I³y serii poznañskiej jako pod³o¿e sk³adowisk odpadów
na przyk³adzie ods³oniêcia w Budach Mszczonowskich
Beata £uczak-Wilamowska*
Clays from Budy Mszczonowskie as an example of application of Poznañ Series clays as basement soil of landfills. Prz. Geol., 50:
966–970.
S u m m a r y. Poznañ Series formation occurs on the vast territory of Poland. It comprises clays which form a natural barrier sealing underlying geological beds and ground waters from infiltration of contaminants from the sub-surface soils. These sediments are valu-able basement soils of landfills. The mineral composition, permeability and cation exchange capacity of quantitatively prevailing coherent soils of this series show that this soil could be a good sealing material and sorbent. However, clays of the Poznañ Series show the breccia-type of weathering, are fractured, contain carbonates and sulfates and often are interbedded by loose soils, as it was observed in the outcrop in Budy Mszczonowskie. Therefore, the choice of localisation of a landfill should be preceeded each time by examinations of bottom soils. Often, these soils require applying of simple technical treatment which would improve their parameters to ensure that the landfill be not harmful for the natural environment.
Key words: Neogene clays, Poznañ Series, landfill, sealing barrier
Gromadzenie i sk³adowanie jest najczêœciej wykorzysty-wan¹ metod¹ unieszkodliwiania odpadów. Nale¿y s¹dziæ, ¿e stosowania tej metody nie bêdzie mo¿na unikn¹æ nawet w przysz³oœci i przy za³o¿eniu, ¿e sk³adowaniu bêd¹ podle-gaæ tylko te odpady, dla których bêdzie brakowaæ technolo-gii przetwarzania i ponownego wykorzystania. St¹d potrzebne jest konstruowanie bezpiecznych dla œrodowis-ka sk³adowisk odpadów — pocz¹wszy od odpowiedniej lokalizacji, projektowania, budowy i eksploatacji, a na rekultywacji koñcz¹c.
Rozwój przemys³u oraz stosowanie coraz bardziej z³o¿onych technologii produkcji powoduje powstawanie ogromnych iloœci odpadów masowych — wœród nich szcze-gólnie szkodliwych dla œrodowiska. Sk³adowanie ich wymaga indywidualnego potraktowania i zastosowania odpowiednich sposobów zapobiegania niekorzystnym wp³ywom na œrodowisko. Jak wa¿ny jest to problem w ska-li kraju, œwiadczyæ mog¹ opracowane regulacje prawne (Prawo ochrony œrodowiska i Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r., Dz. U. Nr 62 z dnia 20 czerwca 2001 r., poz. 627 i 628).
Celem niniejszej pracy jest ocena i³ów neogeñskich jako materia³u izolacyjnego, chroni¹cego przed zanie-czyszczeniami ze strefy przypowierzchniowej ni¿ej le¿¹ce grunty, a przede wszystkim warstwy wodonoœne. Ze wzglêdu na rozpoznane cechy, wskazuj¹ce na w³aœciwoœci izolacyj-ne (£uczak-Wilamowska, 1997), znaczny zasiêg wystê-powania w obrêbie kraju i stosunkowo ³atw¹ dostêpnoœæ, i³y neogeñskie mog³yby stanowiæ odpowiednie pod³o¿e izolacyjne, a tak¿e materia³ do formowania mineralnych warstw izolacyjnych sk³adowisk odpadów.
I³y serii poznañskiej wystêpuj¹ na obszarze ponad po³owy Polski. Nale¿y jednak wymieniæ za Wichrowskim (1981) cztery rejony, w których zalegaj¹ one pod stosunko-wo niewielkim nadk³adem utstosunko-worów czwartorzêdowych lub bezpoœrednio na powierzchni terenu: pó³nocno-wschod-ni (Warszawa, Ciechanów, Ostro³êka), centralny (Kopó³nocno-wschod-nin,
Kalisz, Leszno, Poznañ, Bydgoszcz), po³udniowo-zachod-ni (Zielona Góra) i po³udpo³udniowo-zachod-niowy (Wroc³aw, Opole). W tych rejonach utwory serii poznañskiej s¹ bardziej dostêpne dla badañ gospodarczego wykorzystania (ryc. 1) ni¿ w pozo-sta³ych obszarach zbiornika sedymentacyjnego. Stanowi¹ one tutaj wyj¹tkowo cenn¹, naturaln¹ barierê, izoluj¹c¹ od zanieczyszczeñ ze strefy przypowierzchniowej g³êbsze pod³o¿e, a przede wszystkim wody podziemne.
