A n d rzej K o w a lc z y k Uniwersytet W arszawski
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych 00-927 W arszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 30
tel. 0 48 225521512 akowalczyk@uw.edu.pl
PODEJŚCIE
POSTMODERNISTYCZNE
W GEOGRAFII TURYZMU
-
NIEUCHRONNOŚĆ CZY/I MODA?
„...sens rzeczy będących przedmiotem naszego poznania zaw sze zawiera w so bie w ięcej niż m oże ogarnąć nasza świa domość, tak że nie m ożna nigdy uzyskać o nich wiedzy absolutnie pew nej i niepo wtarzalnej. " (ŚWIĘCICKA 1993, s. 49)
THE POSTMODERNIST
APPROACH IN THE GEOGRAPHY
OF TOURISM
-
INEVITABLE A N D /O R FASHION?
"... the se n se o f things subject to our cognition alw ays contains more than our aw areness is capable o f perceiving, so it is not possible to have absolutely certain and unique knowledge about them. ” (Święcicka 1993, p. 49)
Z^rys treści: Widoczne w geografii w pływy podejścia postmo dernistycznego m ożna odnaleźć rów nież w geografii turyzmu. Niejednoznaczność terminu „turystyka”, różnorodność nioty- VVacJi i zachowań turystów itp., ja k rów nież słabość metodolo- 8'czna geografii turyzmu (wynikająca w dużym stopniu z po danych wyżej przyczyn i z braku odpow iednich danych staty stycznych) sprawiają, że przyjm ow ane przez zajmujących się n,;l badaczy podejście postm odernistyczne jest podyktowane n,e tylko modą, ale jest rów nież pew ną koniecznością.
Słowa kluczowe: postmodernizm, turystyka, geografia tury zmu.
Abstract: Traces of the postmodernist approach in geography can also be found in tourism geography. The
ambiguity of the term ‘tourism', differing tourist
behaviours and motivations etc., as well as the methodo logical weakness in tourism geography (largely resulting from this and from the lack of appropriate statistical data) lead researchers to take a postmodernist approach, not only because it is in fashion, but also because it is necessaty.
Key words: postmodernism, tourism, geography of tourism.
1. WROWADZENIE
można uważać za turystę kilkuletnie dziecko, Które, nie pytane przez rodziców o zdanie, wyjeż dża z nimi na wakacje na Majorkę? Czy jest wy jazdem turystycznym nasz wyjazd do nielubianej Cl°ci (która mieszka w górach)? Jeżeli przyjąć, iż 2arówno wspomniane dziecko, jak i my jesteśmy turystami, to czy w podanych sytuacjach spełniony Jest warunek dobrowolności wyjazdów turystycz
nych?
Jak należy traktować wycieczkę mieszkańca Centrum Berlina nad leżące w granicach miasta je zioro Wansee? Czy mieszkaniec podparyskiego es Ulis, który przyjeżdża w niedzielę do Paryża,
1. INTRODUCTION
C a n a s m a ll ch ild , w h o g o e s w ith its p a r e n ts o n h o lid a y to M allo rca, w ith o u t b e in g a s k e d for a n o p in io n , b e c o n s id e re d a to u r is t? Is a v is it to a n a u n t , w h o lives in th e m o u n ta in s a n d w h o m w e do n o t like, a to u r i s t trip ? If w e a s s u m e t h a t b o th w e a n d th e c h ild a r e to u r is ts , th e n is th e c o n d itio n o f free ch o ic e in tra v e llin g m e t in th e ab o v e s itu a tio n s ?
H ow s h o u ld w e tr e a t a trip m a d e b y a n in h a b ita n t o f c e n tr a l B e rlin to th e la k e s a t W a n n s e e w ith in th e city b o r d e r s ? Is a n in h a b ita n t o f Les U lis n e a r P aris, w h o
aby zobaczyć w jednym z muzeów nową wystawę jest turystą (należy nadmienić, że człowiek ten co dziennie przyjeżdża do Paryża do pracy)? Jak w podanych sytuacjach rozumieć zapis w defini cjach turystyki, iż turyści w czasie swoich wyjaz dów opuszczają miejsce stałego zamieszkania? Czy chodzi o wyjazd poza aglomerację miejską, czy może tylko własną dzielnicę? Czy osoba, która od lat w ciągu tygodnia codziennie jeździ do inne go miasta do pracy może przybyć w weekend do tego samego miasta jako turysta?
Czy jest turystą badacz, który kilka razy w roku wyjeżdża na naukowe spotkania (m.in. do Cancun i Las Vegas), albo biznesmen z Australii, który przyjechał do Nusa Dua, aby omówić z dyrekcją jednego z hoteli sprzedaż oprogramowania kom
puterowego? Przecież ich wyjazdy są związane z obowiązkami zawodowymi.
