Julian Warzecha
Funkcja formuły wysłania w Wj
3,1-4,17 : przyczynek do odpowiedzi
na pytanie - kim jest Mojżesz?
Collectanea Theologica 63/3, 85-88
k s. J U L IA N W A R Z E C H A SA C , O Ł T A R Z E W
FUNKCJA FORMUŁY W YSŁANIA W WJ 3,1— 4,17
PRZYCZYNEK DO ODPOWIEDZI NA PYTANIE — KIM JEST MOJŻESZ?
Tekst Wj 3,1—4,17 jest jednym z najbardziej znanych i prze badanych opisów powołań. Mimo to nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie — na jego podstawie — kim jest Mojżesz,, jaką pełni rolę. Egzegeci podają tu różne odpowiedzi, gdyż m a on różne, nie zawsze spójne rysy \ Uwzględniając n u r t tego sympozjum, w arto wziąć pod uwagę, jak ten tekst rozumie, a zwłaszcza jak tożsamość Mojżesza ujm u je literatu ra midraszycka. Otóż — opierając się prze de w szystkim na tym tekście — Mojżesz jest tam uważany za n a j ważniejszego, obok Eliasza, w ysłannika (Saliah). Saldah to w edług ro zumienia rabinistycznego w ysłannik, pełnomocnik — stosownie do słynnej form uły: śeluho śel Adam kem oto — w ysłannik jest po dobny do tego, kto go wysyła (M. Ber. 5,5). O ile ta myśl odnoszo na jest w Biblii głównie do proroków, to egzegeza m idraszycka stosuje ją przede wszystkim do Mojżesza. I tak np. w kom entarzu do sentencji Ojców (Abot) w yjaśniającym , jak Tora doszła od Sy naju do naszych czasów, tylko Mojżesz jest nazw any śaliah (A.R. N.A.s.l. 1. 24). Poza tym obdarzony on jest tym tytułem w dwóch sytuacjach, np.:
1) Gdy otrzym uje Torę, by ją następnie przekazać. F akt przeka zania Tory przez Mojżesza tak kom entuje Sifra: „Mojżesz zasłużył, by stać się śaliah między Izraelem i ich Ojcem, który jest w n ie biosach” (Sifra — K pł 26,46; por. TgP i TgN — Lb 12,5.8).
2) W momencie, gdy Bóg go posyła, by wyzwolił Izraela z Egiptu (Wj 3,10— 20; por. M ekilta Raśby — do Wj 4,13).
Choć wspom niany wyżej term in „śaliah” nie w ystępuje w ogó le w naszym tekście, zachodzi w nim aż sześć razy — oparta na tym samym rdzeniu — form uła w ysłania (Wj 3,10.12.13:14.15 i 4,13). Stwierdza ona sam fak t Mojżeszowego posłannictwa. Tak licznie w ystępująca form uła w ysłania w tym tekście oraz jego m idra szycka interpretacja, traktu jąca Mojżesza jako śaliah, nie były do tąd — jak się w ydaje — należycie uwzględnione w badaniach nad powołaniem Mojżesza. Pod tym więc kątem chcemy tu spojrzeć na tekst Wj 3,1— 4,17. Interesuje nas przede w szystkim tekst
końco-1 P o r. J . L. S к a, O u r F a th e r s H a v e T o ld V s. In tr o d u c tio n to th e A n a ly s is o f H e b r e w N a r r a tiv e s (S u b s id ia B ib lic a 13), R o m a 1990, 84.
w y (aktualny) i jak funkcjonuje w nim form uła wysłania, ale dla w iększej wyrazistości uwzględnimy krótko jego wcześniejsze sta dia.
Fragm ent Wj 3,1— 4,17 ma za sobą bogate dzieje, jest efektem wielu tradycji i redakcji. Pierw szą jego w arstw ą literacką jest nie w ątpliw ie przekaz J, w którym form uła wysłania zachodzi jeden raz (Wj 4,13). Zarówno w tej tradycji jak i w innych weźmiemy pod uwagę przede wszystkim samą relację o powołaniu Mojżesza. Nie m a bowiem sensu pytać o kontekst literacki poszczególnych tradycji, gdyż nie potrafim y zrekonstruow ać ich zw artej, ciągłej postaci literackiej, a zwłaszcza nie możemy stwierdzić, w jakim m iejscu stała ta relacja. —
Egzegeci różnią się dość znacznie w kwestii wydzielania (wy odrębniania) poszczególnych tradycji w Wj 3,1—4,17 *.