Na utworach bagiennych œrodkowego miocenu rozwi-nê³a siê sedymentacja i³ów szarych. Poziom i³ów szarych
*Katedra Ochrony Œrodowiska i Zasobów Naturalnych, Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, al. ¯wirki i Wigu-ry 93, 02-089 Warszawa; blw@geo.uw.edu.pl ZIELONA GÓRA WROC£AW POZNAÑ OPOLE KRAKÓW £ÓD WARSZAWA BYDGOSZCZ GDAÑSK
granica zasiêgu serii poznañskiej
extent of the Poznañ Series
obszar pó³nocno-wschodni north-eastern area obszar centralny central area obszar po³udniowo-zachodni south-western area obszar po³udniowy southern area
z³o¿e w Budach Mszczonowskich
clay deposit in Budy Mszczonowskie
Ryc. 1. Szkic sytuacyjny wystêpowania i³ów serii poznañskiej
wg Wichrowskiego (1981)
Fig. 1. Sketch map of occurrence of the Poznañ Series Clays
sk³ada siê g³ównie z mu³ków i i³ów szarych, podrzêdnie zielonych, w jego stropie miejscami wystêpuj¹ py³y lub i³y brunatne z domieszk¹ czêœci organicznych i cienkimi wk³adkami wêgla brunatnego (Wyrwicki, 1974). Sk³ad mineralny utworów ilastych tworzy g³ównie asocjacja illit-kaolinit z niewielk¹ domieszk¹ smektytu. Mi¹¿szoœæ tego poziomu jest niewielka i wynosi od 0 do kilku metrów. Utwory te wystêpuj¹ na Kujawach, w okolicach Poznania oraz w rejonie Wroc³awia i Œcinawy (Ciuk, 1970; Dyjor, 1992).
Nastêpnie basen sedymentacyjny uleg³ pog³êbieniu i obj¹³ swym zasiêgiem prawie ca³y obszar Ni¿u Polskiego. Powsta³ wówczas mi¹¿szy kompleks osadów poziomu i³ów zielonych (z glaukonitem). Wykszta³ci³ siê on w postaci utworów ilastych i pylastych o barwie zielonej, sza-roniebieskiej, szarej, brunatnej oraz utworów piaszczys-tych. Miejscami wystêpuj¹ py³y i i³y pstre. Sedymentacja odbywa³a siê w warunkach redukcyjnych, przy znacznej mineralizacji wód. Œwiadczy o tym, stwierdzone przez Wyrwickiego (1974), Wyrwickiego i Wiewiórê (1972, 1976) oraz Dyjora (1992), wystêpowanie takich minera³ów, jak: gips, piryt, szamozyt, syderyt oraz konkrecji wêglano-wych. Do najczêœciej wystêpuj¹cych tu asocjacji mineral-nych nale¿¹: smektytowo-illitowa, illitowo-smektytowa oraz w obszarach peryferyjnych basenu sedymentacyjnego — illitowo-smektytowo-kaolinitowa. Wzrost zawartoœci kaolinitu obserwuje siê równie¿ w czêœci stropowej pozio-mu i³ów zielonych przy przejœciu do i³ów pstrych (p³omie-nistych).