Czy jest turystą osoba mająca od lat kłopoty ze zdrowiem, która przyjechała w celach leczniczych do Bad Homburg? Przecież dbałość o zdrowie jest nie tylko wyborem człowieka, ale również czymś w rodzaju powinności związanej z biologiczną stroną naszego istnienia.
Czy można uznać za turystę człowieka, który przyjechał z Ukrainy do Polski i sprzedał w przy granicznym miasteczku kilka paczek papierosów? Czy jest wreszcie turystą podróżnik, którego życie wypełnia w dużej mierze zwiedzanie świata i który utrzymuje się ze sprzedaży zdjęć oraz tekstów do gazet, będących wynikiem jego podróży? W obu przypadkach turystyka (może „turystyka”?) jest źródłem dochodów.
Tego typu pytania można mnożyć. Pokazują one niedoskonałość potocznych definicji turystyki jako zjawiska społecznego, ekonomicznego i prze
strzennego. Ta niedoskonałość sprawia, iż za tury stykę przyjmujemy często zjawiska, które nie speł niają wielu zapisanych w definicjach warunków. Stąd jeden krok do stwierdzenia, że dane liczbowe 0 turystyce są mało wiarygodne, gdyż pokazują za fałszowany obraz rzeczywistości. Czy można temu zaradzić? Teoretycznie można, ale praktycznie jest to niemożliwe. Można co prawda przyjąć, że tury stą jest osoba, która w danej chwili uważa siebie za turystę, ale takie postawienie sprawy nie daje odpo wiedzi na pytanie, czy małe dzieci mogą w ogóle być turystami? Ponadto przyjęcie założenia, iż tu rystą jest tylko ta osoba, która siebie postrzega ja ko turystę, podważa obowiązujący obecnie system zbierania danych statystycznych o turystyce.
Co więc należy zrobić? Najłatwiej (a może 1 najlepiej?) jest odpowiedzieć, że nic. Po prostu
a rriv e s in P a r is o n a S u n d a y in o r d e r to see a n ew ex h ib itio n in o n e o f th e m u s e u m s, a to u r is t (it m u s t b e m e n tio n e d th a t h e / s h e c o m m u te s to P a ris to w o rk every day)? H ow in th is s itu a tio n s h o u ld w e u n d e r s ta n d defin itio n s o f to u ris m w h ich sa y th a t d u rin g th e ir trip s to u ris ts leave th e ir h o m es? D ocs ‘h o m e ’ m e a n th e u r b a n agglom era tion o r j u s t th e d is tric t w h ere th e y live? C an a p e rso n w h o for y e a rs trav els to a n o th e r city to w o rk every d a y arrive in th e sam e city d u rin g th e w e e k e n d a s a to u rist?
C a n w e call a n a c a d e m ic w h o g o es to c o n fe re n c e s s e v e ra l tim e s a y e a r (e.g. to C a n c u n o r Las Vegas) a to u rist, o r a b u s i n e s s m a n fro m A u s tr a lia w h o h a s com e to N u sa D u a in o r d e r to d is c u s s th e sale of c o m p u te r so ftw are to o n e o f th e h o te ls ?
Is a p e r s o n w h o h a s h a d h e a lth p ro b le m s for y e a r s a n d co m e to B ad H o m b u rg for tr e a tm e n t a to u r is t? A fter all, c a re for h e a lth is n o t o n ly a h u m a n choice b u t a lso a k in d o f d u ty im p o se d b y th e biological a s p e c t o f o u r e x iste n c e .
C a n w e c o n s id e r a p e r s o n w h o h a s co m e fro m U k ra in e to P o lan d a n d sold a few p a c k e ts o f c ig a re tte s in a b o rd e r to w n a to u r is t? A n d finally, is a trav e lle r w h o se life is m o stly a b o u t trav e llin g a n d w h o m a k e s a living fro m sellin g p h o to g r a p h s a n d w r itte n p ie c e s to m a g a z in e s a to u r is t? In b o th th e s e c a s e s to u r is m (or p e r h a p s ‘to u r is m ’?) is a s o u rc e o f in co m e.
