Marzena Pollakówna 1926-1971

Kłoczowski, Jerzy

Marzena Pollakówna 1926-1971

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 481-483

N

E

K

R

O

L

O

G

I

MARZENA POLLAKÔWNA

1926— 1971

Z m a r ła 20 lis to p a d a 1971 r. w P o z n a n iu M a r z e n a P o lla k ó w n a z w ią z a n a b y ła w sp o só b szc z eg ó ln y c a łą p r a w ie s w ą p is a n ą i p u b lik o w a n ą tw ó rc z o śc ią h is to ry c z n ą z W a r m ią i M a z u ra m i. O d s w e j p ra c y d o k to rs k ie j, p o św ięc o n e j o s a d n ic tw u W a rm ii w o k re s ie k rz y ż a c k im , o p u b lik o w a n e j w 1953 r., p o z o sta ła w ie r n a aż do ś m ie rc i t e ­ m a ty c e re g io n u ro z s z e rz a ją c j ą ty lk o s to p n io w o i p o g łę b ia ją c p rz e z s w e p ró b y i z a ­ m ia r y w sz e c h s tro n n e g o u ję c ia p r o b le m a ty k i k rz y ż a c k ie j. S tu d i a n a d k r o n ik ą P io t r a z D u s b u rg a , p o z y c ją k lu c z o w ą d la h is to r io g r a f ii p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h , s ta n o w iły d la n ie j d o s k o n a ły p u n k t w y jś c ia do z a m ie r z o n e g o p rz e d s ta w ie n ia o b ra z u te g o p a ń s tw a , j a k i w c ią g u w ie k ó w p r z e d s ta w ia li k o le jn i h is to ry c y k rz y ż a c c y . W i­ d z ia ła M a r z e n a P o lla k ó w n a s z e ro k i, o g ó ln o e u ro p e js k i a s p e k t d y s k u s ji n a d d z ie ja m i k rz y ż a c k im i w P r u s a c h , p o trz e b ę p o w ią z a n ia t e m a tu z d z ie ja m i c e s a rs tw a , p a p ie ­ s tw a , ś re d n io w ie c z n e j id e o lo g ii i r o z u m ia ła k o n ie c z n o ść p o d ję c ia z p o ls k ie j s tro n y g r u n to w n e j p r a c y w ty m k ie ru n k u . P r a c y — p o d k re ś lm y to o d r a z u — tr a f i a ją c e j n ie ja k o w s e d n o s p r a w y , b o p o d d a ją c e j k ry ty c z n e j a n a liz ie p o d s ta w y o b ra z u , ja k i w y tw a rz a li K rz y ż a c y o s a m y c h so b ie, i j a k i w w ie lk ie j m ie r z e p r z y ję ła n a s tę p n ie w c ią g u X IX —X X w ie k u o ra z r o z s z e rz y ła w E u r o p ie a ta k ż e w ś w ie c ie n ie m ie c k a n a u k a h is to ry c z n a . Z a m ie rz e n ia M a rz e n y P o lla k ó w n y , w s p i e r a n e j w s w y c h r e a l i ­ z a c ja c h p r a k ty c z n y c h p rz e d e w s z y s tk im p rz e z p o z n a ń s k ą sz k o łę h is to ry c z n ą H e n ­ r y k a Ł o w m ia ń s k ie g o i G e r a r d a L a b u d y , z o sta ły ty lk o w s to su n k o w o m a łe j części w y k o n a n e i p o z o s ta ją b a rd z o w a ż k im z a d a n ie m s to ją c y m p r z e d p o ls k im i h i s t o r y ­ k a m i. C a łe życie, k r ó tk ie , a le b a rd z o in te n s y w n e M a r z e n y P o lla k ó w n y s ta n o w i p r z y k ła d w y ją tk o w e g o o d d a n ia , w rę c z — n ie w a h a jm y s ię u ż y ć te g o s ło w a z ro z u ­ m ia łe g o d o b rz e w je j p o k o le n iu — s łu ż b y p ra w d z ie h is to ry c z n e j n a u k i.