Poziom i³ów p³omienistych koñczy sedymentacjê utworów serii poznañskiej. Barwa osadów zmienia siê na czerwonobrunatn¹ z brunatnymi smugami i plamami utle-nionych zwi¹zków ¿elaza. Œwiadczy to o zmianie warun-ków geochemicznych sedymentacji z redukcyjnych na utleniaj¹ce. Poziom ten wykszta³cony jest w postaci py³ów i i³ów pstrych. W sk³adzie mineralnym osadów ilastych przewa¿aj¹ asocjacje: illit-kaolinit-smektyt oraz kaolinit-il-lit (Wiewióra & Wyrwicki, 1974). W niewielkich iloœciach wystêpuj¹ te¿ wêglany. W po³udniowym obrze¿eniu base-nu pojawiaj¹ siê warstwy i³ów i glin kaolinitowych z domieszk¹ ziaren kwarcu i skaolinityzowanego skalenia (Dyjor, 1992). £¹czna mi¹¿szoœæ i³ów zielonych i p³omieni-stych wynosi do 100 m. Jak podaje Wyrwicki (1974), mi¹¿szoœæ ca³ej serii poznañskiej mo¿e dochodziæ do 160 m. Seria poznañska, o takim wykszta³ceniu facjalnym, wystêpuje prawie wy³¹cznie na obszarze Polski. Poza tym znana jest tylko z niewielkich obszarów Saksonii i Dol-nych £u¿yc. Warunki sedymentacji utworów serii poznañ-skiej by³y zmienne w czasie i przestrzeni, o czym mo¿na wnioskowaæ ze zró¿nicowania sk³adu mineralnego i wykszta³cenia litologicznego.
W stropie utworów serii poznañskiej wystêpuj¹ g³êbo-ko wciête doliny rzeczne, które pod g³êbo-koniec pliocenu two-rzy³y siê w s³abo jeszcze zdiagenezowanym materiale osadowym. S¹ one œwiadectwem powstawania nowej sieci rzecznej, która wi¹za³a siê z basenem Morza Pó³nocnego i morzami arktycznymi poprzez obni¿enie obecnego Morza Ba³tyckiego.
Do ostatecznego ukszta³towania formacji i³ów serii poznañskiej przyczyni³a siê obecnoœæ i dzia³alnoœæ plejsto-ceñskich lodowców kontynentalnych. I³y s¹ silnie zaburzo-ne i, jak pisze S. Rybicki (1970), efekty oddzia³ywania
l¹dolodu na utwory spoiste odnajduje siê w rejonie kopalni
Adamów nawet pod 30-metrowym nadk³adem utworów
czwartorzêdowych. S¹ one wyraŸnie widoczne przede wszystkim w postaci spêkañ.
W po³udniowo-zachodniej czêœci rejonu pó³nocno-wschodniego znajduje siê z³o¿e i³ów w Budach Mszczo-nowskich. Z³o¿e to nie ma jednoznacznie okreœlonego zwi¹zku z utworami neogeñskimi in situ.
Z³o¿e i³ów w Budach Mszczonowskich, mimo ¿e jest stosunkowo niewielk¹ form¹ wystêpowania i³ów neo-geñskich, mo¿e dla i³ów tej serii stanowiæ materia³ repre-zentatywny do badañ nad w³aœciwoœciami izolacyjnymi i konstrukcyjnymi z uwagi na podobieñstwo litologii oraz sk³adu mineralnego badanych i³ów i i³ów z obszaru pó³noc-no-wschodniego (ryc. 1).
Z³o¿e w Budach Mszczonowskich znajduje siê w obrê-bie polodowcowej Wysoczyzny Rawskiej, w wid³ach rzek Okrzeszy i jej dop³ywu — Pisi (ryc. 2). Odkrywka tego z³o¿a znajduje siê przy „trasie katowickiej”, 50 km na SW od skrzy¿owania w Jankach ko³o Warszawy. Od 1963 r. Zak³ad Kruszyw Lekkich Keramzyt eksploatuje z niej i³y neogeñskie. Do badañ wybrano to z³o¿e ze wzglêdu na jego znaczne zasoby, dostêpnoœæ surowca, a tak¿e bliskoœæ aglo-meracji ³ódzkiej i warszawskiej. S¹ to rejony, w których wystêpuje du¿e zapotrzebowanie na surowiec do izolacji wielu istniej¹cych i projektowanych sk³adowisk. Tylko na terenie województwa mazowieckiego znajduje siê ok. 75 zorganizowaych, czynnych sk³adowisk odpadów komu-nalnych (Ochrona Œrodowiska, 2001).