T h e s e s o r ts o f q u e s tio n s c a n b e m u lti plied. T h ey d e m o n s tr a te th e im p erfec tio n o f c o m m o n d e fin itio n s o f to u r is m a s a so cial, e c o n o m ic a n d s p a tia l p h e n o m e n o n . D u e to th is im p e rfe c tio n , w e o ften believe c e rta in p h e n o m e n a to b e to u rism , alth o u g h th e y do n o t m e e t th e c o n d itio n s in c lu d e d in th e d e fin itio n s. T h is is clo se to s ta tin g t h a t th e fig u re s q u o te d in re la tio n to to u r is m a re u n re lia b le , a s th e y sh o w a false reality . C a n s o m e th in g b e d o n e a b o u t it? T h e o re tic a lly y e s, b u t p ractically it is im p o ssib le . A lth o u g h w e c a n a s s u m e th a t a to u r i s t is s o m e o n e w h o in a given m o m e n t c o n s id e r s h im /h e r s e lf to b e one, th is a s s u m p tio n d o e s n o t a n s w e r th e q u e s tio n a t all o f w h e th e r sm a ll c h ild re n c a n b e to u r is ts . A d d itio n ally , th e a s s u m p tio n t h a t to u r is ts a re o n ly th o s e w ho p erceiv e th e m s e lv e s a s s u c h , q u e s tio n s
przyjąć za dobrą monetę to co jest. Po co więc te pseudouczone wywody? Po to, abyśmy jako bada cze mieli świadomość, iż świat danych, jakimi dys ponujemy odnośnie do turystyki, nie jest do końca prawdziwy. Posiadane przez nas dane są wynikiem przyjęcia przez nas pewnej perspektywy badaw czej, która może zbliża nas do prawdy, ale nie jest
prawdą. Dlatego też nasze wnioski powinny być ostrożne. Wyciągając je musimy cały czas pamię
tać, że inni badacze, przy przyjęciu innego podej ścia metodologicznego oraz zastosowaniu innych metod badawczych, uzyskaliby prawdopodobnie inny obraz rzeczywistości niż my.
Wydaje się, że zaprezentowane wyżej dylematy zbliżają nas do opowiedzenia się za stosowaniem w badaniach nad turystyką podejścia postmoderni stycznego, do którego głównych cech należą m.in. zinstytucjonalizowany pluralizm i heterogenicz- ność perspektyw badawczych, zwracanie uwagi
sytuacje wyjątkowe (regionalizm), jak również »filozoficzny antyfundamentalizm”. Innymi słowy, odrzucenie przyjętych schematów i struktur oraz zgoda na przyjęcie założenia, iż nie ma jedynej 1 obiektywnej prawdy (http://encyklopedia.pwn. Pl/59269_l.html, 26.02.2006).
Głównym celem przyświecającym autorowi te go tekstu jest próba wykazania w nim, iż w geogra fii turyzmu podejście postmodernistyczne jest nie tylko pewną modą (co dotyczy praktycznie wszyst kich nauk społecznych, w tym również human geo-
Sfapky), ale również swojego rodzaju nieuchron
nością. Nawet na tle innych dyscyplin geograficz nych, a geografia jest przecież dziedziną o słabych Podstawach teoretycznych, geografia turyzmu cier- Pi na brak solidnych, własnych podstaw metodolo gicznych. Jest praktycznie zlepkiem różnych po dejść badawczych i nawet neopozytywizm - tak niocny w latach 50.-60. X X w. w human geogra-
Phy - nie mógł się w niej mocniej zakorzenić. Nic
'v>ęc dziwnego, że w porównaniu z innymi dyscy plinami human geography w geografii turyzmu do- syć szybko pojawiły się prace nawiązujące począt kowo do nauk behawioralnych, a potem szybko zbliżające się do podejścia humanistycznego. Sto sunkowo w niedługim czasie pojawiło się w niej również podejście strukturalistyczne. Można przy jąć, że już na przełomie lat 70. i 80. w geografii tu-
ryzmu zapanował pluralizm metodologiczny co, w ocenie piszącego te słowa, było w dużej mierze Podyktowane słabością podejścia neopozytywi- stycznego w geografii turyzmu. Dlaczego tak się stało? Przede wszystkim, w porównaniu z innymi dziedzinami human geography, geografia turyzmu
th e p r e s e n t s y s te m o f co llectin g s ta tis tic a l d a t a re g a rd in g to u ris m .
