J a c e k P u rc h la , T a m â s F e j é r d y U c z e s tn ic y : L a s z ló D ió s z e g i, A n t o n i Kroh, H a n n a N o g o s s e k , S t a n i s ł a w O b ire k , A n d r z e j T o m a s z e w s k i J a c e k P u rc h la : M a m p r z y j e m n o ś ć i z a s z c z y t p o p r o w a d z i ć o s t a t n i ą ju ż część n a s z e g o m a r a t o n u , k t ó r y jest w istocie e l e m e n t e m n i e k o ń c z ą cej się d y skusji. N a s z e k r a k o w s k i e s p o t k a n i e tr z e b a t r a k t o w a ć j a k o f r a g m e n t w ię k s z e j całości, j a k o e t a p e w o lu c ji m y ś l e n i a tu i te ra z , w Ś r o d k o w e j E u r o p i e , o d z i e d z i c t w i e i t y m w s z y s tk im , co w s z e r o k im i w i e l o z n a c z n y m - ja k to j u ż u s ta liliś m y - p o j ę ciu d z i e d z i c t w a k r e s ó w się z a m y k a . Tę c z ę ść n a s z e g o s p o t k a n i a b ę d ę p r o w a d z i ć w s p ó l n i e z m o i m w ę g i e r s k i m p a r t n e r e m , d o k t o r e m T o m a s z e m F e j é r d y m , k t ó r y jest z n a n y z a r ó w n o n a m i ę d z y n a r o d o w y m , a n a w e t ś w i a t o w y m f o r u m h e r it o l o g y , czyli n a u k i o d z i e d z i c t w i e , jak i w K r a k o w i e - b y ł p r z e c i e ż u c z e s t n i k i e m w i e l u s p o t k a ń t u taj, w M i ę d z y n a r o d o w y m C e n t r u m k u l t u r y . D o k t o r F e j é r d y w y s t ę p u j e d zisiaj w p o d w ó j n e j roli. J a k o d y r e k t o r U r z ę d u O c h r o n y D z i e d z i c t w a K u l t u r o w e g o w B u d a p e s z c i e , p a r t n e r a i w s p ó ł o r g a n i z a t o r a n a s z e j k o n f e r e n c ji , ale te ż - o c z y m k o m u n i k u j ę z r a d o ś c i ą - ja k o ś w i e ż o w y b r a n y w i c e p r e z y d e n t ś w i a t o w e g o k o m i t e t u I C O M O S , n a j w i ę k s z e j m i ę d z y n a r o d o w e j o r g a n iz a c ji , k t ó r a ja k o p o z a r z ą d o w a i n s t y t u c j a e k s p e r cka, co p o d k r e ś l a m , z a j m u j e się w ł a ś n i e d z i e d z i c t w e m . N i m o d d a m głos w s p ó ł p r o w a d z ą c e m u , p o z w o l ę sobie p r z y p o m n i e ć to, o c z y m b a r d z o k r ó t k o m ó w i ł e m w c z o ra j, o t w i e r a jąc n a s z ą k o n fe re n c ję . O d d ł u ż s z e g o c z a s u b a r d z o ch c ie liśm y z d e r z y ć w ę g ie r s k ie i p o ls k ie d o ś w i a d c z e n i e w m y ś l e n i u o k r e
s ac h i w m y ś l e n i u o s k u t e c z n y m p r z e c h o w a n i u d z i e d z i c t w a k re só w , d z i e d z i c t w a n i e m a t e r i a l n e g o i m a t e r ia ln e g o . M yślę, że k o n f e r e n c j a p o k a z a ł a p o d o b i e ń s t w a i r ó ż n ic e d o ś w i a d c z e ń w ę g ie r s k i c h i p o ls k ic h , z w ła s z c z a te r ó ż n ic e , o k t ó r y c h ta k m a ł o w Polsce w i e d z i e l i ś m y d o ty c h c z a s . Ale te ż o d s a m e g o p o c z ą t k u b a r d z o chcieliśm y, ż e b y to nie b ył ty lk o d w u g ł o s i d i a lo g w ę g ie r s k o - p o l s k i , lecz ż e b y n a p r o b l e m d z i e d z i c t w a Ś r o d k o w e j E u r o p y s p o jr z e ć w i e l o w y m i a r o w o , n ie ty lk o z d e r z y ć te o rię i p r a k t y k ę , ale t a k ż e p r z y jr z e ć się d z i e d z i c t w u E u r o p y Ś r o d k o w e j p o k o m u n i z m i e . I w ty m k o n t e k ś c i e w i e l o z n a c z n e p o ję c ie „ k re sy " o k a z a ł o się i n s t r u m e n t e m b a r d z o p o m o c n y m , c h o ć o c z y w iś c ie - j e sz c z e r a z to p o w t ó r z ę - w i e l o z n a c z n y m . S tąd t e n z n a k z a p y t a n i a w ty tu le k o n fe re n c ji. Ja k a jest w ię c p r z y s z ł o ś ć k re só w , jaki jest n a s z o b o w i ą z e k w o b e c te g o d z i e d z ic t w a ? T o w ł a ś n i e p y t a n i e p o s t a n o w i l i ś m y z a d a ć p a n e li- sto m . P o p r o s z ę d o k t o r a T a m ä s a F e j é r d y e g o o p i e r w s z y głos t y t u ł e m w p r o w a d z e n i a , p o t e m k a ż d y z d y s k u t a n t ó w b ę d z i e m iał 10 m i n u t n a s w o b o d n ą w y p o w i e d ź , a n a s t ę p n i e je s z c z e 5 m i n u t n a k o n k lu z j ę . T a m â s F ejérdy: D z ię k u ję b a r d z o p r o f e s o r o w i J a c k o w i P u rc h li z a z a p r o s z e n i e d o u c z e s t n i c t w a w tej n ie z w y k łe j k o n fe re n c ji. C h c i a łb y m też w y r a z i ć ra d o ś ć , ż e taki p i ę k n y p o m y s ł z o s t a ł z r e a l i z o w a n y . 1 o s t a t n i a u w a g a t y t u ł e m w p r o w a d z e n i a . D z ię k u ją c p r o f e s o ro w i P u rc h li za p r z e d s t a w i e n i e m n i e , c h c ia ł b y m d o d a ć , że j e s te m p r o s t y m a r c h i t e k t e m , a o d ja k ie g o ś c z a s u t a k ż e u r z ę d n ik ie m , w w ę g ie r s k i m U r z ę d z ie O c h r o n y D z i e d z i c t w a K u l t u r a ln e g o p r a c o w a ł e m n a r ó ż n y c h s t a n o w i s k a c h . A t e ra z c h c ia ł b y m się o d n i e ś ć d o tego, co u s ły s z a łe m tu ta j w ciąg u o s t a t n i c h d w ó c h d n i. P r z e d e w s z y s t k i m w y r a ź n i e w i d a ć , ż e to t r u d n e d o p r z e t ł u m a c z e n i a p o ję c ie „kresy", „ p o g r a n i c z e " w y w o ł u j e b a r d z o silne em o cje . P o s z c z e g ó ln e r e f e r a t y w r ó ż n y s p o s ó b a r t y k u ł o w a ł y e m o c j e z w i ą z a n e z t y m p o ję c ie m . P o n a d t o w y d a je się, ż e w ięc ej jest e l e m e n t ó w o d m i e n n y c h , o d r ę b n y c h
n iż w s p ó l n y c h . N i e w o l n o t r a k t o w a ć te g o t e r m i n u p o w i e r z c h o w n i e . K o le jn e m o j e s p o s t r z e ż e n i e d o t y c z y teg o , ż e c h o c ia ż s ł o w o k r e s y o z n a c z a s p o j r z e n i e z z e w n ą t r z , to raczej t r a k t u j e m y je jako n a s z t e r e n w e w n ę t r z n y , p r z e s t r z e ń n a l e ż ą c ą d o n a s z e j o jczy z n y . T o ż s a m o ś ć n a r o d o w a jest tu n a j w a ż n i e j s z y m k r y t e r i u m . Ściśle w i ą ż e się to z e u r o p e j s k i m p o ję c ie m t o ż s a m o ś ci r e g io n a ln e j, p a m i ę t a j m y , że c o r a z w ię k s z e z n a c z e n i e z y s k u j ą r e g io n y e tn ic z n e . N a p o d s t a w i e p r z e d s t a w i o n y c h r e f e r a t ó w m o g ę s t w ie rd z ić , ż e w E u r o p ie Ś r o d k o w e j i W s c h o d niej n ie o t r z y m a l i ś m y n a p r z e s t r z e n i d z i e j ó w o d p o w i e d z i n a p o d s t a w o w e p y t a n i a w tej k w e stii, b y ć m o ż e w p rz y s z ło ś c i to się u d a . K o lejn y w n i o s e k - i w ie lu u c z e s t n i k ó w k o n fe re n c ji p r e z e n t o w a ł o t a k ie s a m o s t a n o w i s k o - r e jo n y p r z y g r a n i c z n e , k r e s y p o w i n n y b y ć m o s t e m , e l e m e n t e m ł ą c z ą c y m p o s z c z e g ó l n e n a r o d y . B a r d z o p o d o b a m i się o k re ś le n ie , ż e p o g r a n i c z a są t e r e n e m o s m o z y , t e r e n e m łą c z e n ia r ó ż n y c h k u l t u r i ż e o w a o s m o z a p o w i n n a b y ć j e d n o c z e ś n i e w e w n ę t r z n a i z e w n ę t r z n a. K a ż d e p o g r a n i c z e - k re s y - c e c h u j e w ie lk a r ó ż n o r o d n o ś ć , p o w i n n a o n a w p ł y w a ć n a z w ią z k i, n a w z a j e m n e o d d z i a ł y w a n i e p o s z c z e g ó l n y c h kultur. K resy s p e ł n i a ją b a r d z o w a ż n ą ro lę ja k o ź r ó d ło k u ltu ry , a j e d n o c z e ś n i e o d g r y w a j ą rolę lu stra , w k t ó r y m te k u l t u r y się o d b ijają. O k a z a ł o się, ż e p>róby h o m o g e n iz a c ji p i e r w o t n e j r ó ż n o r o d n o ś c i p r o w a d z i ł y d o z u b o ż e n i a t y c h re jo n ó w . W y z w a n i e m i z a d a n i e m d la n a s jest z a c h o w a n ie tej r ó ż n o r o d n o ś c i . O d k r y w a n i e w s p ó l n e j historii, w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a p o w i n n o b y ć n a s z y m celem . W t y m z a k r e sie k o l e j n y m w y z w a n i e m jest o p r a c o w a n i e i o d p o w i e d n i a o c h r o n a te g o d z i e d z i c t w a - k tó r e n ie jest n a s z ą w ł a s n o ś c ią , n ie n a l e ż y d o n a s , ale je g o u t r z y m a n i e jest n a s z y m z a d a n i e m i o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą . A t e r a z o prz y szło ści: jakie p o s i a d a m y ś r o d k i , ż e b y to o s i ą g n ą ć ? P i e r w s z y m n a r z ę d z i e m jest sz c z e ra i o t w a r t a d y s k u s ja . B a rd z o w i e l u r e f e r e n t ó w p o d k r e ś la ło , że w la t a c h m i n i o n y c h nie b y ło takiej m o ż liw o ś c i. M a m w r a ż e n ie , ż e p r a w d z i w e g o d i a l o g u n a d a l n ie m a , ż e ciągle są r ó w n o l e g ł e m o n o l o g i, d ialogi, trialogi i w ielogłosy. My, W ę g rz y ,