U ro d z iła się 6 p a ź d z ie r n ik a 1926 r. w W a rsz a w ie , ze s to lic ą te ż z w ią z a n a b y ła n a s tę p n ie dłu g o , bo aż d o u k o ń c z e n ia s tu d ió w n a U n iw e rs y te c ie W a rs z a w s k im w 1949 r. Z d o m u ro d z in n e g o w y n io s ła g łę b o k ą k u l t u r ę h u m a n is ty c z n ą , a w n i e ­ m a łe j, j a k s ię w y d a je m ie rz e , ta k ż e z a i n te r e s o w a n ia d la h is to r ii z ie m o d z y s k a ­ n y c h . S z c ze g ó ln y w p ły w w y w ie r a ł n a n ią o jciec, d r M ic h a ł P o lia k , p rz e d w o jn ą k u r a t o r o k rę g u s z k o ln e g o p o m o rs k ie g o i p o z n a ń s k ie g o o ra z d y r e k to r d e p a r ta m e n tu w M in is te r s tw ie W y z n a ń R e lig ijn y c h i O św ie c e n ia P u b lic z n e g o , po w o jn ie w ic e d y ­ r e k t o r I n s t y t u t u Z a c h o d n ie g o , je d e n z n a jb liż s z y c h w s p ó łp ra c o w n ik ó w p ro f. Z y g ­ m u n t a W o jc ie c h o w sk ie g o . L a ta w o jn y w W a rs z a w ie łą c z y ły ją , j a k c a łą w a rto ś c io w ą m ło d z ie ż, z k o n s p ira c j ą w s z k o le i t a jn y m h a r c e r s tw ie (1941— 1944). W c za sie P o w s ta n ia z n a l a z ła s ię ze s w y m p a tr o le m s a n it a r n y m n a O ch o cie, s k ą d ju ż po k ilk u d n ia c h i z ła m a n iu o p o ru N ie m c y w y s ie d lili c a łą lu d n o ść. W y rz u c o n a z W a rsz a w y , z n a la z ła M a rz e n a o p a rc ie w K ra k o w ie , g d z ie la te m 1945 r . z d a ła m a tu r ę i z a p is a ła się n a h is to rię n a U n iw e rs y te c ie J a g ie llo ń s k im . J u ż j e d n a k w p o c z ą tk a c h 1946 r. p o w ró c iła do W a rs z a w y i p o d ję ła s tu d ia n a U n iw e rs y te c ie W a rsz a w sk im . Z n a la z ła się w a tm o s fe rz e m ło d e j w ó w cz a s, a le szc z eg ó ln ie d v n a m ic z n e j i o tw a r te j n a n o w e k ie r u n k i ś w ia to w e j h is to rio g r a f ii, szk o ły m e d ie w is ty c z n e j w a rs z a w s k ie j. M is trz a m i je j b y li z w ła s z c z a T a d e u sz M a n te u f f e l, A le k s a n d e r G ie y sz to r, a ta k ż e — d la e p o k n ieco p ó ź n ie jsz y c h czy g e o g ra fii h is to ry c z n e j — S ta n is ła w H e rb s t. N a s tu d ia c h w y ­ r ó ż n ia ła s ię z a ra z e m z d o ln o śc ia m i, p ra c ą , in te lig e n c ją , j a k i u ro d ą . C z y ta ła w ie le , s łu c h a ła ta k ż e w y k ła d ó w z z a k r e s u filo zo fii, lo g ik i, so cjo lo g ii. P r a c ę m a g is te r s k ą p rz y g o to w a ła n a s e m in a r iu m p ro f e s o ra T a d e u s z a M a n te u f f la n a t e m a t n ie ła tw y .

S ta n o w is k o k o m e s a k a r o liń s k ie g o ( I X w .). P o m a g is te r iu m M a r z e n a P o lla k ó w n a

482 N E K R O L O G I

p r z e n io s ła s ię w 1949 r. w 'ś l a d za ro d z ic a m i do P o z n a n ia , g d z ie w c ią g u d w ó c h l a t n a p is a ła i p rz e d s ta w iła p o d p a tr o n a te m p ro f. H e n r y k a Ł o w m ia ń s k ie g o p ra c ę d o k to r s k ą p t. O s a d n ic tw o W a r m ii u? o k re s ie k r z y ż a c k im , o p u b lik o w a n ą , j a k ju ż w s p o m n ia n o w 1953 r. w P o z n a n iu . W o k re s ie p o z n a ń s k im u z u p e łn iła n ie ja k o s w ą d o s k o n a łą fo r m a c ję m e d ie w is ty c z n ą w o p a rc iu o z n a k o m ity c h m is trz ó w : H e n r y k a Ł o w m ia ń s k ie g o , K a z im ie r z a T y m ie n ie c k ie g o , J ó z e fa K o strz e w s k ie g o , a z m ło d sz ej g e n e r a c ji — G e r a r d a L a b u d ę . N ie m a łe z n a c z e n ie m ia ł d la n ie j ta k ż e b lis k i z w ią z e k z a rc h e o lo g ią , m .in . u d z ia ł w p ra c a c h w y k o p a lis k o w y c h w G d a ń s k u p o d k ie ru n k ie m K o n ra d a Ja ż d ż e w s k ie g o .