W h a t s h o u ld b e d o n e th e n ? T h e e a s ie s t (an d m a y b e th e b e st) a n s w e r is n o th in g . P e r h a p s w e s h o u ld a c c e p t th e s itu a tio n a s it is. S o w h a t is th e p o in t o f th e s e p s e u d o a c a d e m ic d e lib e r a tio n s ? Well, th e p o in t is for u s a s r e s e a r c h e r s to b e a w a re o f th e fa c t t h a t th e in fo rm a tio n t h a t w e h av e a b o u t to u r is m is n o t c o m p le te ly tru e . It r e s u lts fro m a c e r ta in r e s e a r c h p e rsp e c tiv e w h ic h p e r h a p s b r in g s u s c lo s e r to w h a t is tr u e b u t is n o t tr u th . T h e re fo re w e s h o u ld d ra w o u r c o n c lu sio n s c a u tio u sly . We m u s t k eep rem e m b erin g th a t o th e r re se a rc h e rs m ig h t a s s u m e a d iffe re n t m e th o d o lo g ical a p p ro a c h , u s e o th e r m e th o d s , a n d arriv e a t a d iffe re n t p ic tu r e o f re a lity th a n u s . It s e e m s t h a t th e d ile m m a s p re s e n te d ab o v e s u g g e s t a s s u m in g a p o s tm o d e r n is t a p p r o a c h in th e s tu d y o f to u r is m w h o se m a in fe a tu re s a re in stitu tio n a lise d p lu ra lism a n d h e te ro g e n e ity o f r e s e a r c h p ersp ectiv es, p a y in g a tte n tio n to e x c e p tio n a l s itu a tio n s (regionalism ), a s w ell a s ’p h ilo so p h ic a l a n ti- f u n d a m e n ta lis m ’. In o th e r w o rd s we s h o u ld re je c t a c c e p te d s c h e m e s a n d s tr u c t u r e s , a n d a g re e to a n a s s u m p tio n t h a t th e re is n o sin g le a n d o b jective tr u t h (h t t p : / / e n c y k l o p e d i a . p w n . p l / 5 9 2 6 9 _ l . h tm l, 2 6 F e b r u a iy 2 0 0 6). T h e m a in a im g u id in g th e a u t h o r is to sh o w t h a t in to u r is m g e o g ra p h y th e p o s t m o d e rn is t a p p r o a c h is n o t o nly fa s h io n (w hich is tr u e for p ra c tic a lly all so cial s c ie n c e s , in c lu d in g h u m a n g eo g raphy), b u t also a k in d o f n e c e s s ity . E v en w h e n c o m p a re d to o th e r b r a n c h e s o f g e o g ra p h y w ith w e a k th e o re tic a l fo u n d a tio n s , to u ris m g e o g ra p h y la c k s its o w n s tr o n g m e th o d o logical b a s e . It is p ra c tic a lly a co n g lo m e ra te o f d iffe re n t s tu d y a p p r o a c h e s a n d e v e n n e o -p o s itiv is m - so s tr o n g in th e 1 9 5 0 s a n d 1 9 6 0 s in h u m a n g e o g ra p h y - c o u ld n o t ro o t in to it. It is n o t s u r p r is in g th e n t h a t c o m p a re d w ith o th e r b r a n c h e s o f h u m a n g e o g ra p h y , r e s e a r c h in itia lly r e f e r r in g to b e h a v i o u r a l s c ie n c e s a p p e a r e d in to u r i s m g e o g ra p h y , a n d la te r th e h u m a n is tic a p p ro a c h . T h e s tr u c t u r a l a p p ro a c h a lso a p p e a r e d rela tiv e ly quickly. It c a n b e s a id t h a t a t th e t u r n o f th e 1 9 8 0 s to u r is m g e o g ra p h y w a s m a rk e d b y m e th o d o lo g ic a l p lu ra lis m , w h ic h in th e
cierpi na niedostatek informacji statystycznych. Wynika to po części z opisanej wyżej specyfiki tu rystyki i rekreacji (które przez to, że są trudne do zdefiniowania, są również nieuchwytne dla insty tucji zajmujących się zbieraniem danych staty stycznych), ale w dużym stopniu jest również spo wodowane położeniem przez organy statystyczne (niemal na całym świecie) znacznie większego na cisku na zbieranie informacji dotyczących demo grafii, rolnictwa, produkcji przemysłowej, trans portu, poziomu życia lub handlu. Ponadto, z racji swojej słabości w sferze podstaw teoretycznych, geografia turyzmu ma bardzo ścisłe związki z in nymi naukami społecznymi zajmującymi się tury styką i rekreacją. Ponieważ w socjologii, psycholo gii, ekonomii czy antropologii kulturowej podej ścia alternatywne wobec neopozytywistycznego modelu nauki pojawiły się szybciej niż w geogra fii, z racji istniejących już wcześniej powiązań, w relatywnie krótkim czasie nowe tendencje dotar ły również do geografii turyzmu.