W odkrywce w Budach Mszczonowskich (ryc. 3), ze wzglêdu na charakterystykê in¿yniersko-geologiczn¹, wy-ró¿niono trzy grupy i³ów:
i³y o nienaruszonej strukturze;
koluwium i³ów ³¹cznie z odpadami
poprodukcyjny-mi ze znajduj¹cego siê w pobli¿u odkrywki Zak³adu Kruszyw Lekkich Keramzyt (obecnie jest to zrekul-tywowana czêœæ wyrobiska);
i³y zwietrza³e i i³y o naruszonej strukturze,
wystê-puj¹ce w sp¹gu wyrobiska i na pó³kach eksploatacyj-nych, z widocznymi wœród utworów zwietrza³ych wyseparowanymi, owalnymi konkrecjami wapien-nymi o œrednicy od kilku do kilkudziesiêciu centy-metrów;
a tak¿e:
piaski drobno- i œrednioziarniste oraz py³y
wystê-puj¹ce w obrêbie utworów ilastych w postaci smug, gniazd i soczewek o maksymalnej mi¹¿szoœci do 1,5 m.
Koluwium i³ów wraz z odpadami poprodukcyjnymi tworz¹ i³y o rozluŸnionej strukturze, pomieszane z odpada-mi ceraodpada-micznyodpada-mi. Znajduje siê ono w po³udniowej czêœci wyrobiska i wykazuje œlady spe³zywania.
Pozyskiwanie surowca odbywa siê na trzech pozio-mach eksploatacyjnych (ryc. 3). W gruntach na powierzch-niach pó³ek eksploatacyjnych, na skutek oddzia³ywania poruszaj¹cych siê maszyn, urabiaj¹cych surowiec, do g³êbokoœci 0,5 m zosta³a naruszona struktura. Grunty zwie-trzelinowe o niewielkiej mi¹¿szoœci wystêpuj¹ na skarpach sta³ych oraz na skarpach eksploatacyjnych, czasowo wy³¹czonych z eksploatacji.
Wœród i³ów o nienaruszonej strukturze — wystê-puj¹cych w trzech aktualnie eksploatowanych, pionowych skarpach — makroskopowo wyró¿niono cztery typy i³ów:
typ I — i³ br¹zowy — grunt bardzo spoisty o barwie
br¹zowej i o strukturze bez³adnej, zbitej; ma³o wil-gotny w stanie pó³zwartym; nie zawiera wêglanu wapnia; z licznymi naciekami oraz smu¿ystymi i gniazdowymi skupieniami tlenków ¿elaza barwy rdzawej i br¹zowej;
typ II — i³ br¹zowoszary — grunt bardzo spoisty,
o barwie br¹zowoszarej i o strukturze bez³adnej, zbi-tej, o t³ustym prze³amie; grunt ma³o wilgotny w sta-nie twardoplastycznym; sta-nie wykazuje zawartoœci wêglanu wapnia; z rdzawymi i br¹zowymi wtr¹ce-niami zwi¹zków ¿elaza w formie nacieków i gniaz-dowych skupieñ;
typ III — i³ czarny — grunt bardzo spoisty o barwie
czarnej, o t³ustym prze³amie i strukturze bez³adnej, [m n.p.m.] [m a.s.l.] 170 160 150 140 130 120 S N poziomy eksploatacji: mining floors: I - 153 m n.p.m. 158 m n.p.m. II - 147 m n.p.m. III - 140 m n.p.m. IV - 135 m n.p.m. V - 129 m n.p.m. przewidywany projected przewidywany projected
i³y zwietrza³e i i³y o naruszonej strukturze
weathered clays and clays with disrupted structure
wody opadowe
precipitation waters
koluwia ilaste z odpadami poprodukcyjnymi
clay colluvia with industrial wastes
i³ br¹zowy, i³ br¹zowo-szary, i³ czarny, i³ niebieski
brown, brownish-grey, black, blue clay
i³ pylasty szaro-br¹zowy
dusty grey-brown clay
py³ szary
grey dust
piaski drobno- i œrednioziarniste wystêpuj¹ce w i³ach w postaci soczewek, gniazd i smug
fine and medium grained sands occuring in clays as lenses, nets and streaks
utwory wspó³czesne
Recent formations
utwory neogeñskie
Neogene formations
0 20 40 [m]