J e s ie n ią 1951 r. z a c z ę ła M a r z e n a P o lla k ó w n a , d w u d z ie s to p ię c io le tn i d o k to r i ś w i e tn ie z a p o w ia d a ją c y s ię m e d ie w is ta , z u p e łn ie n o w y o k re s sw e g o ży cia p rz e c h o ­ d z ą c n a K a to lic k i U n iw e r s y t e t L u b e ls k i i o b e jm u ją c tu s ta n o w is k o s ta rs z e g o a s y ­ s t e n t a p rz y K a te d r z e H is to rii Ś r e d n io w ie c z n e j i N a u k P o m o c n ic z y c h H is to rii. F a k ­ ty c z n ie o z n a c z a ło to od ra z u o b ję c ie s a m o d z ie ln e g o s ta n o w is k a i to z o g ro m e m z a d a ń d y d a k ty c z n y c h . W p o c z ą tk a c h 1952 r. z m a rł k ie r u ją c y K a te d r ą p ro f e s o r L e o n B ia łk o w sk i, c ało ść z a d a ń K a te d r y s p a d ła z aś — w rz e c z y w is to śc i ju ż w c z e ś n ie j — n a b a r k i m ło d y c h d o k to ró w : M a rz e n y P o lla k ó w n y , p rz y b y łe g o p ó ź n ą je s i e n ią 1951 r. do L u b l in a Z y g m u n ta S u ło w s k ie g o o ra z p r z e b y w a ją c e g o ta m od w rz e ś n ia 1950 r. n iż e j p o d p is a n e g o . Z leco n o m i p ó ź n ie j k ie ro w n ic tw o K a te d r ą w c h a r a k t e r z e z a ­ s tę p c y p ro fe s o ra . J e d n a k ż e ju ż od r a z u w e t r ó j k ę d ą ż y liśm y do s tw o rz e n ia zesp o łu w s p ó ln ie p ro w a d z ą c e g o i re a liz u ją c e g o z a d a n ia K a te d r y w s t o s u n k u do s e te k s t u ­ d e n tó w h is to r ii z c ałej P o ls k i, ja c y w ó w cz a s z n a le ź li s ię n a U n iw e rs y te c ie ; ty lk o je s i e n ią 1950 i 1951 r. p rz y ję to n a s tu d ia o k o ło 600 s tu d e n tó w . N ie z w y k le su m ie n n e , o d p o w ie d z ia ln e t r a k to w a n ie p rz e z M a r z e n ę P o lla k ó w n ę z a d a ń d y d a k ty c z n y c h p o ­ c h ło n ę ło j ą p r a w ie c a łk o w ic ie n a s z e re g la t. O b ję ła n a u k i p o m o c n ic ze h is to ­ rii, a ta k ż e w y k ła d z h is to r ii h is to r io g r a f ii p o w sz e c h n e j i p o ls k ie j, w k tó re g o p r z y ­ g o to w a n ie w k ła d a ł a szc z eg ó ln ie w ie le p ra c y . B r a ła te ż b a r d z o ż y w y u d z ia ł w z e s p o ­ ło w y m s e m in a r iu m m e d ie w is ty c z n y m , lic z ą c y m w l a ta c h 1952— 1956 o k o ło 30 osób p r a c u ją c y c h w d w ó c h g ru p a c h . S z e re g p ra c m a g is te r s k ic h n a p is a n y c h n a ty m s e m i­ n a r iu m o p u b lik o w a n o n a s tę p n ie b ą d ź w cało ści, b ą d ź w s tre s z c z e n iu , co s ta n o w iło je g o tr w a ły d o ro b e k . Z g ro n a osób, k tó r e p rz e s z ły p rz e z o w e w y b itn ie u z d o ln io n e g r u p y s e m i n a r y jn e o siem d o tą d z ro b iło d o k to ra t, k ilk a zaś p r z e p ro w a d z iło b ą d ź m a p r z e p r o w a d z ić w n a jb liż s z y m c z a sie h a b ilita c je . W sp o só b szc z eg ó ln y z a jm o w a ła się M a r z e n a P a lla k ó w n a n a s e m in a r iu m p ra c a m i p o z n a w c z y m i h is to r ii o s a d n ic tw a . G d y od 1956 r . p o d ję ła ju ż in d y w id u a ln ie p ro w a d z e n ie s e m in a r iu m , w ty m p rz e d e w s z y s tk im k ie r u n k u — ch o ć n ie w y łą c z n ie — p ro w a d z iła s w y c h u c zn ió w . Z teg o s e m in a r iu m w y s z ła m ię d z y in n y m i o p u b lik o w a n a r o z p r a w a A n ie li O lc zy k p t. S ie ć