a u t h o r ’s o p in io n , r e s u lte d fro m w e a k n e s s in th e n e o -p o s itiv is t a p p ro a c h . W hy d id it h a p p e n ? F ir s t of all, in c o n t r a s t w ith o th e r b r a n c h e s o f h u m a n g e o g ra p h y , to u r is m g e o g ra p h y la c k s s ta tis tic a l d a ta . T h is is p a rtly c a u s e d b y th e s p e c ia l c h a r a c te r of to u r is m a n d re c r e a tio n d e s c rib e d ab o v e (th ey a r e d ifficu lt to d efin e a n d , c o n seq uen tly , difficult for sta tis tic a l in stitu tio n s to m o n ito r), a s w ell a s b y th e fact th a t w o rld w id e s ta tis tic a l d a t a fo c u s e s o n d e m o g r a p h y , a g r i c u l t u r e , i n d u s t r y , tra n s p o rt, s ta n d a r d o f living, o r co m m erce. B e sid e s, to u r is m g e o g ra p h y , d u e to its w e a k m e th o d o lo g ic a l fo u n d a tio n s , relie s heavily o n o th e r so cial s c ie n c e s dealin g w ith to u r is m a n d r e c re a tio n . B e c a u s e in so c io logy, p sy ch o lo g y , e c o n o m ic s a n d c u ltu r a l a n th ro p o lo g y , a lte r n a tiv e s to th e n eo - positivist m odel o f scien c e a p p e a re d earlier th a n in geography, th e n ew tre n d s reac h e d to u r is m g e o g ra p h y re la tiv e ly so o n .
2. DYLEMAT PIERWSZY - NIEJEDNO ZNACZNOŚĆ POJĘCIA „TURYSTYKA”
Socjolog K. Przecławski definiuje turystykę jako zjawisko społeczne obejmujące wszystkie zjawiska ruchliwości przestrzennej związane z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu, rytmem i środo wiskiem życia oraz z wejściem w styczność osobi stą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodni czym, kulturowym bądź społecznym - PRZECŁAW SKI 1994, 9). Inaczej widzi turystykę DĘBSKI
(1974), który uważa, że turystyka zawiera ogół sto sunków społecznych i zjawisk gospodarczych, obejmujących swym zasięgiem proces wytwarza nia usług i ich konsumpcji przez osoby okresowo przebywające poza miejscem stałego zamieszkania w celach co najmniej pośrednio związanych z kra joznawstwem i rekreacją. Ten sam autor zwraca uwagę na fakt, iż z definicji pojęcia „turystyka” wynika, że zawiera ona zarówno sferę konsumpcji rozmaitych dóbr i usług w czasie przejazdu i prze bywania w miejscu okresowego zatrzymania i sfe rę wytwarzania dóbr i usług oraz obrót nimi.
Z kolei LISZEWSKI (1995, s. 94) definiuje tury stykę (jak podaje autor, w znaczeniu largo) jak o zjaw isko przestrzenne, społeczno-kulturow e i eko nom iczne, polegające na dobrow olnej, czasowej zm ianie m iejsca stałego pobytu człow ieka w ce lach w ypoczynkow ych, poznaw czych oraz dozna nia przeżyć intelektualnych i em ocjonalnych.
2. DILEMMA ONE - THE AMBIGUITY OF THE TERM TOURISM’
P rzecław sk i, a so cio lo g ist, d e fin e s to u ris m a s a so c ia l p h e n o m e n o n in c lu d in g all s p a tia l m o b ility inv o lvin g a v o lu n ta ry , te m p o ra ry c h a n g e o f re s id e n c e , rh y th m a n d e n v iro n m e n t, a s w ell a s p e rs o n a l c o n ta c t w ith th e v is ite d e n v iro n m e n t (n a tu r a l, c u ltu r a l a n d social) - (Pr z e c ł a w
s k i 1994, 9). T o u ris m is p erceiv ed differ
e n tly b y Dę b s k i (1974) w ho believes th a t it
c o m p rise s all so cial re la tio n s a n d econom ic p h e n o m e n a w h ic h involve th e p ro c e s s e s of service p ro d u c tio n a n d c o n s u m p tio n by th o s e te m p o ra rily aw ay from h o m e for p u r p o s e s a t le a s t p a rtly re la te d to to u rism a n d re c re a tio n . T h e s a m e a u th o r p o in ts to th e fact th a t th e d efin itio n o f ‘to u ris m ’ s u g g e s ts t h a t it in c lu d e s b o th th e s p h e re of goo ds a n d serv ice c o n s u m p tio n a t th e tim e of travel, a n d th e s p h e r e o f th e ir p ro d u c tio n a n d sale.
Lis z e w s k i (19 9 5 , 94) d e fin e s to u ris m (s e n s u largo) a s a s p a tia l, so c io -c u ltu ra l
a n d eco n o m ic p h e n o m e n o n , of a v o lu n tary , te m p o ra ry c h a n g e o f re s id e n c e for re c r e a tio n a l o r e d u c a tio n a l p u r p o s e s , a n d for in te lle c tu a l a n d e m o tio n a l e x p e rie n c e .