słab o r o z u m i e m y n a s z y c h s ą s i a d ó w i b y ć m o ż e s ą s ie d z i t a k ż e w n i e w i e l k i m s t o p n i u r o z u m i e j ą n a s , ale z a m i a r , c h ę ć p o d ję c ia d i a l o g u istnieje, i to jest w a r t o ś ć s a m a w sobie. D r u g i e n a r z ę d z ie , je s z c z e b a r d z ie j w a r t o ś c i o w e , to s z a c u n e k dla i n n y c h , d la o b c y c h k u l t u r i w z a j e m n a a k c e p t a c j a r ó ż n y c h kultur. S z c z e g ó l n e p o d z i ę k o w a n i e s k ł a d a m p r o f e s o r o w i T o m a s z e w s k i e m u , k t ó r y w s k a z a ł n a to, ż e p o w i n n i ś m y p r z y j m o w a ć t a k ż e o d m i e n n o ś ć o b c y c h , i n n y c h n a r o d ó w . O c h r o n a w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a i p rz y ję c ie te g o p o ję c ia p r z e z w s p ó l n o t ę d a n y c h r e g i o n ó w , a ta k ż e n a p o z i o m i e E u r o p y i ś w i a t a to n a s z e w i e l kie w y z w a n i e . B a r d z o t r a f n a w t y m k o n t e k ś c i e je s t a n e g d o t a p r z y t o c z o n a p r z e z I s t v â n a K o v â c s a o ty m , j a k o d p o w i e d z i a n o N a p o l e o n o w i n a p y t a n i e : K im je steście ? - M y j e s t e ś m y s tą d , m y p o c h o d z i m y stąd. S ły s z e liś m y o w ie lu p r o g r a m a c h i i n i c j a t y w a c h z w i ą z a n y c h z k r e s a m i, z t e r e n a m i, k t ó r e w tej c h w ili n ie l e ż ą w g r a n i cach n a s z e g o p a ń s t w a . Jeśli p r o g r a m y w s p ó ł p r a c y u z y s k a ją o d p o w i e d n i ą r a n g ę , n ie b ę d z i e m y m u s i e l i m ó w i ć o ty m , co z r o b i o n o czy co nie z o s t a ło z r o b i o n e , lecz b ę d z i e m y d ą ż y ć d o z a c h o w a n i a r ó w n o w a g i s t r o n . D z ię k i t e m u b ę d z i e m o ż n a re a l i z o w a ć o c h r o n ę d z i e d z i c t w a . B a r d z o w a ż n e jest, a b y ś m y u m ie li p r z y ją ć z m ia n y , d o t y c z y to w s z y s t k i c h o b s z a r ó w n a s z e g o życia. O c h r o n a d z i e d z i c t w a s ta ła się d la n a s n a j w a ż n i e j s z y m z a d a n i e m . T o o z n a c z a k o n i e c z n o ś ć „ m a n a g e m e n t of c h a n g e s " , ż e b y u ż y ć a n g i e l s k i e g o w y r a ż e n i a , czyli z a r z ą d z a nia z m i a n a m i . M u s i m y j e d n a k b r o n i ć się p r z e d z m i a n a m i n a r z u c a n y m i , takim i, k t ó r e n i e są z m i a n a m i „ o r g a n i c z n y m i " d la d a n e g o t e r e n u . R ó w n i e w a ż n e ja k o c h r o n a w a rto ś c i, jest t w o r z e n i e n o w y c h . P a m i ę t a m y w s z y s c y m i n i o n y o k re s , k tó r e g o n a j w i ę k s z ą z b r o d n ią b y ł o n i s z c z e n i e ty c h d ó b r i z a n i e d b y w a n ie ich o c h r o n y . S ły s z e liś m y tu ta j o b a r d z o p i ę k n y c h p r z y k ł a d a c h , o z a d a n i a c h , k t ó r e z o s t a ł y w y k o n a n e , o d o k u m e n t a c j i , o r o z p o z n a n i u w a r to ś c i d z i e d z i c t w a - b a d a n i a , i n w e n t a r y za cja i d o k u m e n t a c j a są b a r d z o w a ż n e . Z a te o b s z a r y p o n o s i m y w s p ó l n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć i to jest o c z y w is te . M u s i m y
z r e z y g n o w a ć z k r ó t k o t e r m i n o w e g o m y ś l e n i a , z o s ią g a n ia ł a t w y c h s u k c e só w , k tó re m a ł o k o s z t u j ą . W z a k r e s i e o c h r o n y d z i e d z i c t w a k u l t u r o w e g o n a k r e s a c h j e d y n ą d r o g ą jest „ m y ślenie d ł u g o t e r m i n o w e " , p l a n o w a n i e i r o z w ó j k o n c e p c ji i k r y t e rió w o c h r o n y d z i e d z i c tw a k u l t u r o w e g o . D z ię k u ję b a r d z o . J a c e k P u r c h l a : D o k t o r F e j é r d y w y m i e n i ł k ilka f u n d a m e n t ó w , n a k t ó r y c h o p ie r a się t w o r z ą c a się o d k i l k u n a s t u lat n o w a filozofia m y ś l e nia o d z i e d z ic t w i e . O d p o t r z e b y s z c z e r e g o d i a l o g u p o p r ó b ę z r o z u m i e n i a s ąsiad a , k w e s t i ę w łaścicieli d z i e d z i c t w a , w t y m właścicieli w w y m i a r z e nie ty lk o p r a w n y m , ale p r z e d e w s z y s t kim m e n t a l n y m ; p o z a r z ą d z a n i e tą n i e u n i k n i o n ą z m i a n ą , k t ó ra jest, j a k s ą d z ę , o b i e k t y w n y m i d y n a m i c z n y m c z y n n i k i e m z m i e n i a j ą c y m r ó w n i e ż - cz y w y m u s z a j ą c y m - n i e u s t a j ą c ą z m i a n ę n a s z y c h strategii o c h r o n y . B a rd z o d z i ę k u j ę i p r o s z ę o z a b r a n i e g ł o s u A n t o n i e g o K ro h a , n a s z e g o g o ś c ia z k r e s ó w p o ł u d n i o w y c h , z N o w e g o Sącza. A n t o n i Kroh: Ja k m ó w i ł e m w c z e śn ie j, s ł o w o k r e s y w p r o w a d z i ł d o ś w i a d o m o ś c i p o lskiej, d o ję z y k a p o e t a W i n c e n t y Pol w Mohorcie. P r z e d tą sesją z a d a ł e m sobie t r u d p r z e c z y t a n i a p o e m a t u ra z i ty lk o n a p o d s t a w i e l e k t u r y s p r ó b o w a ł b y m m n ie j w ięcej ta k z d e f i n i o w a ć to słow o: jest to coś b a r d z o d a w n e g o , coś, co ż y je tylko w p a m i ę c i j e d n e g o s t a r e g o M o h o r t a , jest to coś, co n ie w róci. J u ż w p o ł o w i e XIX w i e k u u ż y w a n o te g o s ło w a n a o k r e ślen ie c z e g o ś , co p r z e m i ja a lb o p r z e m i n ę ł o , co p r z e c h o w u j e w p a m ię c i n a j w y ż e j j e d e n lu b k ilk u s t a r u s z k ó w . K re sy to k re s n ie ty lk o w s e n s ie g e o g r a f i c z n y m : k r a ń c e R z e c z y p o s p o lite j, ale i kres: ż y c ia - czyli starość, m iło śc i - czyli r o z s ta n ie , k re s k a riery... W t y c h z n a c z e n ia c h b y ł o u ż y w a n e o k o ł o 150 lat t e m u . D la c z e g o to s ło w o ż y je d o d z iś ? D l a t e g o ż e z m i e n i ł o s w o je z n a c z e n ie . O b j ę ło t e r e n y d a w n e j R z e c z y p o s p o l i te j - to p o j ę cie jest b a r d z o n i e p r e c y z y j n e - t e r e n m i ę d z y B u g ie m a D n i e
p r e m . N i e k t ó r z y m ó w ią : p o g r a n ic z e . C óż, p o w i e d z i a ł b y m , że s p o r a w e . Po 1918 r o k u m ó w i ł o się o k r e s a c h p o ł u d n i o w y c h , czyli o S p isz u i O r a w i e . R o z s z e r z o n o z a s ię g t e r y t o r i a ln y s ło w a na p o t r z e b y akcji p o l i t y c z n o - p r o p a g a n d o w o - s p o ł e c z n e j , ż e b y n a s z e g r a n ic e się g a ły m o ż l i w i e n a j d a l e j n a p o ł u d n i e . To jest j e d n a u w a g a j ę z y k o w a . D r u g a u w a g a : n i e k t ó r z y m ó w i ą 0 z i e m i a c h u t r a c o n y c h . Jeżeli u t r a c o n e , to n i e m o je , jeżeli coś u t r a c iłe m , to n ie m a m d o t e g o p r a w a i n ie o b c h o d z i m n i e , co się z t y m dzieje . T a k ja to r o z u m i e m . U w a ż a m , ż e ja k ie k o l w i e k s u k c e s y n a p o l u o c h r o n y d z i e d z i c t w a k u l t u r a l n e g o u n a s z y c h w s c h o d n i c h s ą s ia d ó w , te g o d z i e d z i c t w a , k t ó r e ś m y p r z e c i e ż w s p ó ł t w o r z y l i , są m o ż l i w e ty lk o i w y ł ą c z n i e w ścisłej w s p ó ł p r a c y z m i e js c o w y m i . T r w a p r o c e s p r z e c h o d z e n i a d o s p o ł e c z e ń s t w a o b y w a te ls k ie g o , w ię c m u s i to