p a r a fia ln a b is k u p s tw a w a r m iń s k ie g o d o r o k u 1525, L u b l in 1961, w b r e w ty tu ło w i

o g ra n ic z o n a d o s a m e j W a rm ii. P r a c a u z u p e łn ia ła n ie ja k o w ła s n e s tu d ia P o lla k ó w n y n a d o s a d n ic tw e m W a r m ii z g o d n ie z k r y s ta liz u ją c y m się ju ż w L u b lin ie p ro g r a m e m b a d a ń n a d k s z ta łto w a n ie m s ię s ie c i p a r a f ia ln e j n a h is to ry c z n y c h z ie m ia c h p o lsk ic h , p r z y czy m w k ła d w n ią s a m e g o k ie ro w n ik a s e m i n a r iu m b y ł b a rd z o p o w a żn y . W d y s ­ k u s ja c h i w s tę p n y c h z a m ie r z e n ia c h b a d a w c z y c h , k tó r e je s ie n ią 1957 r. d o p ro w a d z iły d o u tw o rz e n ia I n s t y t u t u G e o g ra fii H is to ry c z n e j K o śc io ła w P o lsc e, M a r z e n a P o ll a ­ k ó w n a b r a ł a c z y n n y u d z ia ł. P r a c a d y d a k ty c z n a , ja k i p u b lik a c je o ra z w y p o w ie d z i M a rz e n y P o lla k ó w n y p r z y o k a z ji ró ż n y c h k o n fe re n c ji z je d n a ły je j sz y b k o w y s o k ie u z n a n ie w p o lsk ie j n a u c e h is to ry c z n e j. W y ra z e m te g o m o g ą b y ć z n a k o m ite o p in ie w y p o w ie d z ia n e o c a ­ ło k s z ta łc ie je j d o ro b k u ju ż w p o c z ą tk a c h 1954 r, p rz e z K a z im ie r z a T y m ie n ie c k ie g o , H e n r y k a Ł o w m ia ń s k ie g o , G e r a r d a L a b u d ę , S ta n is ła w a H e r b s t a i A n d r z e ja W o jt- k o w sk ieg o , u z a s a d n ia ją c y c h p o d s ta w y do n a d a n i a M a rz e n ie P o lla k ó w n ie t y t u ł u d o ­ c en ta. S e n a t U n iw e r s y t e tu w y s t ą p ił też 3 k w ie tn ia 1954 r. z ta k im w n io s k ie m , k tó ry n ie z o s ta ł p o tw ie rd z o n y . W ó w czas m ia n o w a n o 20 m a r c a 1957 r. M a rz e n ę P o lla k ó w n ę z a s tę p c ą p r o f e s o ra z a p e w n ia ją c je j t ą d ro g ą s a m o d z ie ln e sta n o w is k o . J e s ie n ią 1957 r. u z y s k a ła te ż m o ż n o ść w y ja z d u n a u k o w e g o z a g ra n ic ę do A n g lii i F r a n c ji, g d zie p rz e b y w a ła p o n a d ro k . N ie ste ty , p o w a ż n a c h o ro b a u n ie m o ż liw iła je j p e łn e w y k o ­ r z y s ta n i e p o b y tu , a w d a lsz y m cią g u i p e łn ie n ie o b o w ią z k ó w d y d a k ty c z n y c h . P r z e ­ sz ła też, o s ta te c z n ie z d n ie m 1 s ty c z n ia 1962 r. do p r a c y ściśle n a u k o w e j w I n s t y ­ tu c ie H is to r ii P A N w ra m a c h je g o N a k ła d u H is to rii P o m o r z a ,-k ie ro w a n e g o p rz e z p ro f. G. L a b u d ę .