Podobnie traktują turystykę inni autorzy - np. Gunn (1988) przyjmuje za turystykę wszystkie po dróże, poza dojazdami do pracy. Jednak cytowany pogląd spotkał się z silnym sprzeciwem m.in. SHAW i W illiam sa (1996, 5), których zdaniem Powyższa definicja jest zbyt szeroka i nieprecyzyj na. Z kolei wioski socjolog C osta (1987, 353) umieszcza turystykę między „wypoczywaniem” a „koczowaniem”, wyróżniając równocześnie „po dróżowanie”, które zawiera w sobie zarówno ele menty wypoczynku, jak i koczowania. Opinia N. Costy nawiązuje do koncepcji Cohena (1973), który wprowadza dla różnych typów turystów po jęcia vacationer, sightseer i drifter. To ostatnie po jęcie było także używane przez Oppermanna (1993, 541), ale w celu określenia turystów dyspo nujących małymi środkami finansowymi i upra wiającymi tzw. drifter tourism (inaczej low budget
tourism).
To co wyżej napisano sprawia, iż już przy usta leniu zakresu terminu „turystyka” są duże kłopoty 2 przyjęciem jednej definicji. Należy ponadto nad mienić, że w ostatnich latach, wraz z pojawieniem się nowych form turystyki, problem ten nie tyl ko nie został rozwiązany, ale wydaje się, iż upra gnione rozwiązanie zaczęło się oddalać. Oto do wody.
W ostatnich latach pojawiły się nowe określe- n>a rodzajów turystyki, które wcześniej bądź prak tycznie nie występowały, bądź z powodu swojej 'ncydentalności były zaliczane do bardziej ogół a c h form turystyki. Takimi nowymi pojęciami terminy w rodzaju research tourism (używa- na jest również nazwa scientific tourism), archeo-
l°gical tourism, etlino-tourism (czasami nazywa-
na tribal tourism), esoteric tourism czy nawet
astronomical tourism. (Te dwa ostatnie określenia
Występują np. na stronie internetowej gminy La ^erena w środkowej części Chile (http://www. laserena/page_eng/razones_invertir_tur_eng.php, 23.02.2006). "
Wiele z tych form jest zaliczanych do tzw. tury- styki niszowej (niche tourism). Wspólną ich cechą Jest ich poznawczy charakter, a w niektórych z nich trudno dopatrzyć się elementów rekreacji, typowej dla tzw. turystyki masowej. Są one raczej ^yrazem pewnych postaw, niż chęci odpoczynku. °nieważ tego typu wyjazdy są na ogół organi zowane - czasami jest to wynik przyjętej przez turystów ideologii - z pominięciem biur podróży, foteli itp., są one trudne do zidentyfikowania przez ’ustytucje zajmujące się rejestracją ruchu tury-stycznego.
T o u ris m is tr e a te d in a s im ila r w ay b y o th e r a u t h o r s - e.g. G u n n (1988) s e e s all
tra v e l, e x c e p t c o m m u tin g to w o rk , a s to u ris m . H ow ever, th is o p in io n w a s stro n g ly c o n tra d ic te d b y S h a w & W i l l i a m s
(1996, 5) w h o c la im th is is too w id e a n d la c k s p recisio n . A n Ita lia n socio lo gist C o s t a
(19 87 , 353) p la c e s to u r is m b e tw e e n ‘r e s t in g ’ a n d ‘w a n d e rin g ’, s e p a ra tin g o u t ‘trav ell in g ’ a t th e s a m e tim e w h ic h c o m b in e s e le m e n ts o f b o th . C o s ta ’s p o sitio n lin k s to t h a t o f C o h e n w h o in tr o d u c e d th e te rm s
vacationer, sig h ts e e r a n d drifter for differen t
ty p e s o f to u r is ts . T h e la s t te rm w a s also u s e d b y O p p e r m a n n (1 99 3 , 541), b u t to
defin e to u r is ts w ith s m a ll fin a n c ia l m e a n s a s d rifter to u rism o r lo w b u d g e t tourism .
It is v ery d ifficu lt to fo rm u la te a sin g le d efin itio n o f to u r is m . In r e c e n t y e a r s n e w fo rm s o f to u r is m h a v e a p p e a r e d a n d th e p ro b le m n o t o n ly h a s n o t b e e n solved b u t it s e e m s t h a t a s o lu tio n h a s b e c o m e ev en h a r d e r to find. H ere is s o m e ev id en ce.