b y ć w s p ó ł p r a c a nie n a p o z i o m i e m i n i s t e r s tw a , ty lk o n a p o z i o m i e są s ia d a , k t ó ry m ie s z k a o d z a b y tk u 300 m e tr ó w , 500 m e t r ó w , w ó jta , s o ł t y sa. Jacy to są lu d z i e ? T a k ja k w k a ż d e j s p o łe c z n o ś c i, b a r d z o ró ż n i. S z la c h e tn i p a s jo n a c i, m o ż e ł a p ó w k a r z e , n ieu cy , ale też k o m p e t e n t n i z n a w c y p r z e d m i o t u , o d k t ó r y c h się m o ż e m y s p o r o n a u c z y ć , b e z nich n ie r u s z y m y . M y ś l e n i e , ż e z r o b i m y n a s z kościół w m ie js c o w o śc i X, o b e c n ie U k r a i n a , B iałoruś, Li tw a , czy n a s z d w ó r, jest z g ó r y s k a z a n e , m o i m z d a n i e m , n a p r z e g r a n ą . Ta ścisła w s p ó ł p r a c a w y m u s z a s t o s o w n e z a c h o w a n i e - i w s e n s ie s a v o i r - v iv r e 'u , i w s e n s i e m y ś le n ia . Jeżeli p r z y c h o d z ę d o k o g o ś w gości, to p o w i n i e n e m się z a c h o w y w a ć tak, a n ie in aczej, te p o d s t a w o w e f o r m y są w a ż n e t a k ż e d la t e g o , ż e nasi w s c h o d n i są sie d z i są o d n a s b ie d n ie js i, a to k r ę p u j e ob ie strony. Są te ż w o b e c n a s n i e u f n i , a h i s t o r y c z n e p o w o d y m ają, nie o s z u k u j m y się. Ale r z e c z jest d o w y g r a nia. R o z m a ite ale rg ie p o l s k o - u k r a iń s k i e , p o l s k o - b i a ł o r u s k ie 1 p o ls k o -lite w s k ie n ie m a ją p r z e c i e ż te g o c i ę ż a r u g a t u n k o w e go, co n a s z e d o ś w i a d c z e n i a n ie m ie c k ie . G d y b y m 25 lat t e m u chciał w ja k im ś w y d a w n i c t w i e o p u b l i k o w a ć sta re p o c z t ó w k i G d a ń s k a z p o d p i s a m i n ie m ie c k im i, to p r z y ja c ie le w y s ł a l ib y m n i e d o p s y c h i a t r y alb o b y je s c h o w a li, ż e b y m n i e n ie n a r a
żać. W tej chw ili p r o s z ę się p r z e j ś ć p o k s i ę g a r n ia c h W r o c ł a w ia, G d a ń s k a . Są w y d a w n i c t w a d o ln o ś lą s k ie , k t ó r e tę s a m ą k s ią ż k ę p u b lik u ją p o n i e m i e c k u i p o p o ls k u . N i e m a polskiej r o d z in y , k tó ra b y o d N i e m c ó w n i e u c i e r p i a ł a w czasie d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j, to j e d n a p r a w d a , a d r u g a p r a w d a , ż e n a ich s e n t y m e n c i e d o W r o c ł a w i a , G d a ń s k a , K a r k o n o s z y m o ż n a z a robić. W ięc się z a ra b ia . D l a c z e g o n ie m ia ł y b y p o w s t a ć p u b l i k acje i fo ld e ry o H u c u ł a c h w ję z y k u p o ls k im , o R a d z iw iłła c h w j ę z y k u p o lsk im - w y d a w a n e p r z e z są s ia d ó w . D la c z e g o n ie m ia ły b y p o w s t a ć b i u r a p o d r ó ż y , ta k ie j a k w e W r o c ł a w iu , o r g a n i z u j ą c e d la N i e m c ó w n o s t a l g i c z n e w y j a z d y s z la k a m i d o l n o ś lą s k im i a lbo w i e l k o p o l s k i m i . C z y coś się z te g o p o w o d u d zieje ? Polskie o b a w y , ż e n a s N i e m c y w y k u p i ą , z a a n e k t u j ą , ż e jak b ę d z ie m y w U n ii E u r o p e js k ie j, to w y p r o c e s u j ą z p o w r o t e m g r a n ic e s p r z e d 1939 r o k u , c z y b y ły u z a s a d n i o n e , czy nie, w k a ż d y m razie istniały. L ę k U k ra iń c a , ż e p r z y j d z i e p a n d z i e d z i c - p o w i e d z m y , d o P o d h o r c ó w - i z a c z n i e p a ń s z c z y z n ę w p r o w a d z a ć , jest m o ż e ś m i e s z n y i nie m a o p a r c ia w r z e cz y w isto śc i, ale jest to m y ś l e n i e , o d k t ó r e g o i m y n ie je s te ś m y w o ln i. Jest też d r u g a t e n d e n c j a , i tej j e s te m p r z e c iw n y . M ia n o w ic ie nie m a m z a m i a r u n i k o g o p r z e p r a s z a ć za to, ż e w K a m i e ń c u P o d o ls k im j e s t e m w z r u s z o n y , b o to t w i e r d z a k r e s o w a R z e c z y p o sp o lite j. B abcia m o j a 50 lat t e m u c z y ta ła mi Pana W o
łodyjowskiego i ja p ł a k a ł e m . T ak , j e s te m w z r u s z o n y i n i e w i e le m n i e o b c h o d z i, ż e k o m u ś z m i e j s c o w y c h to p r z e s z k a d z a . A jeżeli m ie jsc o w i m o g l ib y n a t y m s e n t y m e n c i e p o ls k im z a r o bić, to im te g o s z c z e r z e ż y c z ę . J a c e k P u rc h la : P ro s z ę p a ń s t w a , d w a d n i c z e k a l i ś m y n a t e n m o m e n t i o to A n t o n i K ro h d o k o n a ł k o m o d y f i k a c ji , czyli u t o w a r o w i e n i a k r e sów, b a r d z o z a to d z i ę k u j ę . K r e s y ja k o p r o d u k t t u r y s t y c z n y o o g r o m n y m p o t e n c j a l e to z n a k o m i t y t e m a t n a s t ę p n y c h k o n fe rencji i s e m in a rió w . O d d a j ę głos p a n u d y r e k t o r o w i L asz ló D i ó s z e g ie m u .
L a s z ló D ió s z e g i:
Z a c z n ę o d p o d z i ę k o w a ń . My, W ę g rz y , p r z y j ę l i ś m y z b a r d z o d u ż y m z a d o w o l e n i e m to, ż e nasi p o l s c y p r z y ja c ie l e z a in ic jo w ali t e m a t i ż e m o g l iś m y się w łą c z y ć d o realizacji tej k o n f e rencji. C h c ia łb y m b a r d z o p o d z i ę k o w a ć r ó w n i e ż z a p a ń s t w a z a in t e r e s o w a n i e t e m a t e m , w t y m t a k ż e p r o b l e m a t y k ą t e r e n ó w , k t ó r e leżą d o ś ć d a l e k o o d Polski. D o p e w n e g o s to p n i a jest to n a t u r a l n e , p o n i e w a ż są p e w n e p a r a l e l e p o m i ę d z y n a s z y m i d o ś w i a d c z e n i a m i . Z a s t a r z a ł e k o n flik ty , k t ó r e n a r o s ły w o k ó ł t e r e n ó w p o g r a n ic z y , m o ż n a r o z w i ą z a ć ty lk o w t e n s p o sób, że b ę d z i e m y o n ic h r o z m a w i a ć . U tr a c i l iś m y r ó ż n e o b s z a ry, re g io n y , ale m u s i m y o b u d z i ć te ż s u m i e n i e n a r o d o w e : n a t e r e n a c h z a c h o d n i e j i p ó ł n o c n e j P olski o d b y w a ł a się p o l o n i z a - cja, n a n a s z y m t e r y t o r i u m też b y ł y r e g i o n y o d g ó r n i e z a s ie d l a n e p r z e z W ę g ró w . T r u d n o te ż n ie z a u w a ż y ć , j a k r ó ż n o r o d n e są te obszary. Stoją p r z e d n a m i w i e lo r a k i e i n i e ł a t w e z a d a n i a , m i ę d z y i n n y m i s p o r z ą d z e n i e i n w e n t a r y z a c j i c m e n t a r z y i i n n y c h z a b y tk ó w , k tó re ta m się z a c h o w a ły . M a m y m o ż l i w o ś ć u r a t o w a n i a n a s z e g o w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a , p o d w a r u n k i e m ż e z o s t a n i e u d z i e l o n a o d p o w i e d n i a p o m o c . W iem y, jaki jest n a s z cel, i m u s i m y z n a le ź ć form y, o d p o w i e d n i e s p o so b y , k tó re p o z w o l ą z r e a li z o w a ć te plany. G d y z o s t a l i ś m y c z ło n k a m i Unii E u ro p e jsk ie j, p r z e s t r z e g a n o n a s , ż e b y ś m y n ie liczyli n a p a ń s t w o w e ś ro d k i i d o ta c je , b o tak ie r o z w i ą z a n i e n ie z g a d z a się z k o n c e p c ją u n ijn ą . Ale m u s i m y te z a d a n i a ja k o ś w y k o n a ć , b o inaczej z a g r o ż o n e o b i e k t y z o s t a n ą z u p e ł n i e z n i s z c z o n e . Z d r u giej strony, m u s i m y p r z e k o n a ć p o l i t y k ó w U nii E u ro p e js k ie j, że nie ty lk o ro z w ó j g o sp io d arc zy jest w a ż n y . N ie m a r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o b e z r o z w o j u k u l t u r a l n e g o . N a W ę g r z e c h reali z u je się r ó ż n e p r o j e k t y s k i e r o w a n e n a r o z w ó j p o s z c z e g ó l n y c h re g io n ó w . N ie u d a ł o się n i e s te t y d o ł ą c z y ć d o ty ch p r o j e k t ó w części d o ty c z ą c e j o c h r o n y z a b y tk ó w . S tr a t e g i a k u l t u r a l n a p o w i n n a b y ć e u r o p e j s k ą p o l i ty k ą k u l t u r a l n ą i p o w i n n a się o p i e rać n a w s p ó l n e j historii, w s p ó l n y m d z i e d z i c t w i e e u r o p e j s k im . Jeśli n ie b ę d z i e m y s t o s o w a ć tej z a s a d y , to n i c z e g o n ie o c h r o n i m y i nie z a c h o w a m y tej r ó ż n o r o d n o ś c i .