N E K R O L O G I 483

N a d z ie się c io le tn i o k re s lu b e ls k i (1951— 1961) w y p a d a p u b lik a c ja w ię k sz o ś c i p ra c Z m a r łe j. N ie p is a ła w ie le w p o c z u c iu m ię d z y in n y m i o g ro m n e j, d ziś n ie s t e ty n ie c zę ste j, o d p o w ie d z ia ln o ś c i za k a ż d e słow o. S p o ś ró d 36 w s u m ie p o z y c ji d r u k o w a ­ n y c h , p rz e d e w s z y s tk im re c e n z ji. 25 u k a z a ło s ię do 1962 r. w łą c z n ie . D o W a rm ii i M a z u r, o b o k p r a c y d o k to rs k ie j, o d n o si s ię z w ła s z c z a c e n n a , ź ró d ło w a r o z p ra w a 0 Z a n ik u lu d n o ś c i p r u s k ie j p u b lik o w a n a w 1958 r. w z b io ro w e j p r a c y p t. S z k ic a z d z ie j ó w P o m o r za , s z e re g re c e n z ji p ra c z w ła sz c z a n ie m ie c k ic h d o ty c z ą c y c h g łó w ­ n ie s p r a w k rz y ż a c k ic h w „ S tu d ia c h Ż ró d ło z n a w c z y c h ” i to r u ń s k ic h „ Z a p is k a c h H i ­ s to ry c z n y c h , a r t y k u ł O n o w e s p o jr z e n ie n a d z ie je Z a k o n u N ie m ie c k ie g o (w to m ie o fia ro w a n y m p ro f. T. M a n te u ff lo w i, W ie k i ś re d n ie , W a r s z a w a 1962, ss. 161— 169), w k tó r y m n a w ią z u ją c d o s z e re g u n a jn o w s z y c h p r a c n ie m ie c k ic h z a p r o p o n o w a ła n o w y k w e s tio n a ri u s z b a d a ń n a d Z a k o n e m . W r o k u k o p e rn ik o w s k im w a r t o p r z y ­ p o m n ie ć te ż a r t y k u ł T r a d y c je K o p e r n ik a ń s k ie w k a r to g r a fic z n y m o b r a zie P r u s Z e lla w t. I I „ S tu d ió w Ż r ó d ło z n a w c z y c h ” (1958). K ilk a a r ty k u łó w i re c e n z ji u m ie ś c iła też M. P o lla k ó w n a w to m a c h lu b e ls k ic h „ R o c z n ik ó w H u m a n is ty c z n y c h ” p o ś w ię c o n y c h h is to rii. W y n ik ie m m ię d z y in n y m i b o g a ty c h , in te n s y w n y c h d o ś w ia d c z e ń d y d a k ty c z ­ n y c h w ła s n y c h i całeg o z e sp o łu b y ł a r t y k u ł o u n iw e r s y te c k im s tu d iu m h is to rii (t. V I, z. 5, 1958, ss. 275— 285). K ilk a a r ty k u łó w i p r a c p o ś w ię c iła p ra c o m h i s t o r y ­ k ó w a n g ie ls k ic h w n a w ią z a n iu ta k ż e do w ła s n e g o p o b y tu w L o n d y n ie , k tó r y u w a ­ ż a ła z a szo zeg ó ln ie p o ż y te c z n y i o w o c n y (R z u t o k a n a s ta n n a u k i h is to r y c z n e j

w A n g lii, Z e s z y ty N a u k o w e K U L , II I, n r 1/9, L u b lin 1960; I n s t y t u t b a d a ń h is to r y c z ­ n y c h w L o n d y n ie , R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e , IX , z. 4, L u b l in 1960; c z te ry re c e n z je

w t. V III, z. 2 ■— ty c h ż e „ R o c z n ik ó w ”, 1960).