R e c e n t y e a r s h a v e b r o u g h t n e w te rm s for ty p e s of to u ris m w h ic h h a d n o t o ccu rred b efo re o r so ra re ly t h a t th e y w e re in c lu d e d in m o re g e n e r a l fo rm s. A m o n g th e s e n ew te r m s w e find rese a rc h to u rism (or scientific
tourism ), a rch a eo lo g ica l tourism , eth n o - to u rism (or tribal tourism ), eso teric tourism ,
o r e v e n a stro n o m ica l to u rism (th e la s t tw o c a n b e fo u n d o n th e w e b s ite o f La S e re n a in c e n tra l C hile: w w w .la s e r e n a /p a g e _ e n g / ra z o n e s _ in v e rtir_ tu r_ e n g .p h p , 2 3 F e b ru a ry 20 06).
M an y o f th e s e a r e s u b s u m e d u n d e r
niche to u r is m T h e y a re all e d u c a tio n a l a n d
in so m e it is d ifficu lt to fin d th e e le m e n ts o f r e c r e a tio n ty p ic a l o f p o p u la r to u rism . T h ey e x p r e s s c e r ta in a t tit u d e s r a th e r th a n a w illin g n e s s to r e s t. A s th is s o r t o f trip is u s u a lly o rg a n iz e d w ith o u t tra v e l a g e n c ie s , h o te ls, etc. (so m etim es it is a to u r is ts ’ c o n s c io u s ch o ice b a s e d o n th e ideology th e y believe in), th e y a re difficult to identify b y in s titu tio n s collectin g re c o rd s o f to u r is t activity.
O n e fo rm o f to u r is m w h ic h h a s p ro b ab ly o c c u rre d b efo re, b u t s ta r te d to b e defin ed by a s e p a ra te te rm only recently, is esoteric
to u r is m It c a n b e d e s c rib e d a s a n in te r e s t
-Jedną z form turystyki, która najprawdopodob niej występowała już wcześniej, ale dopiero cał kiem niedawno zaczęła być określana odrębnym zwrotem, jest esoteric tourism. Turystykę ezote ryczną można zdefiniować jako zainteresowanie miejscami związanymi z oddawaniem się prakty kom sprzyjającym medytacji i odnowie duchowej. Według osób uprawiających tę formę turystyki ta kimi miejscami są megality (np. znajdujące się w Bretanii czy Stonehenge w Wielkiej Brytanii), świątynie cywilizacji pozaeuropejskich (głównie Majów, Inków i Azteków), ruiny dawnych „miast” (np. Nan Madol na wyspie Pohnpei w Mikronezji) itd., jak również społeczności, w których kulturze dużą rolę odgrywa magia (np. Tybctańczycy, wy znawcy kultu voodoo na Haiti). Wzrost zaintereso wania wyjazdami do regionów otoczonych nibem tajemniczości, zwiedzanie miejsc związanych z ma gią i specjalnym kultem, oddawanie się medyta cjom i uczestniczenie w różnorodnych obrzędach należy przede wszystkim wiązać z ideologią new
age, którą przyjęło się uważać za jeden z czoło
wych przejawów postmodernizmu w kulturze. (Chociaż esoteric tourism jest uprawiana głównie przez mieszkańców Europy i Ameryki Północnej, to do miejsc chętnie przez nich odwiedzanych na leży w dużej mierze Ameryka Południowa - Peru, Chile, Brazylia, a celem wyjazdów są często miej sca kultu Inków oraz współczesnych Indian).
Wszystko to co dotąd napisano składa się na dosyć ponury obraz jeżeli chodzi o zbliżenie się do przyjęcia w miarę jednoznacznej definicji turystki. Należy przyjąć, że nawet gdy zgodzimy się na ja kąś definicję, która będzie mogła być zalecana przez World Tourism Organization, to jednak po zostaną liczne formy turystyki, które nie zmieszczą się w przyjętej definicji, a tym samym „wymkną” się instytucjom zobowiązanym do zbierania da nych statystycznych o turystyce. Tak więc nadal wiele zachowań stricte turystycznych będzie „nie widocznych”.