Ryc. 3. Przekrój geologiczny przez odkrywkê i³ów w Budach Mszczonowskich Fig. 3. Geological cross-section of the outcrop in Budy Mszczonowskie
wyrobisko eksploatacyjne i³ów
day-light mine of clays
namu³y
aggradations
mu³ki, piaski i ¿wiry rzeczne
river silts, sands and gravels
i³y, mu³ki, piaski i ¿wiry rzeczne
river clays, silts, sands and gravels
kry utworów starszych od czwarorzêdu (pliocen)
floats of formations older than Quaternary (Pliocene)
eluwia glin zwa³owych
eluvia of boulder clays
glina zwa³owa
boulder clay
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne)
fluvioglacial sands and gravels (upper)
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne)
fluvioglacial sands and gravels (lower)
nH nH nH fH fH fH fH fH fg2Œ2 fg2Œ2 fg2Œ2 fg2Œ2 fg2Œ2 fg1Œ2 fg1Œ2 fg1Œ2 fg1Œ2 fg1Œ2 fPe fPe ze ze gzŒ2 gzŒ2 gzŒ2 N Q2 N Q2 N Q2 N Q2 N Q2 N Q2 N Q2 plejstocen Pleistocene holocen Holocene nH
Ryc. 2. Mapa geologiczna utworów powierzchniowych okolic Mszczonowa w skali 1 : 50 000 (wg Makowskiej, 1974). Podk³ad
topograficzny w skali 1 : 50 000, 272.4 Mszczonów, stan z 1974 r., Warszawa, PPGK, 1978
Fig. 2. Geological map of surface sediments of Mszczonów area, scale 1 : 50 000 (based on Makowska, 1974). Topographic
zbitej; ma³o wilgotny w stanie pó³zwartym; nie wyka-zuje zawartoœci wêglanu wapnia; z niewielk¹ iloœci¹ domieszek tlenków ¿elaza wystêpuj¹cych w formie nacieków;
typ IV — i³ niebieski — grunt bardzo spoisty o
bar-wie szaroniebieskiej o strukturze bez³adnej, zbitej; grunt ma³o wilgotny w stanie pó³zwartym; nie wyka-zuje zawartoœci wêglanu wapnia; zwi¹zki ¿elaza wystêpuj¹ w niewielkich iloœciach w formie plamis-tych i smu¿ysplamis-tych, zielonkawych i br¹zowych nacieków.
Ostatni z wydzielonych typów i³ów, i³ niebieski, wystê-puje sporadycznie w postaci smug o s³abo zaznaczonych granicach, natomiast pierwszy z nich, i³ br¹zowy, domi-nuje pod wzglêdem iloœci w udostêpnionym ods³oniêciu (ryc. 4).
Wszystkie wyró¿nione typy i³ów — br¹zowy, br¹-zowoszary, czarny i niebieski — wystêpuj¹ w z³o¿u w for-mie jednolitego kompleksu litologicznego. Wszystkie one przechodz¹ jedne w drugie bez wyraŸnych granic. Makro-skopowo okreœlone wystêpowanie gipsu i pirytu potwier-dzaj¹ równie¿ Czarnecki i Czerny (1960) oraz Czarnecki i Niedzielski (1961). Stwierdzono równie¿ wystêpowanie konkrecji wêglanowych o œrednicach od kilku do kilku-dziesiêciu centymetrów oraz i³ów o zabarwieniu zie-mistym, pochodz¹cym najprawdopodobniej od drobno-dyspersyjnych siarczków ¿elaza (£uczak-Wilamowska & Wilamowski, 2001) i getytu.
Analizuj¹c dokumentacje z³o¿a opracowane na podsta-wie otworów podsta-wiertniczych (Pytel i in., 1989; Czarnecki & Czerny, 1960; Czarnecki & Niedzielski, 1961) nale¿y
stwierdziæ, ¿e dokumentowana czêœæ z³o¿a obejmu-je tylko fragment cyklu sedymentacyjnego. Mo¿na to wi¹zaæ z zaburzeniami glacitektonicznymi w obrêbie tych utworów. Rozpatruj¹c literaturê dotycz¹c¹ znanych ods³oniêæ i³ów neogeñskich (Mastki, Rogaczewo — Wyrwicki & Wiewióra 1972, 1976), w których jest wyraŸnie zachowana cyklicznoœæ sedymentacji, mo¿na jednak uznaæ, ¿e opisywane utwory stanowi¹ koñcowy fragment cyklu sedymentacyjnego, w którym dominuj¹ grun-ty bardzo spoiste.