Przekaz Jahw isty (Wj 3,5.7.8a.l6.17a; 4,1—8.10— 13) przedsta wia Mojżesza jako przekaziciela słowa Bożego, nie przypisując mu fun kcji wybawiciela ludu z Egiptu. Jest to więc rola prorocka, choć takiego term inu tu się nie używa 3. Jaką funkcję pełni tu for m uła wysłania? W Wj 4ДЗ wypowiada Mojżesz ostatnie z zastrze żeń, które ma charakter ogólny, jest próbą uchylenia się od misji, bez podania racji: „Wybacz, Panie, ale poślij kogo innego” — bî Adönäj śelah n ä ’ bejad tiślah (LXX: procheirisai dynam enon allon, hon aposteieis). Form uła jest tu użyta bez dopełnień: dokąd, po co — a więc jest to użycie absolutne. Mojżesz — choć chce unik nąć m isji — jest Bożym w ysłannikiem , ma mówić w im ieniu Bo ga, będzie zatem pełnił misję prorocką. Duże znaczenie m a fakt, że ta form uła w ystępuje na końcu relacji jahwistycznej, zdaje się więc podkreślać taką rolę Mojżesza. Może on — jalc w skazuje kon tek st poprzedzający — w pełni liczyć na Boga, ale też jest całko wicie od Niego zależny; nie widać tu jego samodzielności.
Przekaz elohistyczny (Wj 3,4bcd.6.9— 14) jest dla nas szczegól nie interesujący, gdyż aż czterokrotnie stosuje form ułę w ysłania (Wj 3,10.12.13.14) \ Elohista przedstawia Mojżesza w yraźnie inaczej niż Jahw ista: on jest posłany, by przede wszystkim działać, a więc wyprowadzić lud z niewoli (3 razy słowo js’ Hi — Wj 3,10.12, gdzie
2 P o r. n p . d u ż e ró ż n ic e m ię d z y B. R e n a u d (L a fig u r e p r o p h é tiq u e d e M o ise e n E x o d e 3,1— 4,17, R B 93/ (1986), 510— 534 i P . W e i m a r e m (E x o d u s b u c h , w : N e u e s B ïb e l- L e x ic o n , k o l. 636— 648), k tó r y z n a c z n ie r e d u k u j e t r a d y c je J . i E. O b aj a u to r z y p o d a ją ró ż n e p o g lą d y n a t e m a t z a k re s u p o sz c z e g ó ln y c h tr a d y c ji i r e d a k c j i w W j 3,1—4,17. T u ta j k ie r u je m y się g łó w n ie w y w a ż o n y m s ta n o w is k ie m J . S c h a r b e r t a , w y ra ż o n y m w : E x o d u s (D ie N e u e E c h te r B ib e l 24), W ü rz b u r g 1989, 20nn. 3 P o r. B. R e n a u d , L a fig u r e p r o p h é tiq u e ..., 514— 516. 4 N ie w c h o d z im y tu w d y s k u s ję n a d s c h e m a te m p o w o ła n ia p ro ro c k ie g o , k tó r y tu z o s ta ł u ż y ty . Z ob. H . C h. S c h m i t t , D as so g e n a n n te v o r p r o p h e - tis c h e B e r u fu n g s s c h e m a . Z u r „ g e is tig e n H e im a t” d es B e r u fu n g s jo r m u ia r s v o n E x 3,9— 12; J d c 6,11— 21 u n d I S a m 9,1— 10,16, Z A W 104 (1992) 202—216.
podmiotem jest Bóg i On wypowiada tę form ułę oraz z Mojżeszem jako podmiotem — Wj 3,10— 12). Ma on też przemawiać w im ie niu Boga (Wj 3,13.14). Dlaczego Elohista użył form uły wysłania tyle razy? Może zdecydowały o tym praw a opowiadania o powo łaniu, zwłaszcza wysuwanie przez powołanego trudności? Ta racja nie wydaje się jednak w ystarczająca, gdyż inne relacje o powoła niu nie stosują jej tak często (np. Sdz 6; Iz 6) lub nie używ ają jej wcale (np. Wj 6— 7). Można więc przypuszczać, że czterokrotnie użyta przez Elohistę form uła pełni funkcję szczególnej legitym acji Mojżesza jako autentycznego w ysłannika Bożego wobec tych, k tó rzy może kwestionowali jego misję.