W c ią g u k ilk u l a t p o r o k u 1962 n ie z n a j d u je m y w b ib lio g r a f ii M a rz e n y P o ll a - k ó w n y ż a d n e j p o z y cji. C ię ż k a c h o ro b a p r z y k u ła j ą n a d łu g o do łó ż k a u n ie m o ż li­ w ia ją c k o n ty n u o w a n ie p ra c y n a u k o w e j. D o p ie ro c h w ilo w y , j a k się o k a za ło , k i l k u ­ le tn i w s u m ie p o w ró t d o z d ro w ia p o z w o lił, d z ię k i n ie z w y k le s iln e j w o li i p a s ji b a d a w c z e j Z m a r łe j, a ta k ż e n a d z w y c z a jn e j p o m o c y i a tm o s fe rz e d o m u ro d z in n e g o , n a p o w ró t do p r a c y n a u k o w e j. P ie rw s z y m p o w a ż n y m r e z u lta te m p u b lik o w a n y m te j p r a c y b y ła ź ró d ło w a ro z p r a w a o g ro d z ie Z a n ty r (K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , n r 4, 1967, ss. 473— 484), n a s tę p n ie zaś — n a jw a ż n ie js z a n ie w ą t p liw ie rz e c z w p is a ­ n y m d o ro b k u Z m a r łe j, o b s z e rn a ro z p ra w a n a t e m a t K r o n ik i P io tra z D u sb u r g a (W ro c ła w 1968). P o n a d to z a s a d n ic z e w y n ik i u ję ła ta k ż e s a m a a u to r k a p o fr a n c u s k u w a r t y k u l e w „ A cta P o lo n ia e H is to r ic a ”, 19, 1968, p t. L a c h r o n iq u e d e P ie r r e d e

D u sb u rg ). N a m a rg in e s ie s tu d ió w n a d D u s b u r g ie m p o w s ta ł te ż p rz y c z y n e k ź ró d ło w y

z am iesz cz o n y w k s ię d z e p o ś w ię c o n e j p ro f. К . T y m ie n ie c k ie m u p t. S p r a w a o c e n z u ­

r o w a n ia K r o n ik i P io tra z D u sb u r g a (E u ro p a — S ło w ia ń s z c z y z n a — P o lsk a , P o z n a ń 1970,

ss. 127—134). O d 1968 r. p o ja w ia ją s ię zn ó w w „ S tu d ia c h Ż r ó d ło z n a w c z y c h ” i „ Z a ­ p is k a c h H is to ry c z n y c h ” re c e n z je M. P o lla k ó w n y o n a jn o w s z y c h p ra c a c h n ie m ie c k ic h d o ty c z ą c y c h Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o .

P r a c a o D u s b u r g u s ta ł a się p o d s ta w ą h a b ilita c ji, p rz e p ro w a d z o n e j w In s ty tu c ie H is to rii P A N w W a rs z a w ie ; b y ł to o lb rz y m i s u k c e s M a rz e n y P o lla k ó w n y , je j w o li, w y trw a ło ś c i, c h a r a k t e r u , in te lig e n c ji. U s iln ie p r a g n ę ła d a le j p ra c o w a ć i są d z iła c h w ila m i p rz y n a jm n ie j, że d a n e je j b ę d z ie z re a liz o w a ć n ie m a ło z o w eg o k w e s tio ­ n a r iu s z a k rz y ż a c k ie j h is to rii, o k tó ry m w s p o m n ia łe m n a p o c z ą tk u . N a w r ó t c h o ro b y , a p ó ź n ie j ś m ie rć p rz e k re ś li ły te z a m ie rz e n ia . W p a m ię c i lic z n e g o g ro n a p rz y ja c ió ł 1 k o le g ó w — h is to ry k ó w p o z o sta n ie M a r z e n a P o lla k ó w n a , w y b itn y h is to r y k W a rm ii i M a z u r, n ie ty lk o ja k o z a słu ż o n y b a d a c z i u n iw e rs y te c k i n a u c z y c ie l — w y c h o w a w c a , a le ja k o p rz y k ła d c z ło w ie k a n ie z w y k łe j p ra w o ś c i, u c zc iw o ści, s iły c h a r a k t e r u a z a ra z e m w ie lk ie j k u ltu r y , in te lig e n c ji i o tw a r to ś c i n a p o trz e b y k r a j u i in n y c h lu d zi.