W. LANGE, G. TISCHENDORF & U. KRAUSE — Minerale der Oberlausitz.

(1)

W. LANGE, G. TISCHENDORF & U. KRAUSE —

Minerale der Oberlausitz. Verlag Gunter Oettel,

Gör-litz–Zittau 2004, 258 str., 3 za³¹czniki

Mineralogia regionalna Europy wzbogaci³a siê o now¹ i

cenn¹ pozycjê. Jest ni¹ monografia o minera³ach Górnych £u¿yc,

sponsorowana przez Towarzystwo Mi³oœników Mineralogii i

Geologii w ¯ytawie.

Piêknie wydana ksi¹¿ka sk³ada siê z 6 rozdzia³ów i trzech

za-³¹czników: mapy geologicznej Górnych £u¿yc w skali 1 : 300 000,

mapy lokalizacji stanowisk mineralogicznych oraz tabeli

straty-graficznej. Ksi¹¿ka jest uzupe³niona skorowidzem miejscowoœci

z wykazem wystêpuj¹cych tam minera³ów i ska³, spisem

literatu-ry oraz 39 tabelami.

W przedmowie oraz we wstêpie autorzy informuj¹, i¿ ich

opracowanie obejmuje jedynie administracyjny obszar Górnych

£u¿yc, nale¿¹cy do pañstwa niemieckiego. W zwi¹zku z tym czêœæ

jednostki geologicznej pod nazw¹ masyw ³u¿ycki, znajduj¹ca siê

na obszarze Polski i Czech, nie zosta³a uwzglêdniona w

opraco-waniu.

Poza zbiorem materia³ów z niemieckiej literatury

geologicz-nej i mineralogiczgeologicz-nej autorzy uwzglêdnili minera³y ³u¿yckie

znajduj¹ce siê w niemieckich muzeach oraz w zbiorach Muzeum

Mineralogicznego im. Kazimierza Maœlankiewicza Uniwersytetu

Wroc³awskiego. W rezultacie w ksi¹¿ce znajduje siê wiele

fotogra-fii minera³ów ze zbiorów wroc³awskiego muzeum, a na

ca³ostroni-cowej fotografii zamieszczonej na wk³adce znajduje siê unikatowy

okaz lithioforytu — (Al,Li)(Mn

+4

,Mn

+3

)O2(H2O) — z tego muzeum.

Rozdzia³ drugi poœwiêcony jest przedstawieniu zarysu

geo-logii Górnych £u¿yc. Autorzy bazuj¹ tu g³ównie na Comments on

the geological map Lausitz–Jizera–Karkonosze (Kozdrój, Krenz

& Opletal, Warszawa 2001).

Najobszerniejszy jest rozdzia³ trzeci, pt. Historia

geologicz-no-mineralogicznych badañ Górnych £u¿yc. Historia tych badañ

zosta³a podzielona na 6 okresów. Periodyzacja zosta³a dokonana

na podstawie okreœlonych wyznaczników. By³y nimi stosowane

metody badañ geologicznych, a szczególnie mineralogicznych.

Pierwszy okres badañ geologicznych nosi nazwê Pocz¹tki

obserwacji geologicznych (do roku 1778). Jak wskazuj¹

wykopa-liska archeologiczne, na obszarze Górnych £u¿yc ju¿ w epoce

¿elaza, w 5 do 8 wieku naszej ery, eksploatowano rudy ¿elaza. Od

roku 1333 istnia³a te¿ kopalnia z³ota w Neustadt. Natomiast

pocz¹tki nowo¿ytnych badañ geologicznych na terenie Górnych

£u¿yc zwi¹zane s¹ z ojcem mineralogii i najwybitniejszym

auto-rem dzie³ z zakresu górnictwa i metalurgii w XVI wieku,

Geor-giusem Agricol¹ (Georg Bauer, 1491–1555). W dziele De natura

fossilium libri X opisa³ on z okolic ¯ytawy du¿e aetites, czyli

kamienie or³ów. By³y to cenione w staro¿ytnoœci kamienie

magiczne i lecznicze. W rzeczywistoœci aetites to konkrecje

wystê-puj¹ce w ska³ach osadowych, zawieraj¹ce wewn¹trz swobodne

kryszta³y, otoczaki lub ¿wir, grzechocz¹ce przy poruszaniu.