J a c e k P u rc h la :
J e s t e ś m y p o d w r a ż e n i e m p r e z e n ta c ji, ja k ą p r z e d s t a w i ł a p o d czas n asz ej k o n f e r e n c ji F u n d a c j a T ele k ie g o . T y m b a r d z ie j że takiej w ł a ś n i e f o r m u ł y d z i a ł a n ia o rg a n iz a c ji p o z a r z ą d o w e j w o d n i e s i e n i u d o d z i e d z i c t w a k r e s ó w b a r d z o n a m w Polsce b ra k u je . D z ię k u ję r ó w n i e ż za w y d o b y w a n i e n i e u s t a j ą c o m y śli, k t ó r a o d s a m e g o p o c z ą t k u jest j e d n y m z g ł ó w n y c h h a s e ł d z i a ł a n ia n a s z e g o C e n t r u m , ż e k u l t u r a jest c z y n n i k i e m r o z w o ju , t a k ż e g o s p o d a r c z e g o , a z w ł a s z c z a r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o w w y m i a r z e r e g i o n a l n y m . 1 to jest o g r o m n a s z a n s a dla d z ie d z i c tw a . T e r a z c h c ia ł b y m p r o s i ć o z a b r a n i e g ło s u p r o f e s o r a S ta n is ła w a O b irk a . S t a n i s ł a w O bire k: P r z e d e w s z y s t k i m c h c i a ł b y m s e r d e c z n ie p o d z i ę k o w a ć za z a p r o s z e n i e d o u d z i a ł u w t y m p a n e l u , ja k i w całej sesji - z m i e niła o n a tr o c h ę m o j e s p o j r z e n i e na „kresy". S a m p o c h o d z ę z K r e s ó w i z a w s z e m i się to s ł o w o k o ja rz y ło ja k o takie w ł a ś n ie „ d u s z o s z c z y p a t j e l n e " , n i e d o o k r e ś l o n e , ale w ł a ś n i e jakoś c ie p ło się robiło, k i e d y c z ło w ie k m y ś la ł o K re sach. T y m c z a s e m n a s z a sesja p r z y w r a c a t e m u t e m a t o w i w y m i a r k u l t u r o w y : referaty, k t ó r e d a n e b y ło m i u sły szeć , u m ie j s c a w ia ją cały p r o b l e m w p a r a d y g m a c i e k u l t u r o w y m ; d a ją n a r z ę d z i a , ż e b y się t e m u p rz y jr z e ć . W c ią g u p r z y s łu g u j ą c y c h m i d z ie się c iu m i n u t c h c ia ł b y m się z p a ń s t w e m p o d z ie lić m y m i m a r z e n i a m i o d n o ś n i e d o k r e s ó w i z r o b ię to p o p r z e z i n t e r p u n k c j ę . P rz e j d ę o d z n a k u z a p y t a n i a d o k r o p k i i m a m n a d z ie ję , ż e n a w y k r z y k n i k u s k o ń c z ę . O t ó ż z n a k z a p y t a n i a o r g a n i z a t o r z y p o s t a wili p r z y „ w s p ó l n y m d z i e d z i c t w i e " i te n p y t a j n i k ł ą c z y ł b y m b a r d z o m o c n o z p r z e s z ło ś c ią . W y d a j e m i się, ż e d z i e d z i c t w o d a w n i e j r z e c z y w i ś c i e w s p ó l n y m n ie było. Ja s k u p i ę się n a św ie c ie idei, idei re lig ijn y c h . D la p rz e d s ta w i c ie l i g ł ó w n y c h re- ligii m o n o t e i s t y c z n y c h , k t ó r e tu taj o d d a w n a się z a k o rz e n iły , w s p ó l n e d z i e d z i c t w o b y ło c z y m ś raczej n i e p o ż ą d a n y m . Z a r ó w n o j u d a i z m , j a k c h r z e ś c i j a ń s t w o i islam m y ś l a ł y o sobie
w k a te g o r i a c h w y k l u c z a j ą c y c h się n a w z a j e m i tr z e b a to so b ie j a s n o p o w i e d z ie ć . J u d a i z m m y ś la ł p r z e d e w s z y s t k i m o b y ciu tu taj, n a w e t jeśli tę o b e c n o ś ć k o j a r z o n o w ła ś n i e z p a r a d i s u m i u d a e o r u m , to j e d n a k by ła to k r a in a , w k tórej Ż y d z i czuli się n ie s w o jo i w z w i ą z k u z t y m w y p r a c o w a l i cały s z e r e g k u l t u r o w y c h , re lig ijn y c h s y s t e m ó w p r z e t r w a n i a w p o s t a w i e w ł a ś n i e o b r o n n e j. C h r z e ś c i j a ń s t w o b y ło p r z e d e w s z y s t k i m religią e k s p a n s y w n ą , k tó ra n i g d y n ie u k r y w a ł a celu n a w r a c a n i a in n y c h . R zecz w ty m , ż e s a m o c h r z e ś c ij a ń s t w o m ia ło z s o b ą k ł o p o t , b o się z u p ł y w e m lat i w i e k ó w d z ieliło i w ł a ś n i e K resy są d o b r y m p r z y k ł a d e m s p o r u o t e g o r o d z a j u d z i e d z i c t w o . C z y to m a by ć d z i e d z i c t w o rz y m s k o k a to lic k ie , c z y p r a w o s ł a w n e , czy m o ż e u n ic k ie ? W ięc z n o w u by ł to o b s z a r ja k b y s p o r u o to, k to t u taj jest n a p r a w d ę u siebie. N ie m ó w i l i ś m y d u ż o o islam ie, ale m y ślę, że to też je st w a ż n e d z i e d z i c t w o T a t a r ó w po lsk ich . O n i są p r z y k ł a d e m te g o , ż e m o ż n a b y ć u siebie, a z a r a z e m - jeżeli n a d a r z a się o k a z ja - m o ż n a m y ś le ć o ty ch t e r e n a c h ja k o o o b s z a ra c h d o z d o b y c ia . P o w t ó r z ę w ięc: to w s p ó l n e d z i e d z i c t w o w p rz eszłości w s p ó l n y m n ie b yło, raczej b y ło d z i e d z i c t w e m sobie w z a j e m n i e w y s z a r p y w a n y m . D zięki h e r o ic z n e j p r a c y d o k u m e n t a l i s t ó w , h i s t o r y k ó w s z tu k i, dzisiaj z a m i a s t z n a k u z a p y ta n i a m o ż n a p o s t a w i ć k r o p k ę , j u ż so b ie t e g o d z i e d z i c t w a nie w y d z ie r a m y , raczej s t a r a m y się z a c h o w a ć to, co jest. R zec zy w iście d u ż o się w y d a r z y ł o r ó w n i e ż w sfe rze idei czy ideologii. C h r z e ś c i j a ń s t w o u tra c iło sw ój d r a p i e ż n y rys e k s p a n s y w n y , teologia z r e z y g n o w a ł a z e k s k lu z y w is t y c z n e j , jak to się te c h n i c z n ie m ó w i , id e ologii s p o g l ą d a n i a n a i n n y c h jako n a m a t e r ia ł d o n a w r ó c e n i a i - ż e b y u ż y ć n o w e g o p a r a d y g m a tu - cieszy się z w ielości w y z n a ń i religii. To jest w ł a ś n ie p l u ralizm , k tó r y jest z d o b y c z ą XX w i e k u . B a r d z o c ie k a w a i d o ś ć p a r a d o k s a l n a jest sy tu a c ja j u d a i z m u . N a s k u t e k p r a w i e cał k o w i t e g o z n ik n ię c ia Ż y d ó w w w y n i k u t r a g i c z n y c h p r z e c i e ż w y d a r z e ń p o w s t a ł y n a j p i ę k n i e j s z e , n a jb a r d z ie j n o s t a l g i c z n e d zieła p o ś w i ę c o n e w ł a ś n i e Ż y d o m i j u d a i z m o w i . P r z y w o ł a m ty lk o j e d e n p r z y k ł a d : A b r a h a m a J o s z u y H e s z e la , czy R eszla,
i jeg o p o e m a t u Pańska je st ziem ia. To jest w s p a n i a ł y te k s t n a t e m a t d z i e d z i c t w a Ż y d ó w ś r o d k o w o - i w s c h o d n i o e u r o p e j s k i c h . Już n ie w s p o m n ę o d z i e d z i c t w i e , o k t ó r y m m ó w i ł w s w o i m w y s t ą p i e n i u p r o f e s o r A vineri, czyli o b a r d z o z r ó ż n i c o w a n y m d z i e d z i c t w i e s a m y c h Ż y d ó w . I j e sz c z e p a r ę u w a g o p r z y s z ł o ści. W y k r z y k n i k i e m c h c ia ł b y m o p a t r z y ć m o je m a r z e n i a , k t ó re j a k m i się w y d a j e , są w ł a ś n i e b a r d z o g r u n t o w n i e u m o c o w a n e w ty m , co się d z ie je z w ła s z c z a w refleksji t e o re ty c z n e j. To w z a j e m n e z a c i e k a w ie n i e t r z e c h religii, k t ó r e n a z y w a m y re ligiam i a b r a h a m i c z n y m i , o w o c u j e ty m , że p r z e d s t a w ic i e l e p o s z c z e g ó l n y c h religii p a t r z ą n a rz e c z y w iś c ie j u ż t e ra z w s p ó l n e d z i e d z i c t w o jak o n a o b s z a r o s m o t y c z n e g o p r z e n i k a n i a się i w z a j e m n e g o w z b o g a c a n i a . M y ś lę , ż e K resy t a k p o j ę t e m o g ą b y ć b a r d z o d o b r y m p r z y k ł a d e m z a p r z e c z a j ą c y m t e z o m w y p r o d u k o w a n y m g ł ó w n i e za o c e a n e m . Ja n ie je s t e m a n t y a m e - ry k a ń s k i, ale u w a ż a m , ż e k o n c e p c j e H u n t i n g t o n a c z y F u k u - y a m y , o k tó r y c h w s p o m n i a ł p r o f e s o r K ien iew ic z, są b a r d z o s z k o d li w e , o n e n ie j a k o g e n e r u j ą , ja k p r o r o c t w o s a m o s p e ł n i a - jące się, k o n f l i k t o g e n n y c h a r a k t e r religii c z y cyw ilizacji. O t ó ż dla m n i e K resy z e w s p a n i a ł y m d z i e d z i c t w e m J a g i e l l o n ó w i te go, co w ty c h t r z e c h re lig ia c h się d z ia ło , są m a r z e n i e m , k tó re m o ż e się s p e łn ić r ó w n i e ż d z i ę k i ta k im s e sjo m ja k n a sz a . D z ię kuję b a r d z o , z k a z n o d z i e j s k i m a k c e n t e m . J a c e k P u rc h la : B a r d z o d z ię k u ję , to b y ł w y k r z y k n i k . D z ię k u ję r ó w n i e ż za tę o p t y m i s t y c z n ą p u e n t ę , e k u m e n i c z n ą , jeżeli m o g ę t a k p o w i e dzieć. I t e r a z głos id z ie d o P o c z d a m u . B a r d z o p r o s z ę o w y p o w i e d ź p a n i ą d o k t o r H a n n ę N o g o s s e k . Jaka jest p r z y s z ł o ś ć k r e s ó w z p e r s p e k t y w y B r a n d e n b u r g i i ? H a n n a N o g o s s e k : P r a g n ę w ła ś n ie w y r a z i ć g ł ę b o k ą w d z i ę c z n o ś ć z a m o ż li w o ś ć u d z i a ł u w tej k o n fe re n c ji. M i m o iż k ie r u ję in s ty tu c ją z a j m u j ą