W obrêbie wyrobiska w Budach Mszczonow-skich widoczne s¹ formy zaburzeñ glacitektonicz-nych: fa³dy, powierzchnie nieci¹g³oœci o zmiennym przebiegu i intensywnoœci, a tak¿e spêkania (ryc. 4), wyciœniêcia i wysady w wy¿ej zalegaj¹ce utwory. Podobne efekty dzia³alnoœci l¹dolodu obserwuje siê w Rypinku ko³o Kalisza (Dr¹gowski i in., 1992), w strefie Mirostowic ko³o ¯ar (Dyjor, 1969) i w wielu innych miejscach.
Wed³ug dotychczasowych badañ (A. Dr¹gow-ski i in. 1989) przyjmuje siê czêsto, ¿e opisywane i³y maj¹ teksturê brekcjow¹. Powsta³a ona na sku-tek naprê¿eñ spowodowanych obci¹¿eniami sta-tycznymi i dynamicznymi oraz w wyniku innych zjawisk wywo³anych dzia³alnoœci¹ l¹dolodu. Z tego te¿ powodu w i³ach wystêpuj¹ mikrospêkania, szczeliny i zlustrowania, które sprawiaj¹, ¿e pod-czas wietrzenia grunty te podlegaj¹ dezintegracji na bry³ki o niewielkich rozmiarach.
W formie smug, gniazd i soczewek wystêpuj¹ w i³ach osady ma³o spoiste i niespoiste. Zwykle s¹ wykszta³cone w postaci jasnoszarobr¹zowych drobno- i œrednioziarnistych piasków kwarcowo-skaleniowych, czê-sto pylastych — przewa¿nie nawodnionych — lub py³ów i py³ów piaszczystych. S¹ to wyst¹pienia lokalne o niewiel-kim rozprzestrzenieniu w œcianach wyrobiska.
W rejonie wystêpowania udokumentowanego z³o¿a w Budach Mszczonowskich, w obrêbie utworów czwartorzê-dowych znajduje siê jeden poziom wodonoœny. Z³o¿e i³ów mszczonowskich jest w zasadzie suche z wyj¹tkiem socze-wek i gniazd utworów pylastych i piaszczystych, w których zwierciad³o wody mo¿e byæ swobodne lub napiête.
Wyniki analiz i³ów z Bud Mszczonowskich (£uczak-Wilamowska, 1997) wykaza³y, ¿e:
smektyt (beidellit) jest g³ównym minera³em i
stano-wi od 53 do 67% masy,
illit i kaolinit stanowi¹ ³¹cznie od 18 do 25%, pozosta³¹ czêœæ masy stanowi¹ getyt, kwarc i inne
minera³y oraz substancja organiczna.
pojemnoœæ wymiany kationów (CEC) wynosi od 32
do 44 mval/100 g gruntu w zale¿noœci od typu i³u — s¹ to œredniej klasy sorbenty.
i³y wykazuj¹ wielkoœæ sorpcji kationów o³owiu
powy¿ej 98% z roztworów o stê¿eniu 10 ppm i powy¿ej 97% z roztworów o stê¿eniu oko³o 20 ppm. Desorpcja tego kationu przy u¿yciu wody redestylo-wanej nie przekracza 4%. Badania wykonano w obo-jêtnym pH.
Ponadto i³y te, niezale¿nie od sk³adu minera³ów ilas-tych, s¹ ska³ami praktycznie nieprzepuszczalnymi o wspó³-czynniku filtracji w granicach 10-10–10-11m/s (Brañski, 2002).
[m n.p.m.] [m a.s.l.] I poziom eksploatacji 1st mining floor II poziom eksploatacji 2nd mining floor III poziom eksploatacji 3rd mining floor Typy i³ów: Clay types:
piasek drobnooziarnisty kwarcowy
fine-grained quartz sand
py³ piaszczysty sandy silt py³ ilasty silty loam 158 156 154 152 150 148 146 144 142 140 i³ br¹zowo-szary brownish-grey clay i³ br¹zowy brown clay i³ czarny black clay i³ niebieski blue clay
Ryc. 4. Schematyczny profil litologiczny ods³oniêcia i³ów w wyrobisku w
Budach Mszczonowskich
Fig. 4. Schematic lithological profile of the clays’ outcrop in mine in Budy
Wnioski
Utwory in situ serii poznañskiej mog¹ byæ wykorzystane jako pod³o¿e sk³adowisk odpadów. Ich sk³ad mineralny i dominacja utworów zwiêz³ospoistych wskazuj¹ na to, ¿e jest to dobry, mineralny materia³ izolacyjny i sorpcyjny. Grunty te wystêpuj¹ na znacznej czêœci powierzchni kraju i tworz¹ naturalny ekran ograniczaj¹cy przenikanie zanie-czyszczeñ ze strefy przypowierzchniowej.