Agri-cola w tym dziele wspomina równie¿ o rudach darniowych z

oko-lic Görlitz i ¯agania. Wiêcej o minera³ach Górnych £u¿yc jest w

póŸniejszych pracach Christopha Manliusa (1546–1575),

Johan-nesa Franke (1545–1617), Petrusa Albinusa (1534–1598), Samuela

Grossera (1664–1736), Johanna Benedicta Carpzova (1675–1739)

i Abrahama Frenzela (1656–1740).

Drugi okres badañ nazwano Klasycznym okresem badañ

geo-logicznych (1778–1871). Rozpoczynaj¹ go prace mineralogiczne

Friedricha Wilhelma von Charpentiera (1728–1805), studia

mine-ralogiczno-z³o¿owe Nathanaela Gottfrieda Leske (1751–1786) i

Karla Adolpha von Schachmanna (1725–1789). Du¿y wk³ad w

poznanie geologii i mineralogii £u¿yc ma te¿ Abraham Gottlob

Werner (1749–1817) i jego uczniowie, Karl Amandus Kühn

(1783–1848), Carl Christian Martini (1790–1839) i Otto

Freies-leben (1807–1891). W póŸniejszym okresie pojawi³y siê

mono-grafie geologiczne, np. Karla Gottloba Antona (1751–1818).

Zaczê³y te¿ rozrastaæ siê zbiory minera³ów z obszaru Górnych

£u¿yc, wœród nich s³ynna kolekcja Adolfa Traugotta von

Gers-dorfa (1744–1807). Lekarz z Budziszyna, Friedrich August Treutler

(1766–1819), wyda³ kilka artyku³ów o skamienia³oœciach z tego

obszaru. Christian Adolph Pescheck (1787–1859), pastor z

¯yta-wy, w 1828 roku opublikowa³ obszerny artyku³ pt. Przyczynek do

przyrodniczej charakterystyki Górnych £u¿yc. Opisa³ w nim

obszernie ska³y i minera³y okolic ¯ytawy. W latach 1828–1848

Johann Carl Freiesleben (1774–1846) zamieœci³ wiele wa¿nych

danych o minera³ach ³u¿yckich w wydawnictwie Magazin für die

Oryktographie von Sachsen. Johann Heinrich Gössel (1780–1846),

inspektor Drezdeñskiego Gabinetu Mineralogicznego, w

wydaw-nictwie Rozprawy Towarzystwa Badaczy Przyrody w Görlitz

opi-sa³ kilka nowych minera³ów z £u¿yc, tj. pistacyt (epidot),

prehnit, tytanit, asbolan i lithioforyt. Stworzy³ on te¿ w roku 1827

zbiór minera³ów z tego obszaru, licz¹cy 600 okazów.

Od roku 1813 do badañ geologicznych i mineralogicznych

Górnych £u¿yc bardzo energicznie w³¹czyli siê mineralodzy z

Uniwersytetu Wroc³awskiego, miêdzy innymi Ernst Friedrich

Glocker (1793–1853), Friedrich Martin Websky (1824–1886) i

Arnold von Lasaulx (1839–1886), którzy z tego obszaru opisali

wiele minera³ów. Kilku mineralogów z Görlitz, np. Reinhard

Peck (1823–1895) czy Georg Woitschach (1856– ?), obroni³o

dysertacje z mineralogii £u¿yc na Uniwersytecie Wroc³awskim.

W trzecim okresie, nazwanym przez autorów monografii

Okresem kartowania geologicznego w du¿ej skali (1872–1916),

ukaza³y siê kolejne arkusze map geologicznych obszaru Górnych

£u¿yc w skali 1 : 25 000.

Lata 1919–1944 to Okres dokonywania rewizji

dotychczaso-wego stanu wiedzy geologicznej dotycz¹cej Górnych £u¿yc.

Wykonano w nim ponowne kartowanie geologiczne oraz

spo-rz¹dzono wiele specjalnych map z³o¿owych.

Okres specjalistycznych badañ geologicznych to lata 1953–1989.

G³ównym celem badañ geologicznych Górnych £u¿yc

prowadzo-nych po II wojnie œwiatowej by³o poszukiwanie i dokumentowanie

z³ó¿ surowców mineralnych. Intensywne prace geologiczne

pro-wadzone po wojnie znalaz³y odbicie w licznych publikacjach.