cą się d z i e d z i c t w e m k u ltu ry , w s p ó l n y m d z i e d z i c t w e m N i e m c ó w w E u r o p i e Ś r o d k o w o w s c h o d n i e j , d o w i e d z i a ł a m się n a tej k o n fe re n c ji w i e l u dla m n i e n o w y c h i w a ż n y c h rzeczy. T e m a t tej k o n f e r e n c ji - p o g r a n i c z a Polski, k r e s y p o l s k i e i k r e s y w ę g ie rs k ie , r e g io n y g r a n i c z n e , u t r a c o n e d z i e d z i c t w o k u l t u r y z p e r s p e k t y w y P o la k ó w , z p e r s p e k t y w y W ę g r ó w - je s t d la m n i e b a r d z o in te re su ją c y . P r z e c i e ż N i e m c y te ż u trac ili s w o je w s c h o d n i e te re n y , s w o je O s t g e b i e t e , za k t ó r y m i tę s k n ią . N i e k i e d y m a się w r a ż e n i e , ż e z a p a t r z e n i w siebie, n ie z a u w a ż a ją i n n y c h n a r o d ó w , k tó re t a k s a m o - i to j e s z c z e z a s p r a w ą N i e m c ó w i r o z p ę t a n e j p r z e z n i c h w o j n y - p o s t r a d a l i s w o je d z i e d z i c t w o k u ltu ry . W a ż n e d la m n i e b y ło t a k ż e to, ż e n a p o d s t a w i e r e f e r a t ó w i w n i k l i w y c h a n a liz k o l e g ó w h i s t o r y k ó w sz tu k i i a r c h i t e k t ó w p o ls k ic h i w ę g ie r s k i c h m o g ę s t w i e r d z ić , j a k d a l e k o my, N i e m c y i Polacy, d o s z l i ś m y n a d r o d z e d o b r e g o p o r o z u m i e n i a i w s p ó l n e g o d z i a ł a n i a w ł a ś n i e n a r z e c z te g o w s p ó l n e g o d z ie d z i c tw a . I to w c ią g u o s ta tn ic h d z i e s ię c i u , p i ę t n a s t u lat, b o p r z e d t e m , w c z a s a c h k o m u n i s t y c z n y c h , t a k s a m o b y ło t r u d n o r o z m a w i a ć na t e n t e m a t . To n a p r a w d ę f a s c y n u j ą ce, ile n a m się u d a ł o z ro b ić p r z e z ty ch k ilk a n a ś c ie lat. P r o f e s o r T o m a s z e w s k i w y m i e n i ł ^^arę t a k ic h b a r d z o w a ż n y c h p u n k t ó w n a n asz ej w s p ó l n e j d r o d z e . M a m y n a p r z y k ł a d j u ż o d p o n a d d ziesię ciu lat w s p ó l n ą g r u p ę ro b o c z ą p o ls k ic h i n ie m i e c k i c h h i s t o r y k ó w sz tu k i, m u z e o l o g ó w i k o n s e r w a t o r ó w , s p o t y k a m y się co ro k u ra z w Polsce, ra z w N i e m c z e c h i d y s k u t u j e m y o n a s z y c h p r z e d s i ę w z i ę c i a c h , jakie b a d a n i a n a u k o w e są p r o w a d z o n e , jakie p r a c e k o n s e r w a t o r s k i e . J e d n y m z e f e k t ó w tej w s p ó ł p r a c y jest w y m i e n i o n a p r z e z p a n a p r o f e s o r a k s i ą ż ka, p r z e w o d n i k p o z a b y t k a c h Ś ląska, z a b y t k a c h t e g o w ł a ś n i e w s p ó l n e g o d z ie d z i c tw a . P o p r o s t u w id a ć , ile m o ż n a p o p r z e z w s p ó l n e d z i a ła n ia , r o z m o w y , k o n f e r e n c j e u c z y n i ć d la r a t o w a n ia w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a , d la je g o z a c h o w a n i a i w y k o r z y stania. J u ż n ie d z i e l e n ie n a to, co n a s z e , co w a s z e , k t o w y b u d o w a ł, kto k o m u coś z a w d z i ę c z a , ty lk o p o p r o s t u re fleksja, ż e d a n y o b iekt, z e s p ó ł z a b y t k o w y ty lk o w t y m r e g i o n i e m ó g ł p o
w s ta ć , ty lk o d z ię k i t e m u , ż e tu w ł a ś n i e b y ły ta k ie m o ż liw o śc i, ż e z a p r a s z a n o a r t y s t ó w z i n n y c h r e g io n ó w , ż e b y w ł a ś n ie tu coś s tw o rz y li. P r a g n ę je s z c z e w r ó c i ć d o te g o , co p r o f e s o r T o m a s z e w s k i p o w i e d z i a ł o p r a w d z i e h is to ry c z n e j. N a t u r a l n i e , ż e jest o n a w a ż n a , ale n ie p o to, ż e b y z n o w u z a c z ą ć dzielić, co w a s z e , a co n a s z e , ty lk o p o p r o s t u , ż e b y uczcić f u n d a t o r ó w i a r t y s t ó w i ż e b y u z m y s ł o w i ć s o b ie, jak ie m a m y w s p ó l n e s k a r by. S p o g l ą d a ć n a to p o w i n n i ś m y tak, j a k p o w i e d z i a ł a p r o f e sor K u l-S ia lw ie rs ta w a : n a j w a ż n i e j s z e jest, b y l u d z ie u z n a li to d z i e d z i c t w o za s w o je , b o t y lk o w t e d y b ę d ą się czuli o d p o w i e d z i a l n i za n ie i b ę d z i e o n o łą c z y ło w s z y s tk ic h , k t ó r z y się ty m d z i e d z i c t w e m z a jm u j ą , k t ó r z y je p rz e ję li, a t a k ż e ty ch , k t ó r z y żyją g d z i e in d z i e j , a c z u ją się z d a n y m r e g i o n e m z w ią z a n i . T ylko w t e d y b ę d z i e m y w s p ó l n i e d b a l i o je g o z a c h o w a n i e . J a k z a t e m d z ia ła ć ? W a r t o p a m i ę t a ć , ż e p r z e z 50 lat z a k l a m y w a - nia a lbo n i e m ó w i e n i a o t y m d z i e d z i c t w i e lu d z ie , k tó r z y ta m żyją, c z ę s to p o p r o s t u n ie w i e d z ą , jak ie m a j ą skarby, i d la t e g o n i e k i e d y n ie s z a n u j ą ich. C z a s e m w s z y s t k o n iszcz eje, b o p o p r o s t u n ie m a p i e n i ę d z y . T r z e b a z a c z ą ć od u ś w i a d a m i a n i a l u d z i n a m ie jsc u , z d o b y w a ć ic h s y m p a t i ę i z a i n t e r e s o w a n i e z a b y tk ie m . Bo w t e d y o to c z ą g o o p i e k ą , n ie z a b io r ą n a p r z y k ła d cegieł, p r z y k r y j ą d a c h p a p ą ... A to ju ż jest z a c z ą t e k r a t o w a n i a d z i e d z i c t w a . I to jest d z ia ł a n ie , k t ó r e n ie k o s z t u j e w iele, ty m się w i n n y z a j m o w a ć r ó ż n e o r g a n i z a c j e p o z a r z ą d o w e i i n d y w i d u a l n i e n t u z j a ś c i. N a s t ę p n y k r o k to k s z ta łc e n ie lo k a l n y c h r z e m i e ś l n ik ó w , ż e b y d z i e d z i c t w o z a c z ę ło t w o r z y ć m iejsca pracy. A k t o j u ż z a c z ą ł p r a c o w a ć p r z y j a k im ś obiekcie, b ę d z i e się n i m n a d a l o p i e k o w a ł . T o b y ł o b y ta k ie d z i a ł a n ie z u p e ł n i e p o d s t a w o w e . Z d r u g i e j s t r o n y p o w i n n i ś m y też s ta ra ć się a k t y w i z o w a ć n a w y ż s z y c h s z c z e b l a c h i n a t y m n a j w y ż s z y m , n a szc zeb lu u s t a w o d a w s t w a , p o r o z u m i e ń m i ę d z y p a ń s t w a m i i n a p ł a s z c z y ź n i e e u r o p e j s k ie j . D z ia ła ć ró w n o le g le : n a d o le , u ś w i a d a m i a j ą c lu d z i , r a t o w a ć to, co się d a w t e n s p o s ó b r a t o w a ć, a z d r u g i e j s t r o n y z a b i e g a ć o p o p a r c i e p o l i t y k ó w i g r e m i ó w e u r o p e j s k i c h . Bo jeżeli b ę d z i e m y ty lk o czekali n a d z i a
