomiast w przypadku in westycji , z którymi zw i ązany jest transfer nowoczesnych technolog ii, metod me n edżer skkh i marketingowych oraz które wy m agaj ą zatrudnienia drogich , wyspecja-.

(13) ,. li zowa nych pracowników - trud no powi e d zieć. że korporacja szuka tanich czynników wytwórczych. J ednakże posiadanie i wykorzystanie tych nowoczesnyc h aktywów przez korporację równocześ ni e. na wielu zagran icznych rynkach powoduje,. że. raz. wyłożone. na nie nakłady roz kład ają s i ę na coraz w i ększą ilo ść wytwarzanych produktów. Firma taka otrzymuje korzyśc i skali produkcji , które objawiają s i ę zmniejsze niem przeciętnyc h koszlÓw produkcji. M ożna w i ęc powi edzieć, że mi ęd zy narod owa korporacja realizuje wtedy s trategię wertykalną . Takie korzystne po lożenie geogmficzne kraju goszczącego. np. blisko dużyc h rynków zbytu, wyw iera wpływ na rodzaj stosowanej strategi i. Zlokalizowanie produkcji w kraju o niekoniecznie najni ższyc h kosztach pracy, ale stosunkowo blisko rynków zbytu , może być zrekompensowane przez ni ższe koszty transponu produktów na sąs i ednie rynki . Oczywi scie najkorzyslniejsza dla korporacji będzie sytuacja, gdy lokalizacja zm zapew ni o b s łu że ni e zarówno rynku kraju goszczącego, jak i sąs i edni c h . Strategia ma wtedy c harakter horyzontalno-wertykalny. Na l eży także podkreś li ć tutaj znaczenie doswiadczenia nabytego prlez mi ę dzynarodową korporację i jego wpływ na wybór strategii inwestowania za grani cą. W przypadku pierwszych podejmowanych Z18, finny te wykazują t end encję do lokali zowania ich w krajach bliskich kulturowo i e konomicznie. Mog" one też być efekte m monopoli stycznej reakcji, tzn. n aśladownictwa lub wyprLCdzenia innych korporacji , mającej na ce lu "zagospodarowanie" nowych rynków lub niedopuszczenie do nich konkurencji. Większego znaczenia dla firmy nabiera wtedy strateg ia horyzontalna . M oże ona jednak ulec zmiani e, w przypadk u podejmowania ko lejnych zagraniczn yc h inwestycji , gdyż fimla dysponuje ju ż pewnym do świadcze niem nabytym w przeszłości i decyzje o lokalizacji Z IS podejmowane są bardziej na podstawie kryteriów kosztowych (strategia wertykalna). Z przeprowadzonej anali zy strategi i mi ędzynarodo wyc h korporacj i w podejmowaniu Z IB wynika, że za l eży ona od wielu determinant i trudno o kreś li ć jednoznaczni e jej c harakter. Poza tym warunki zew nętrzne, w których działa firma ul egają c i ągłym zmianom i dlatego też musi ona dostosowywać swoj ą s trategię do tych zmian. W związku z tym można s twi e rd z i ć, że najczęściej stosowana strategia ZIB ma charakter miesl..any, w którym podejście horyzontalne lub wertykalne przeważa w za l eżności od s ił y z mieniającyc h się motywów podejmowania dzia ł al n ości gospodarczej za g rani c ą. A Foreign Dired Investment Strategy for International Corporations The aniele presents a set or detemlinants for lirms choosing a investment strategy abroad. The choice of a vertical or horizontal stralegy dcpends on the nature or Ihe investment to be undertaken (whelher it is demand- or cost-oriented) and on the economic and potitical climate in the host country with rcgard to foreign investors..

(14)