Ukaza³o siê te¿ wiele nowych danych z zakresu mineralogii,

geo-logii i geochemii.

Od roku 1990, wed³ug autorów recenzowanej ksi¹¿ki,

rozpo-czyna siê nowy okres badañ mineralogicznych, nazwany

Okre-sem wprowadzenia mikroanaliz. Dziêki szerokiemu zastosowaniu

mikroanalizy rentgenowskiej, mikroskopii elektronowej, metod

spektroskopowych, a zw³aszcza spektroskopii ramanowskiej,

zidentyfikowano wiele minera³ów dotychczas nie spotykanych na

£u¿ycach. Opisano mineralizacjê Pt–Pd–As–Te i nowe

wyst¹pie-nia fosforanów. Zidentyfikowano w granicie z Königshainer

bar-dzo rzadki minera³, bazzit — Be3Sc2(Si6O18). Opisano dot¹d nie

rejestrowane na obszarze Niemiec minera³y: thortveitit (lub

thor-tveityt) — (L,T,V)2[Si2O7], roxbyt — (Cu2–xS) i ferroselit — FeSe2.

Z analizy statystycznej autorów wynika, ¿e na obszarze Górnych

£u¿yc znaleziono 263 minera³y na 4073 dotychczas znane, co

stanowi 6,5%. Z tego najpospoliciej wystêpuj¹: piryt, pirotyn,

chalkopiryt, galena, kalcyt, fluoryt, goethit, hematyt, gips i ró¿ne

odmiany krzemionki. Czêsto wystêpuj¹ te¿ turmaliny (85

stano-wisk), epidoty (60) i tytanity (32). Natomiast w bazaltoidach i

fonolitach pojawiaj¹ siê aragonity (23), natrolity (16), haüyny

(16) i chabazyty (16).

Najistotniejsze treœci monografii zawarte s¹ w rozdziale 4,

pt. Minera³y Górnych £u¿yc. W kolejnoœci alfabetycznej opisano

263 minera³y wystêpuj¹ce w 703 stanowiskach. Podstawowe

grupy minera³ów ska³otwórczych (amfibole, chloryty, skalenie,

kwarce, pirokseny, turmaliny, granaty) oraz niektóre inne

mine-ra³y (serpentyny i spinele) opisano ³¹cznie. Wzory, klasy

krystalo-graficzne, nazwy minera³ów, ich kreatorów i rok wprowadzenia

nazwy podano wed³ug ksi¹¿ki Strunz Mineralogica Tables

(Strunz & Nickel, Stuttgart 2001).

Monografia przedstawia stan wiedzy o minera³ach tego

regionu do roku 2004 i plasuje Górne £u¿yce wœród dobrze

poznanych pod wzglêdem mineralogicznym obszarów Europy.

Wielka szkoda, ¿e autorzy nie uwzglêdnili polskiej czêœci

masy-wu ³u¿yckiego. Z polskich prac mineralogicznych cytuj¹ jedynie

te, które ukaza³y siê w niemieckich czasopismach, np. K. Szpili

(1978) o kaolinitach i B. Kosmowskiej-Ceranowicz (1993) o

bursztynie ³u¿yckim. Nie wykorzystano natomiast materia³ów o

£u¿ycach zawartych w monografii J. Lisa i H. Sylwestrzaka

Minera³y Dolnego Œl¹ska (1986), nie mówi¹c ju¿ o szczegó³owych,

póŸniejszych publikacjach innych polskich autorów.

574

(2)

Ksi¹¿ka jest dobrym przyk³adem stoj¹cej na wysokim

pozio-mie naukowym popularyzacji mineralogii i historii nauk

geolo-gicznych. Podsumowuje obecny stan wiedzy o mineralogii i

geologii niemieckiej czêœci bloku ³u¿yckiego. Jednoczeœnie

pokazuje, i¿ w zjednoczonej Europie przyszed³ czas na

opraco-wania przekraczaj¹ce granice pañstwowe i obejmuj¹ce ca³e

jed-nostki geologiczne.

Micha³ Sachanbiñski

D.J. CHARMAN — Peatlands and environmental

chan-ge. John Wiley & Sons, Chichester 2002, 301 str.