ł a n ia e u r o p e j s k ie , n a d z ia ł a n ia p o lity k ó w , s z e f ó w p a ń s t w , to w s z y s t k o d ł u g o p o t r w a . Jak w i d a ć c h o c ia ż b y n a p r z y k ł a d z i e d z i a ł a ń p o ls k o - n ie m ie c k ic h , m o ż n a d u ż o n a t e n t e m a t p o w i e d z ie ć i ju ż p o k a z a ć , ż e to się s p r a w d z a . M i ę d z y i n n y m i p r z y o d b u d o w i e z a b y tk ó w , g d z i e p o ls c y i n i e m ie c c y k o n s e r w a t o r z y p r a c u j ą r a z e m , jak to m a m iejsce w p r z y p a d k u „ k o ś c io łó w p o k o j u " , k tó re jako e f e k t w s p ó l n y c h d z ia ł a ń z n a l a z ł y się na Liście U N E S C O . T ak ie d z i a ł a n i a m a ją p e r s p e k t y w ę ! D z ię k u ję za u w a g ę . J a c e k P u rc h la : B a r d z o się cieszę z p r z y p o m n i e n i a s u k c e s u p o l s k o - n i e m i e c kiej g r u p y ro b o c zej, k tó ra n a r o d z i ł a się z in i c j a t y w y A n d r z e j a T o m a s z e w s k i e g o tu , w n a s z y m C e n t r u m , p r z e d d z i e s i ę c i o m a laty. I c h y b a n ie jest, A n d r z e j u , ta je m n ic ą , ż e t w o r z y się t e ra z n a g r u n c ie D e u t s c h e S tif tu n g D e n k m a l s c h u t z n o w a i d e a , k t ó ra jak s ą d z ę , p o m o ż e lepiej w y p e ł n i ć to, o c z y m p a n i d o k t o r m ó w i ł a n a k o ń c u . M a m n a m yśli k o n k r e t n e p r o j e k t y k o n s e r w a to r s k ie f i n a n s o w a n e w s p ó l n i e , ja k r ó w n i e ż w s p ó ł f i n a n s o w a n e - p o w i e m w p r o s t - p r z e z ty c h o b y w a t e l i R e p u b lik i F e d e r a ln e j N ie m ie c , k t ó r z y m a j ą n o s t a l g i c z n y s t o s u n e k d o d z ie d z i c tw a , dla n ic h b ę d ą c e g o w ła ś n i e d z i e d z i c t w e m kresów . T ak a f u n d a c j a p e w n i e w p r z y s z ł y m r o k u o ficja lnie p o w s t a n i e w Görlitz. W ty m z a ś p r e z y d i u m z a s ia d a z a p e w n e p o ł o w a p r z y s z ł e g o jej z a r z ą d u . S z c z e g ó ln ie jestem w d z i ę c z n y d o k t o r N o g o s s e k za p r z y p o m n i e n i e te g o p r o c e s u „ u m o j e n i a " d z i e d z ic tw a . To w ł a ś n i e n i e m ie c k ie k re s y w s c h o d n i e , czyli n a s z e z ie m ie p ó ł n o c n e i z a c h o d n i e ( ż e b y nie p o w i e d z i e ć o d z y s k a n e ) , są tu w ie lk im l a b o r a t o r i u m . N ie u le g a w ą tp l iw o ś c i , ż e istnie je ścisły z w ią z e k , ko re la cja paom iędzy s k u t e c z n y m „ u m o j e n i e m " a s k u t e c z n y m b u d o w a n i e m s p o ł e c z e ń s t w a o b y w a te l s k i e g o , to znaczy, ż e d o j r z e w a n i e n a p o z i o m i e l o k a l n y m , d o j r z e w a n ie p r z e z e d u k a c j ę w g m i n i e jest f u n d a m e n t e m s u k c e s u , p i e n i ą d z e p r z y c h o d z ą p ó ź n i e j. I w g r u n c ie rz e c z y są m n i e j s z y m p r o b l e m e m - jako e l e m e n t k o n ie c z n y , ale n i e w y s ta r c z a ją c y .
N a k o n i e c o d d a j ę głos p r o f e s o r o w i A n d r z e j o w i T o m a s z e w sk iem u . A n d r z e j T o m a s z e w s k i : Ja n ie b ę d ę m ó w i ć o s a m y c h k re s a c h . C h c i a ł b y m rz ecz ująć w nieco s z e r s z y m k o n te k ś c ie , m i a n o w i c i e c h c ę k r ó t k o p o w i e d z ie ć o e u r o p e j s k i c h o b s z a r a c h w i e l o k u l t u r o w y c h , w k t ó r y m to p r o b l e m i e k w e s t i a t a k z w a n y c h k r e s ó w się m ieści. O t ó ż trz e b a p r z y p o m n i e ć , ż e d o k o ń c a , w ła ś c iw ie d o d r u g i e j p o ł o w y XVIII w i e k u s z t u k a e u r o p e j s k a b y ła w s p ó l n ą w ła s n o ś c ią z a c h o d n i e j k u l t u r y e u r o p e js k ie j, k u l t u r y c h rześc ijań sk ie j. W s z y s tk ie k o l e jn e style b y ły sty la m i u n i w e r s a l n y m i , r o z s z e rz a ją c y m i się n a całą E u r o p ę z g ł ó w n y c h c e n tr ó w , czy to była F rancja, N ie m c y , c z y W ło ch y , b yła to s z t u k a u n i w e r s a l n a , e u r o p e jsk a . I d o p i e r o p o w s t a n i e n o w o c z e s n y c h p a ń s t w n a r o d o w y c h i z w i ą z a n y z t y m ro z w ó j n a c jo n a l i z m ó w s p o w o d o w a ł t r a g i c z n e k o n s e k w e n c j e w tej d z i e d z i n ie , d l a t e g o ż e s z t u k ę d o tej p o r y n i e p o d z i e l n ą z a c z ę to t r a k t o w a ć w k a t e g o r i a c h w y łą c z n ie n a r o d o w y c h , n a c jo n a lis t y c z n y c h , d z ie lą c ją n a w y r a ź n ie r o z g r a n i c z o n e p o d w ó r k a . P r a w d a , by ła s z t u k a n i e m ie c k a , s z tu k a f r a n c u s k a , w ło s k a , p o lsk a , b ył g o t y k n a d w iś l a ń s k i , k a ż d y chciał m ie ć s w o j ą s z t u k ę n a r o d o w ą i w a lc z y ł z i n n y m i n a cjam i o to, co je st m o je , a co c u d z e . To b y ły t r a g ic z n e p o c z ą tk i na p r z e ł o m i e XVIII i XIX w i e k u , k tó re d o p r o w a d z i ł y - z w ł a s z cza w XX s t u l e c i u - d o b a r b a r z y ń s t w k u l t u r o w y c h n a w ie lk ą skalę, d o n i s z c z e n i a W a r s z a w y , d o u n i c e s t w i a n i a ca ły c h z e s p o ł ó w z a b y t k o w y c h , k t ó r e n ie b y ły m o je , n ie b y ł y z w i ą z a n e z m o i m n a r o d e m , ty lk o n a l e ż a ł y d o w r o g a . P a r a d o k s y tej s y tuacji m o ż n a z n a le ź ć w s z ę d z i e , n a p r z y k ł a d N ie m c y , n is z c z ą c za b y tk i W a r s z a w y jako z a b y tk i a r c h it e k t u r y polskiej, niszczyli r ó w n i e ż te o b ie k ty , k t ó r e d la p o ls k ic h k r ó l ó w czy m o ż n o w ł a d - c ó w w W a r s z a w i e b u d o w a l i arc h ite k c i niem ieccy. I w ła ś c iw ie d o tej p o r y c ią g le jes zc ze n ie p o t r a f i m y się w E u r o p i e z te g o n a c j o n a l i s t y c z n e g o s p o s o b u p a t r z e n i a n a d o b r a k u l t u r y w y zw olić. R o k t e m u p o d c z a s z g r o m a d z e n i a g e n e r a l n e g o E u r o p a
N o s t r a w M o n a c h i u m p i s a liś m y z p r o f e s o r e m P u r c h l a p ro te s t, p o n i e w a ż a k u r a t w t e d y w K o s o w i e z n i s z c z o n o k ilk a n a śc ie ce rk w i, a w o d w e c i e z o s ta ł p o d p a l o n y m e c z e t . K ró tk o m ó wiąc, te n n a c jo n a l iz m i n a c j o n a l i s t y c z n e p o j m o w a n i e sz tu k i ciągle w n a s żyje, n ie p o t r a f i m y się z t e g o w y z w o l i ć i w c ią ż, c h o ć co ra z rz a d z ie j, je s t e ś m y b a r b a r z y ń c a m i n i s z c z ą c y m i alb o sk a z u ją c y m i n a z n is z c z e n i e , n a p o w o l n ą ś m ie rć to, co n ie jest n a s z e . P e w n e z m i a n y z a c z ę ły się p o j a w i a ć d o p i e r o w la ta c h s i e d e m d z ie s ią ty c h u b i e g ł e g o w i e k u , k i e d y w r a z z p o w s t a n i e m K o m i t e t u Ś w i a t o w e g o D z i e d z i c t w a U N E S C O z o s t a ł o p r o k l a m o w a n e h a s ło w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a . N ie d z ie lić n a to, co n a r o d o w e , n ie p r z y p i s y w a ć n a r o d o w o ś c i p o s z c z e g ó l n y m z a b y t k o m czy d z i e ł o m s z tu k i, p o d k r e ś l a ć , że to jest w s p ó l n e d z i e d z i c t w o w r a m a c h w i ę k s z y c h o b s z a r ó w k u l t u r o w y c h , t a k ja k E u r o p a cz y i n n e o b s z a r y k u l t u r o w e . T r z e b a z a u w a ż y ć , że t e m u z w r o t o w i w m y ś l e n i u p o m ó g ł r o z w ó j his to rii s z tu k i ja k o d y sc y p lin y , k tó ra w t e o r e t y c z n y c h r o z w a ż a n i a c h r ó w n i e ż z a częła o d c h o d z i ć o d p ojęcia s z t u k i n a r o d o w e j i w r e s z c i e na Ś w i a t o w y m K o n g re s ie H istorii S z tu k i w B erlinie je sie n ią 1992 ro k u w d o k u m e n c i e k o ń c o w y m z a p i s a n o b a r d z o z n a m i e n n e i b a r d z o k ró tk ie z d a n ie : „ S z tu k a n a r o d o w a jest fikcją". N o w o c z e s n a h isto ria sz tu k i n e g u j e is t n ie n ie s z tu k i n a r o d o w e j . S z t u ka m a s w o je o d c ie n ie , c h a r a k t e r lok aln y , ale nie jest n a r o d o w a . Pojęcie o b s z a r ó w w i e l o k u l t u r o w y c h p o j a w i ł o się w o b ie g u m i ę d z y n a r o d o w y m d o p i e r o w 1996 r o k u , p o k o n f e r e n c ji m i n i s t r ó w k u l t u r y p a ń s t w R a d y E u r o p y w H e ls in k a c h . J e d n y m z c z te re c h p o d s t a w o w y c h r e f e r a t ó w b y ł w H e l s i n k a c h re fe ra t polski Polityczne granice europejskich dóbr k u ltu ry . F o r m u ł o w a ł o n p r o b l e m o b s z a r ó w w i e l o k u l t u r o w y c h , a p r z e d e w s z y s t k i m o b sz a ró w , k t ó r y c h p r z y n a l e ż n o ś ć p a ń s t w o w a z m ie n ił a się w w y n i k u p r z e s u n i ę c ia g r a n ic p o l i ty c z n y c h . M o g ł e m w t y m re fera cie w y k a z a ć , ż e pirawie j e d n ą trz e c ią t e r y t o r i u m E u r o p y s t a n o w i ą tak ie w ł a ś n i e te re n y , u t r a c o n e alb o u z y s k a n e w s k u t e k z m i a n p o l i ty c z n y c h g r a n ic p o p i e r w s z e j a lb o d r u g i e j w o j n ie św ia to w e j. C zyli p r o b l e m ty c h z i e m to p r o b l e m e u r o p e j