Przekazy jahwistyczny i elohistyczny zostały złączone przez redaktora nazywanego Jehow istą, którem u ostatnio przypisuje się dość znaczne przepracowanie przejętego m a te ria łu 5, z w łasną in terpretacją. Wydaje się, że w jego czasach (panowanie Manassesa?) podważano istotnie auto ry tet Mojżesza — może bardziej praktycz nie niż teoretycznie — dlatego ten redaktor przedstawia go jako w ybranego (por. Wj 1,21—2,10) i powołanego przez Jahw e na przy wódcę Izraela, zasługującego na zaufanie (por. Wj 4,5a i 14,3lb). Wśród wielu jego w trętów interesuje nas tu przede wszystkim Wj 3,15, gdzie Jehow istą stosuje form ułę wysłania, dopasowując ją idealnie do dwu poprzednich wersetów. W rezultacie więc m a m y w Wj 3,13.14.15 trzy razy pow tarzający się zwrot: selâhanî ’alêkem — „posłał mnie do w as”, który m a wypowiedzieć Mojżesz do swych uciemiężonych rodaków w Egipcie. Poza tym , nie bez znaczenia jest również Wj 3,20 (JE), gdzie nie m a wprawdzie for m uły wysłania, ale dw ukrotnie jest użyte słowo śalah, wzmacnia jące — na sposób gry słownej czy aluzji — ideę posłannictwa. Ta koncentracja myśli o posłannictwie Mojżesza była więc najw y raź niej przez Jehow istę zamierzona: chce on w ten sposób — zwłasz cza za pomocą form uły wysłania — potwierdzić i umocnić au to ry te t Mojżesza jako Bożego wysłannika.
N astępny w kolejności — redaktor deuteronom istyczny prze jął relację o powołaniu Mojżesza, przedstaw iającą go głównie jako wybawcę. Za pomocą swoich w staw ek (Wj 3,8b.l7b.l8n.22; 4,1— — 13.17) przepracow uje tę relację tak, że staje się ona opowiada niem o powołaniu Mojżesza głównie jako proroka \ Jest to jednak prorok szczególnego rodzaju: nie tylko przekazuje on słowo Boga, ale Jego mocą dokonuje niezwykłych dzieł i cudów, jest Jego peł nomocnikiem. Nie ma tu wprawdzie form uły wysłania, ale redaktor deuteronom istyczny akcentuje pełne mocy, skierowane ku przy szłości działanie Jahw e, dzięki czemu uw ydatniony jest zarazem au to ry tet Mojżesza.
5 P o r. P. W e i m a r , E x o d u s b u c h , k ol. 641, 643n. • P o r. B. R e n a u d , L a fig u re ..., 519—534.
Choć były inne jeszcze, drobne przepracowania tekstu Wj 3,1— — 4,17, nie m ają one tu taj dla nas większego znaczenia7 i z tego powodu je pomijamy. Interesuje nas natom iast bardziej obecna po stać tekstu i jego kontekst literacki, który prawdopodobnie jest w łaśnie dziełem redakcji deuteronom istycznej. Jak tu taj teraz fu n kcjonuje form uła wysłania? Uwydatniona jest nadal rola Mojże sza — wybawcy ludu (por. Wj 3,10— 12), co było już widoczne w fazie Elohisty i Jehowisty. Mojżesz jest jednak zarazem przeka zicielem słowa Bożego, które zapowiada wydarzenia i kieruje nim i (por. Wj 4,12 — „mówić”; 4,15 — „czynić”). W ten sposób też za akcentow any jest autorytet Mojżesza. Form uła wysłania w ystępu je zarówno w części mówiącej o wyprowadzeniu z Egiptu (3,10.12), jak i w tekstach zapowiadających ten fakt (3.13.14.15, 4,13). Przez tę form ułę osiąga redaktor syntezę dwóch ról Mojżesza: w y bawcy i proroka. Może chciał złączyć wiele jego funkcji, stano wiących trudności, w jedno: w ysłannika Bożego? Trzeba uwzględ nić także kontekst. Relacja o powołaniu Mojżesza stoi na począt ku opowiadania o najważniejszej postaci Starego Testam entu. Nie jest dziełem przypadku, że postawiona jest ona przed kapłańską relacją o jego powołaniu (Wj 6—7), w k tó rej zupełnie nie zacho dzi form uła wysłania ani słowo „salah” i zminimalizowane jest działanie Mojżesza. Redaktor końcowy chce zatem w yraźnie pod kreślić jego rolę — nie pomniejszając działania Bożego — w czym pomocną okazała mu się właśnie sześciokrotnie użyta form uła w y słania. Skoncentrowana ona jest w Wj 3,10—15 (5 razy), gdzie Bóg posyła Mojżesza do faraona i do rodaków w Egipcie, objawiając przy tym swoje imię (por. 3,12— 15) — jako Zbawcy. Mojżesz, ja ko w ysłannik Boga, w tym Jego przymiocie uczestniczy. O statni raz użyta jest omawiana form uła w Wj 4,13, niem al na końcu re lacji o powołaniu Mojżesza, co z tekstem 3,10—15 może — pod kątem właśnie tej form uły — stanowić m niej lub bardziej zamie rzoną inkluzję.
k s. J U L IA N W A R Z E C H A S A C