W roku 2002 zosta³a wydana ksi¹¿ka, której autorem jest

znany brytyjski badacz torfowisk Dan Charman. Nie jest to

typo-we studium florystyczne czy fitosocjologiczne, ale

wieloaspekto-wa praca przedstawiaj¹ca torfowiska jako obiekty gromadz¹ce

materiê organiczn¹, w której zapisana jest informacja o historii

przyrody. Z powodu braku tego rodzaju pozycji na polskim rynku

niniejsza ksi¹¿ka staje siê najnowszym kompendium na temat

torfowisk. Ksi¹¿ka sk³ada siê z 4 czêœci. Ka¿da z nich

poprzedzo-na jest wstêpem. Poszczególne czêœci podzielone zosta³y poprzedzo-na

roz-dzia³y zakoñczone podsumowaniem. Taki podzia³ u³atwia

zapoznanie siê z treœci¹ ksi¹¿ki.

W czêœci pierwszej autor zamieœci³ podstawowe pojêcia i

defi-nicje dotycz¹ce torfu i torfowisk oraz systemy klasyfikacji

torfo-wisk. Zaprezentowa³ te¿ ró¿nice pomiêdzy torfowiskiem niskim

(fen) i mszarnym (bog). Interesuj¹ce jest to, ¿e torfowiska

zdomi-nowane przez torfowce tworz¹ nie tylko kopu³y (raised bogs), ale

mog¹ tak¿e wystêpowaæ w postaci ko³drowej (blanket bogs). Dan

Charman nawi¹za³ do hydromorfologicznej klasyfikacji

torfo-wisk, lecz, co ciekawe, nie zacytowa³ ¿adnego ze znacz¹cych

nie-mieckich opracowañ (M. Succow 1988 — Landschaftsökologische

Moorkunde. Gebrüder Borntraeger, Berlin-Stuttgart oraz M.

Suc-cow & H. Joosten 2002 — Landschaftsökologische Moorkunde.

Sweizerbart, Stüttgart). Zawar³ natomiast opis rozmieszczenia

torfowisk na œwiecie i zaprezentowa³ problematykê rozwoju

wystêpuj¹cych na torfowiskach form terenu. Na uwagê zas³uguje

tu klasyfikacja zwi¹zanych z hydrologi¹ form terenu torfowisk

wed³ug Ivanova (1981). T³umacz¹c kszta³t i rozmiar torfowiska

wysokiego autor nawi¹za³ te¿ do hipotezy wzniesienia wody

gruntowej Ingrama (1983).

W drugiej czêœci ksi¹¿ki znalaz³y siê informacje dotycz¹ce

hydrologii, ekologii i genezy torfowisk oraz procesu akumulacji

torfu. Zosta³a opisana m.in. hydrochemia i ekohydrologia

torfo-wisk, a tak¿e dominuj¹ce gradienty œrodowiskowe, od których

zale¿y struktura gatunków. Przedstawiono przyczyny i przyk³ady

paludyfikacji, czyli powstawania torfowisk. Na szczególn¹

uwa-gê zas³uguje fragment dotycz¹cy rozwoju torfowisk pod wp³ywem

cz³owieka, a tak¿e niedocenianego wp³ywu bobrów na

akumula-cjê osadów. Proces akumulacji torfu zosta³ potraktowany bardzo

powa¿nie, szczególnie w odniesieniu do problemu sekwestracji

wêgla atmosferycznego i zmian klimatu. Autor opisa³

produktyw-noœæ i rozk³ad materii organicznej w ekosystemach torfowiskowych

oraz kszta³tuj¹ce je czynniki. Tutaj tak¿e zosta³o wprowadzone

pojêcie akrotelmu i katotelmu.

Trzecia czêœæ ksi¹¿ki dotyczy historii zmian torfowisk —

zagadnienia bardzo istotnego dla paleoekologa i badacza

torfo-wisk. Problematyka zmian paleoœrodowiskowych zosta³a

potrak-towana bardzo szeroko. Przedstawiono techniki paleoekologiczne i

g³ówne cele badañ w paleoekologii torfowisk. Mo¿emy siê tak¿e

dowiedzieæ, dlaczego podejmowane s¹ badania paleoœrodowisk i

w jaki sposób uzyskane wyniki mog¹ byæ wykorzystane w

prak-tyce. Bardzo istotny jest fragment dotycz¹cy pomiaru czasu, czyli

chronologii torfowisk, w którym Dan Charman opisa³ metody

wykorzystywane w badaniach paleoekologicznych. W podrozdziale

dotycz¹cym stratygrafii i metod badañ torfowisk zosta³y

przed-stawione podstawowe metody badañ, na przyk³ad metody

rozpo-znawania osadów, analizy makroszcz¹tków roœlinnych,

pali-nologiczna, fizyczna i chemiczna charakterystyka osadów

torfo-wych, bêd¹ce bardzo wa¿nym uzupe³nieniem badañ torfowisk.