-ski, g ł ó w n i e ś r o d k o w o e u r o p e j s k i , ale n ie tylko. W m o im w y s t ą p i e n i u ( n o t a b e n e o p u b l i k o w a n y m p o d t y t u ł e m Euro
pa - wartość i świadom ość dziedzictw a w w e rsji polskiej i a n g i e l
skiej w „ R o c z n ik u M CK" n r 7) z w r a c a ł e m u w a g ę , ż e w ł a ś n i e n a t y c h o b s z a r a c h w y s t ę p u j ą n a j w i ę k s z e t r u d n o ś c i w o c h r o nie d ó b r k u lt u r y , ż e t a m się g r o m a d z ą n a j w i ę k s z e em o cje . W e d ł u g t e r m i n o l o g i i fr a n c u s k ie j, z a b y tk i c z y całe o b s z a r y z a b y t k o w e , k t ó r e p o w s t a ł y n a t e r e n i e j e d n e g o p a ń s t w a , a p o t e m z n a l a z ł y się n a t e r y t o r i u m i n n e g o , s t a n o w i ą t a k z w a n e p a t r i m o i n e e x p a t r i é - d z i e d z i c t w o p o z b a w i o n e o jczy z n y , a jeżeli z m i a n i e g r a n i c t o w a r z y s z y w y p ę d z e n i e c z y e k s t e r m i n a c j a g r u p y e t n i c z n e j , k t ó r a t w o r z y ł a te z a b y tk i , p o ja w i a się k a t e g o ria p a t r i m o i n e e n d é s h é r e n c e - d z i e d z i c t w o p o z b a w i o n e d z i e dziców . W p r z y p a d k u z m i a n y g r a n i c i r ó w n o c z e ś n i e w y p ę d z e n ia , w y s i e d l e n i a lu d n o ś c i ta k ie d z i e d z i c t w o jest „ e xpatrié" i z a r a z e m „ e n d é s h é r e n c e " . T o są te w ielk ie p r o b l e m y o b s z a r ó w w i e l o k u l t u r o w y c h lu b d w u k u l t u r o w y c h . P r z y p r z e s u n i ę ciach p o l i t y c z n y c h n a o g ó ł jest tak, że n i e k t ó r e k ra je coś z y skują, n i e k t ó r e tracą. P o lsk a jest w y j ą t k i e m , b o i u z y s k a ła , i utraciła. N i e r a z m ó w i się, ż e P o lsk a to p a ń s t w o n a k ó łk a c h , k tó re się p r z e s u w a w sw o jej histo rii z z a c h o d u n a w s c h ó d , z m i e n i a g r a n ic e . Z te g o w y n i k a j ą z łe k o n s e k w e n c j e , ale z teg o w y n i k a r ó w n i e ż w s p a n i a ł y w i e l o k u l t u r o w y c h a r a k t e r n a s z e g o d z i e d z i c t w a . I t e ra z d o c h o d z i m y d o pojęcia: u t r a c o n e . U w a ż a m , ż e o p i n i a „ u t r a c o n e to n ie m o je " jest b a ł a m u t n a i p r z e z to s z k o d l i w a . A b s o l u t n i e t a k n ie jest, a b s o l u t n i e się z t y m n ie z g a d z a m , d l a t e g o ż e c z ł o w i e k o b d a r z o n y jest p a m ięcią, a p r a w o d o p a m ię c i o w ł a s n e j o jc z y ź n ie , o w ł a s n y m u t r a c o n y m d o m u jest p o d s t a w o w y m p r a w e m cz ło w ie k a . I w ł a ś n i e n a t y m p r a w i e d o p a m i ę c i i n a l u d z k ie j p a m i ę c i b u d u j e się p r z e k o n a n i e , że to, c o z o s t a ł o fizyc znie u t r a c o n e , n ie jest, a n a w e t n ie m o ż e b y ć u t r a c o n e w n a s z e j p a m ię c i, w n a szej m e n t a l n o ś c i . T o p u n k t w y jś c ia d o całej n a s z e j d y s k u s ji, r ó w n i e ż d o d y s k u s j i o k r e s a c h . Ale w jaki s p o s ó b re a liz o w a ć to p r a w o d o p a m ię c i, ja k to p o w i n n o w y g l ą d a ć w p r a k ty c e ?
Tutaj c h c ia ł b y m z a c y t o w a ć p i ę k n e s ło w a w ie lk ie j o r ę d o w n i c z ki p o j e d n a n i a p o l s k o - n i e m i e c k i e g o i r ó w n i e ż e u r o p e j s k i e g o , m i a n o w i c i e M a r io n G rä fin D ö n h o ff : „ L ie b e n o h n e z u b e s itz e n " - k o c h a ć n i e p o s ia d a ją c . W ty c h s ł o w a c h z a w i e r a się to, co p o w i n n o by ć n a s z ą w s p ó l n ą d e w iz ą . Jeżeli a k u r a t k o c h a my, b o je s te ś m y z w i ą z a n i z z a b y t k a m i c z y z o b s z a r a m i , na k t ó r y c h się u r o d z iliś m y , ale m u s i e l i ś m y je r ó w n i e ż o p u śc ić , o d d a ć je s ą s i e d n i e m u p a ń s t w u , to p r a w o d o p a m i ę c i jest n a s z y m p o d s t a w o w y m p r a w e m i n a n i m w ł a ś n i e b u d o w a n a jest j e d n o ś ć e u r o p e j s k a i w s p ó l n e d z i e d z i c t w o , o n o o p i e r a się na p a m ię c i. P o k ł a d y tej p a m i ę c i i w y n i k a j ą c a z n ic h d o b r a w o la są o g r o m n e . Ileż s erca i e n e r g ii w ło ż y li n a s i w ę g i e r s c y p r z y j a ciele, ile z a i n w e s t o w a l i ś r o d k ó w w z a b y tk i, k t ó r e z n a j d u j ą się w S ie d m io g r o d z ie ! P rz e c ie ż to je st k a p it a ł d o b r e j w o li w y n i k a jący z p a m ię c i, z n i e m o ż l i w e g o d o o d e b r a n i a p r a w a d o p a mięci. Ileż o g r o m n y c h s u m N iem cy , a n o n i m o w i , c z a s e m w r ę c z u k r y w a j ą c y s w o j e n a z w i s k a , p r z e z n a c z y l i n a r a t o w a n i e z a b y t k ó w n a t e r e n i e Polski... Ile r ó w n i e ż N i e m c y i n w e s t o w a l i w S ie d m io g r ó d . To są te p o k ł a d y d o b re j w o li o p a r t e n a l u d z kiej p a m ię c i, k tó r ą t r z e b a r o z w ija ć i p i e l ę g n o w a ć , b o o n a jest e u r o p e j s k i m s p o i w e m . I o s t a n i a s p r a w a . P r o f e s o r P u r c h l a w s p o m n i a ł , ż e p r a w d o p o d o b n i e w p>rzyszłym r o k u z o s t a n i e p o w o ł a n a d o życia p o l s k o - n i e m ie c k a F u n d a c j a O c h r o n y Z a b y tk ó w , k tó ra m a objąć s w o i m d z i a ł a n i e m c a ły o b s z a r R z e c z y p o sp o lite j Polskiej. Tutaj r ó w n i e ż u j a w n i ł y się n i e s ł y c h a n e w ła ś c iw ie p o k ł a d y d o b r e j woli. F u n d a c j a j e sz c z e oficjalnie nie jest z a r e j e s t r o w a n a , z n a n a jest tylko p o p r z e z z a p o w i e d z i w p ra sie , a m y j u ż m a m y listę k i lk u d z ie s ię c iu o só b , k t ó r e z o s ta w iły n a m s w o j e a d r e s y i w i z y t ó w k i z p r o ś b ą , ż e b y s k o n t a k t o w a ć się z n im i, ja k ty lk o f u n d a c j a z o s t a n i e p o w o ł a n a . Ci l u d z i e chcą być f u n d a t o r a m i , chcą i n w e s t o w a ć w o c h r o n ę m iejsc n a sz e j p am ięc i. J a k z a t e m m a w y g l ą d a ć p r z y s z ł o ś ć ? O b e c n a w s c h o d n i a g r a n ic a Unii E u ro p e js k ie j jest g r a n ic ą a b s o l u t n i e s z t u c z n ą z p u n k t u w i d z e n i a k u l t u r y i s z t u k i e u r o p e js k ie j . Jest