Badania przeprowadzone w Budach Mszczonowskich mog¹ pos³u¿yæ jako podstawa przy opracowywaniu i anali-zowaniu w³aœciwoœci izolacyjnych i³ów poznañskich na innych obszarach wystêpowania.
Oprócz znacznego udzia³u frakcji i³owej i minera³ów ilastych utwory serii poznañskiej zawieraj¹ gips i konkre-cje wêglanowe, które pod dzia³aniem odcieków sk³adowis-kowych mog¹ ulec rozpuszczeniu i odprowadzeniu. Powsta³e po nich pustki mog¹ byæ doskona³ymi drogami migracji zanieczyszczeñ; mog¹ byæ równie¿ zagro¿eniem dla statecznoœci i bezpieczeñstwa sk³adowiska odpadów.
W profilu i³ów neogeñskich wystêpuj¹ utwory sypkie (pylaste i piaszczyste), czêsto zawieraj¹ce wodê pod ciœ-nieniem, mog¹ byæ to strefy migracji lub gromadzenia siê wód odciekowych z odpadów.
Formy brekcjowe, które powstaj¹ podczas wietrzenia i³ów, oraz deformacje glacitektoniczne, szczególnie w postaci spêkañ, obserwowane na znacznych g³êbokoœ-ciach, a tak¿e bardzo urozmaicona powierzchnia utworów neogeñskich mog¹ byæ drogami migracji zanieczyszczeñ ze sk³adowisk odpadów nawet na znaczne odleg³oœci. Dla-tego te¿ ka¿dorazowo przed rozpoczêciem budowy zasad-niczej konstrukcji sk³adowiska odpadów na pod³o¿u z utworów neogeñskich nale¿y okreœliæ ich budowê geolo-giczn¹ i sk³ad gruntów, jak równie¿ w miarê potrzeby przy-gotowaæ pod³o¿e gruntowe, np. przez homogenizacjê, dodatki uszlachetniaj¹ce i zagêszczenie warstwy.
Literatura
BRAÑSKI P. 2002 — I³y formacji poznañskiej — kopaliny s³u¿¹ce ochronie i rekonstrukcji œrodowiska naturalnego. Prz. Geol., 50: 266. CIUK E. 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Pol-skiego. Kwart. Geol., 14: 754–765.
CZARNECKI A. & CZERNY B. 1960 — Dokumentacja z³o¿a pstrych i³ów poznañskich do produkcji kruszywa lekkiego w Budach Mszczo-nowskich. Centralny Urz¹d Geologii, Przedsiêbiorstwo Geologiczne Surowców Skalnych w Krakowie, Kraków, Arch. Pañstw. Inst. Geol., nr 4131/55.
CZARNECKI A. & NIEDZIELSKI A. 1961 — Dokumentacja geolo-giczna z³o¿a pstrych i³ów poznañskich Budy Mszczonowskie, do
pro-dukcji kruszywa lekkiego. Centralny Urz¹d Geologii, Przedsiêbiorstwo Geologiczne Surowców Skalnych w Krakowie. Zleceniodawca: Mini-sterstwo Budownictwa i Przemys³u Materia³ów Budowlanych, Zjedno-czenie Przemys³u Cementowego — Sosnowiec, Kraków, Arch. Pañstw. Inst. Geol., nr 4131/58.
DR¥GOWSKI A., KACZYÑSKI R., DOBAK P. & TRZCIÑSKI J. 1992 — Geotechniczne problemy eksploatacji i³ów poznañskich na przyk³adzie z³o¿a Rypinek w Kaliszu. [W:] Geologiczno-in¿ynierskie problemy serii poznañskiej. Acta Univ. Vratisl. 1354, Pr. Geol.-Miner., 26: 51–66.