Autor zwróci³ tak¿e uwagê na zagadnienia wielowskaŸnikowe,

jak¿e wa¿ne w kwestii prowadzenia badañ interdyscyplinarnych,

gdzie poszczególne metody wspomagaj¹ interpretacyjn¹ czêœæ

badañ. Dziêki temu mo¿emy uzyskiwaæ kompletniejszy obraz

historii ekosystemów w kontekœcie zmian klimatu lub wp³ywu

cz³owieka.

Zas³uguj¹ce przestudiowania s¹ rozdzia³y 7 i 8, dotycz¹ce

autogenicznych i alogenicznych zmian torfowisk. Pierwszy z

wymienionych jest istotny, chocia¿by z powodu nawi¹zania do

pokutuj¹cej w Polsce teorii soczewkowej regeneracji (jako

mechanizmu przyrastania torfu na torfowiskach wysokich). Na

podstawie wyników przeprowadzonych badañ autor zauwa¿a, ¿e

bardziej prawdopodobne jest, i¿ rozwojem torfowiska steruje

kli-mat. W rozdziale dotycz¹cym wp³ywu roœlin na siedlisko zosta³a

opisana rola mchów torfowców i innych roœlin, które mog¹ byæ

traktowane jak swoiœci in¿ynierowie ekosystemu, poniewa¿

tworz¹ i modyfikuj¹ œrodowisko torfowiskowe.

Wœród zmieniaj¹cych torfowiska czynników alogenicznych

uwzglêdniono np. wp³yw klimatu, ognia, czynników

hydrolo-gicznych i wulkanów. Autor opisa³ mo¿liwoœci rekonstrukcji

dawnego klimatu na podstawie informacji zapisanych w

mate-riale torfowym. Jest to wa¿ny rozdzia³, dostosowany do trendu

rozwojowego paleoekologii w kierunku rekonstrukcji globalnych

zmian klimatycznych. W ostatnim rozdziale tej czêœci D.J.

Char-man przedstawi³ relacje torfowisk ze œrodowiskiem. Poruszy³

problematykê hydrologii zlewni i nawi¹za³ do procesu

akumula-cji wêgla oraz wydzielania przez odwodnione torfowiska gazów

cieplarnianych, takich jak metan i dwutlenek wêgla. Przedstawi³

tak¿e wp³yw gospodarki torfowiskami na zmiany klimatyczne

oraz obieg wêgla w przyrodzie.

Zarz¹dzanie zasobami torfowisk to temat nastêpnej czêœci

ksi¹¿ki, w której autor skoncentrowa³ uwagê na ekosystemach

mszarnych. Czêœæ ta sk³ada siê z dwóch rozdzia³ów. W

pierw-szym z nich zosta³a poruszona problematyka wartoœci torfowisk

dla spo³eczeñstwa, wp³ywu odwodnieñ na stan torfowisk,

wydo-bycia torfu, gospodarki leœnej i rolnej oraz efektów fragmentacji.

Na podstawie literatury autor przedstawi³ zasiêg zniszczeñ

torfo-wisk na skutek nieprzemyœlanej i rabunkowej eksploatacji.

Istot-ne jest, ¿e liczIstot-ne ekosystemy torfowiskowe postrzegaIstot-ne s¹ jako

prawie pierwotne, choæ w przesz³oœci podlega³y one silnej

antro-popresji. Obecna ich forma jest wynikiem gospodarki cz³owieka,

czego obrazowym przyk³adem s¹ torfowiska ko³drowe (blanket

bogs) pó³nocno-zachodniej Europy.

Ostatni rozdzia³ ksi¹¿ki dotyczy zarz¹dzania torfowiskami.

Autor przedstawi³ w nim skalê zaburzeñ ekosystemów

torfo-wiskowych spowodowanych dzia³alnoœci¹ cz³owieka.

Wprowa-dzi³ te¿ pojêcie naturalnoœci i seminaturalnoœci torfowiska i opisa³