tak s a m o s z t u c z n a , jak s z t u c z n a b yła ż e la z n a k u r t y n a , k tó ra dzieliła p a ń s t w o n i e m ie c k ie n a d w a w r o g i e p a ń s t w a . I w tej chw ili p r o b l e m e m Unii E u ro p e jsk ie j jest, a ż e b y ta w s c h o d n i a g ra n ic a n ie stała się n o w ą ż e la z n ą k u r t y n ą p o lity c z n ą . W B r u k seli o b m y ś l a się s t w o r z e n i e w s c h o d n i e j polity k i k u l tu r a ln e j , k tó ra b y j e d n o c z y ł a p a ń s t w a n a w s c h o d n i c h r u b i e ż a c h U nii z p a ń s t w a m i s ą s i a d u j ą c y m i, k tó re ja k w ie r z y m y , za jakiś czas z n a j d ą się w Unii. W o s t a t n i c h la ta c h d w u k r o t n i e p o d c z a s p o l s k o - w ę g i e r s k i e g o „ o k r ą g łe g o sto łu " w B u d a p e s z c ie , z o r g a n i z o w a n e g o w r a m a c h s e m i n a r i ó w o b j a z d o w y c h M C K , d o sz liśm y d o p e w n e j k o n k lu z ji, o k tórej n ik t tutaj jeszc ze nie w s p o m n i a ł , że t r z e b a o p r a c o w a ć w s p ó l n y p r o j e k t p o l s k o - w ę gierski, ale n ie tylko: p r o j e k t o b e j m u j ą c y w s z y s t k i e p a ń s t w a , k tó re u t r a c iły cz ę ś ć sw o ic h z ie m , d z iś z n a j d u j ą c y c h się p o z a t e r y t o r i u m U nii E u ro p e jsk ie j. A w ię c id ąc o d p ó łn o c y : N i e m cy, k t ó r e u t ra c iły K ö n ig s b e r g i cały t e n obszar, P olska, S ł o w a cja, W ęgry. D o s z l iś m y w t e d y d o w n i o s k u , ż e m o ż n a b y p o p r z e z n a s z y c h k o m i s a r z y w Komisji E u ro p e jsk ie j d o p r o w a d z i ć d o s t w o r z e n i a w s p ó l n e g o u n i j n e g o p r o g r a m u w s p ó ł p r a c y k u l t u r a l n e j z p a ń s t w a m i s ą s i a d u ją c y m i z e w s c h o d n i ą g r a n ic ą Unii, k tó r y b y p o z w a l a ł n a realizację w s p ó l n y c h p r o j e k t ó w , f i n a n s o w a n y c h t a k ż e p r z e z B ru k selę, m a ją c y c h n a celu u c z c i w ą , „ e k u m e n i c z n ą " w s p ó łp r a c ę : p r o w a d z e n i e b a d a ń i p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h p r z y o b i e k ta c h z a n i e d b a n y c h , n i e k o n i e c z n ie z e złej w oli, ale r ó w n i e ż z b r a k u ś r o d k ó w . To jest p o d s t a w o w a s p r a w a . M ó w i ę o tej n a sz e j w s p ó l n e j idei s p r z e d d w ó c h lat, b o w y d a j e m i się, że to jest d r o g a d o celu. Jeżeli b ę d z i e m y to robić w g r u p i e kilku p a ń s t w w s c h o d n i e g o s k r z y d ł a Unii, n ie b ę d z i e m o ż n a p o s t a w i ć n a m z a r z u t u , ż e k i e r u j e m y się j a kim iś n a c jo n a l is t y c z n y m i p r z e s ł a n k a m i . P o p r o s t u c h c e m y p o p r z e z w s p ó ł p r a c ę k u l t u r a l n ą o t w o r z y ć U n ię E u r o p e j s k ą n a w s c h ó d i r a t o w a ć te d o b r a k u ltu ry , k tó re są w s p ó l n e i k tó ry c h ż a d n a g ra n ic a p o lity c z n a - p a ń s t w o w a c z y u n i jn a - n ie jest w s ta n ie i n ie m a p r a w a dzielić.
J a c e k P u r c h l a : B a r d z o d z i ę k u j ę . N i e w i e m , c z y p a ń s t w o z a u w a ż y li , ż e p a n p r o f e s o r w y k o n a ł s w o j ą z n a k o m i t ą p u e n t ę w czasie d o lic z o n y m . I b y ło to n a j l e p s z e p o d s u m o w a n i e ty c h d w ó c h d n i m a r a t o n u . C h c i a ł b y m n a k o n i e c je s z c z e ra z o d d a ć g ło s k a ż d e m u z p a n e li s tó w . P a n A n t o n i K r o h j a k o p ie rw s z y . A n t o n i Kroh:
O g r o m n i e się cieszę, ż e d o ż y ł e m takiej k o n fe re n c ji. G d y b y mi k to ś p o w i e d z i a ł tr z y d z i e ś c i lat t e m u , ż e coś ta k ie g o się w y d a r z y , to b a r d z o b y m się z d z iw ił . T o j e d n o . C ie sz ę się też, że o d t a j a ł y s t o s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k i e i ż e tają s t o s u n k i P o la k ó w z e w s c h o d n i m i s ą s i a d a m i. C ie s z ę się, ż e p o k o c h a n y m p ó ł w i e c z u k o m u n i z m u o d t a j a ł y s p r a w y , o k t ó r y c h p u b lic z n ie m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ta k ja k p a n p r o f e s o r T o m a s z e w s k i , że ż e l a z n a k u r t y n a b y ła n a B u g u raczej niż n a O d r z e i N y sie. To jest ś w i ę t a p r a w d a . A s w o b o d a p o d r ó ż o w a n i a i s w o b o d a k o n ta k t ó w , w y m i e n i a n i a p o g l ą d ó w c z a s e m m iły c h , c z a s e m n ie m i ły c h d la d r u g i e j s t r o n y to jest coś, o c z y m m y ś l ę z g łę b o k im w z r u s z e n i e m . D z ię k u ję .
L a s z ló D ió s z e g i:
C z ł o n k o s t w o w Unii E u ro p e js k ie j p o m a g a n a m d b a ć o n a s z e in te r e s y ; n a s z y m z a d a n i e m jest w a lk a o u w z g l ę d n i e n i e i n t e r e s ó w k re s ó w , t e r e n ó w p r z y g r a n i c z n y c h . T e b a r d z o z u b o ż a ł e t e r e n y w c ią ż nie m o g ą d o c z e k a ć się p o m o c y o d Unii E u r o p ejskiej. Z a n i m o s i ą g n ą o n e p o z i o m r o z w o j u u m o ż l iw i a j ą c y in t e n s y f i k a c ję d a lsz e j p o m o c y d la ty c h r e g io n ó w , z a b y tk i, k t ó re n a s i n t e r e s u j ą , o b r ó c ą się w r u i n ę . D l a t e g o o d Unii E u r o pejskiej m u s i m y u z y s k a ć g w a r a n c j e , że r o z w o j o w i g o s p o d a r c z e m u b ę d z i e t o w a r z y s z y ł r o z w ó j k u ltu ry . Z g a d z a m się też z p r o f e s o r e m T o m a s z e w s k i m co d o tego, ż e n a l e ż y zw ró c ić u w a g ę B ru k se li n a k r e s y w s c h o d n i e , n a w s c h o d n i e g ra n ic e Unii E u ro p e js k ie j.
S t a n i s ł a w O birek:
T a k j a k p a n A n to n i K ro h te ż się u c ie s z ę , ż e d o ż y ł e m te g o c z a su. D o k ł a d n i e c z te rd z ie śc i lat t e m u m ój k ościół w y d a ł d o k u m e n t Nostra aetate, n i e s t e t y m a ł o z n a n y p r z e z k a to lik ó w . Po la ta c h p r z y n ió s ł o n b a r d z o c i e k a w e o w o c e : w y z n a w c y p r a w ie w s z y s t k i c h religii ciesz ą się, ż e istn ie ją i n n e religie i ich w y z n a w c y . Tutaj - to n ie z a r z u t - m a ł o się m ó w i ł o o religii, m o ż e i d o b r z e , b o o n a z w y k l e k o n f l i k t u je lu d z i. Ale jest c z y m ś n o w y m , że m o ż n a o religii m ó w i ć w ł a ś n i e w a s p e k c i e w z a j e m n e g o o d k r y w a n i a rzeczy, k t ó r y c h w m o i m w y z n a n i u n ie m a. T o jest coś, co a b s o l u t n i e w y z n a c z a n o w y p o c z ą t e k w sto s u n k a c h m i ę d z y l u d z k i c h , i to t e ż w a r t o sobie p r z y tej okazji p r z y p o m i n a ć . H a n n a N o g o s s e k : Je s z c z e ra z p r a g n ę p o w t ó r z y ć , ż e w r ó c ę d o P o c z d a m u b a r d z o z a i n s p i r o w a n a k o n f e r e n c ją . B ę d z i e m y u p o w s z e c h n i a ć w N i e m c z e c h w i e d z ę o b o g a c t w i e d z i e d z i c t w a k u l t u r o w e g o w ł a ś n i e n a p o g r a n ic z u p o l s k o - u k r a i ń s k i m , n a L itw ie , B iało ru si, n a p o g r a n i c z u w ę g i e r s k o - r u m u ń s k i m . O ty m się z b y t m a ło w i e w N ie m c z e c h . To jest b a r d z o w a ż n e , ż e b y s o b ie u ś w i a d o mić, ja k d u ż o jest te g o d z i e d z i c t w a , ż e ty le jest p r z e s u n i ę t y c h g ra n ic , ż e n ie tylko N i e m c y coś utracili i z a c z y m ś tę s k n ią , że tu jest w ł a ś n i e o w ie le w ięcej s p ra w , k t ó r e w y m a g a j ą p o p a r cia. C h c i a ła b y m jeszc ze o d n i e ś ć się d o z g ł o s z o n e j w c z e śn ie j u w a g i , ż e t r u d n o u ś w i a d a m i a ć l u d z i n a o d le g ło ś ć . N ie, to jest w ł a ś n i e m o ż liw o ś ć w s p ó l n e g o d z i a ł a n ia , ż e n a p r z y k ła d ci, k t ó r z y ż y ją n a D o l n y m Ś lą sk u , a k t ó r y m j a k o ś z a le ż y n a d z i e d z i c t w i e n a B iałorusi, w s p ó l n i e z j a k ą ś g r u p ą b ia ł o r u s k ą d z ia ła ją n a t y m tere nie. P o p r o s t u t r z e b a d z i a ł a ć w s p ó l n i e , a n ie ty lk o m yśleć: „To jest ich s p r a w a , ic h g r a n ic e , o n i są za to o d p o w i e d z ia l n i" . C h o d z i o to, że w s z y s c y j e s t e ś m y o d p o w i e d z ia l n i, to jest w ł a ś n i e m o ż l i w o ś ć w s p ó l n e g o d z i a ł a n i a n a rz e c z w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a .