DR¥GOWSKI A., KOCISZEWSKA-MUSIA£ G., KACZYÑSKI R., DOBAK P., SA£YGA J., SKUPIÑSKI M., FLORCZAK S. & WEWIÓR J. 1989 — Wstêpna ocena statecznoœci zboczy i bezpieczne-go prowadzenia eksploatacji i³ów plioceñskich na poziomach 135 i 129 m n.p.m. w kopalni Mszczonów cz. II. Biuro Us³ug Konsultacyjnych. Arch. Towarzystwa Konsultantów Polskich.
DYJOR S. 1969 — Budowa geologiczna zaburzonej glacitektonicznie strefy Mirostowic ko³o ¯ar (Ziemia Lubuska). Acta Univ. Vratisl. 86, Pr. Geol.-Miner., 3: 3–58.
DYJOR S. 1992 — Rozwój sedymentacji i przebieg przeobra¿eñ osadów w basenie serii poznañskiej w Polsce. [W:] Geologiczno-in¿y-nierskie problemy serii poznañskiej. Acta Univ. Vratisl. 1354, Pr. Geo-l.-Miner., 26: 3–18.
£UCZAK-WILAMOWSKA B. 1997 — Pliocene clays of the Polish Lowland: The perspective insulating material of waste deposits. [W:] Proceedings International Symposium on Engineering Geology and the Environment, organized by the Greek National Group of IAEG, Athens, Greece, 23–27 June. Balkema, Rotterdam, 1983–1988. £UCZAK-WILAMOWSKA B. & WILAMOWSKI A. 2001 — Presen-ce of iron sulphide in neogene clays from Budy Mszczonowskie: che-mical evidence. [W:] Mineralogical Society of Poland — Special Papers, vol. 19, L¹dek Zdrój 18–21.10.2001.
MAKOWSKA A. 1974 — Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, arkusz Skierniewice, Mapa utworów powierzchniowych w skali 1 : 50 000, arkusz Mszczonów, Mapa utworów podczwartorzêdowych w skali 1 : 50 000 arkusz Mszczonów. Wyd. Geol. Inst. Geol.
Prawo ochrony œrodowiska z dn. 27 kwietnia 2001 — Dz. U. Nr 62 z dn. 20 czerwca 2001 poz. 627.
Ochrona Œrodowiska, 2001 — G³ówny Urz¹d Statystyczny, Warszawa. PYTEL J., MANIAKOWSKI Z., CHOLEWA J. & KUNISZ A. 1989 — Aktualizacja dokumentacji geologicznej z³o¿a i³ów Budy Mszczonow-skie. Zespó³ Rzeczoznawców, Katowice, Arch. Stowarzyszenia In¿ynie-rów i Techników Górnictwa, nr 338/93.
RYBICKI S. 1970 — Wp³yw spêkañ na w³aœciwoœci in¿yniersko-geo-logiczne i³ów poznañskich kopalni Adamów. Pr. geol. Komis. Nauk geol. PAN Oddz. w Krakowie, 63: 1–60.
Ustawa o odpadach z dn. 27 kwietnia 2001 — Dz. U. Nr 62 z dn. 20 czerwca 2001 poz. 628).
WICHROWSKI Z. 1981 — Studium mineralogiczne serii poznañskiej. Arch. Miner., z. 2, 37: 93–196.
WIEWIÓRA A. & WYRWICKI R. 1974 — Minera³y ilaste poziomu i³ów p³omienistych serii poznañskiej. Kwart. Geol., 18: 615–635. WYRWICKI R. 1974 — Osady ilaste serii poznañskiej jako surowce ceramiczne. Biul. Inst. Geol. 280: 344, [W:] Z badañ z³ó¿ surowców skalnych, 7: 107–215.
WYRWICKI R. & WIEWIÓRA A. 1972 — Minera³y ilaste osadów serii poznañskiej w profilu Mastki. Kwart. Geol., 16: 695–710. WYRWICKI R. & WIEWIÓRA A. 1976 — Minera³y ilaste osadów serii poznañskiej z profilu Rogaczewo. Kwart. Geol., 20: 823–837.