Kolejnym problemem związanym z terminolo gią turystyczną jest brak zgody co do znaczenia poszczególnych terminów. (Co prawda M ED LIK
(1995) opracował słownik pojęć turystycznych, ale jest on bardziej przydatny dla praktyków, niż dla teoretyków. Podobnie można traktować zalecenia World Tourism Organization.). Przykładem spo rów na temat roli poszczególnych pojęć może być ciągły dylemat, jak odróżnić tourists od visitors,
tourism od reereation, tourist infrastructure od to- urist services itp. W tym ostatnim przypadku jest
jeszcze jeden problem. Gdzie przebiega
rozgrani-tio n a n d s p ir itu a l re n e w a l. A ccordin g to th o s e in v olved th is in c lu d e s m e g a lith s (e.g. in B ritta n y , o r S to n e h e n g e in G re a t B ritain ), te m p le s o f n o n - E u r o p e a n civiliza tio n s (m ain ly th e M ay as, In c a s a n d A ztecs), r u in s o f a n c ie n t c itie s (e.g. N an M adol o n th e P o h n p e i is la n d in M icro n esia), etc. E soteric to u rism a lso in c lu d e s c o m m u n ities in w h o se c u ltu re s m agic plays a n im p o r ta n t ro le (e.g. th e T ib e ta n s o r voodoo w o r s h ip p e r s in H aiti). T h e grow ing in te r e s t in jo u r n e y s to m y s te rio u s reg io n s, v is its to p la c e s c o n n e c te d w ith m ag ic a n d s p e c ia l c u lts , m e d ita tio n a n d ta k in g p a r t in a v a rie ty o f r itu a ls , a re all re la te d to n e w age ideology w h ic h is re g a rd e d a s o n e o f th e m a in m a n ife s ta tio n s o f p o stm o d e rn ism in c u ltu re . A lth o u g h esoteric tourism is p o p u la r m a in ly w ith th e in h a b ita n ts o f E u ro p e a n d N o rth A m erica, th e p la c e s w h ic h th e y a re w illin g to v is it a re largely fo u n d in S o u th A m eric a - P eru , Chile, B razil, a n d th e s ite s o f I n c a c u lt o r th o s e of c o n te m p o ra iy S o u th A m e ric a n In d ia n s a re fre q u e n tly c h o s e n d e s tin a tio n s .
All th a t h a s b e e n d is c u s s e d so far does n o t p ro m ise w ell for a u n iv e rsa l definition of to u rism . It sh o u ld b e a s s u m e d th a t even if we a c c e p t th e d efinition reco m m en d ed b y th e W orld T o u rism O rganization, th ere will still re m a in m a n y form s o f to u rism n o t covered b y it, a n d w h ich will ‘escap e ’ th e in s titu tio n s resp o n sib le for collecting to u rism s ta tis tic a l d a ta . M any k in d s of tru e to u ris t b e h a v io u r will still b e ‘invisible’.
A n o th e r p ro b le m c o n c e rn in g to u ris m te rm in o lo g y is a la c k o f a g re e m e n t a s to th e m e a n in g o f in d iv id u a l te rm s . M e d l i K (1995) h a s p re p a re d a d ic tio n a ry of to u rism te rm s b u t it s e e m s o f m o re u s e to p ra c ti- tio n e r s r a t h e r t h a n to th e o re tic ia n s . T h e s a m e c o n c e r n s th e W orld T o u rism O r g a n iz a tio n ’s r e c o m m e n d a tio n s . An e x a m p le o f d is a g r e e m e n t h e re c a n b e th e c o n tin u a l d ile m m a o f h o w to d iffere n tiate b e tw e e n to u rists a n d visitors, tourism a n d
recreation, to u rist in fra stru ctu re a n d tourist services, etc. In th e c a s e of th e la s t exam ple
th e re is y e t a f u r th e r p ro b le m . W h a t is th e difference b e tw e e n tourist infrastructure a n d
tourist reso u rces? Is a m u s e u m a c u ltu ra l
r e s o u rc e o r a n e le m e n t o f auxiliary infra
czenie między tourist infrastructure a tourist
fesourcesl Czy muzeum jest zasobem kulturowym
czy też elementem infrastruktury towarzyszącej? Można oczywiście przyjąć, że zależy to od tego, czyjego odwiedzenie jest głównym celem przyjaz du turysty (wtedy muzeum jest walorem) czy też turysta - który przybył do danej miejscowości, po to aby się opalać na plaży - udaje się do niego w czasie niepogody (wówczas muzeum jest jed nym z elementów infrastruktury). Ale takie rozróż nienie można zrobić dopiero po stwierdzeniu mo tywów przyjazdu turysty, co wymaga przeprowa dzenia odrębnych badań.
Przykładem zamętu pojęciowego jest rozróżnia nie w polskim nazewnictwie turystycznym pojęć
valeur i resource. Uważa się, że resources wystę
pują obiektywnie, a valeur są wynikiem oceny
resource pod kątem turystyki (KOWALCZYK 2000). Jednak można na tę sprawę spojrzeć inaczej i przy jąć, że określenie valeur zostało zapożyczone z ję zyka francuskiego, a resource z języka angielskie go, gdyż jedni badacze byli obeznani głównie z li teraturą anglojęzyczną, a inni studiowali we Fran cji lub czytali literaturę w języku francuskim.
Również pojęcie chłonności jest różnie rozu miane. Ponieważ tego rodzaju przykłady można ninożyć, na zakończenie autor prezentowanego tekstu chce jedynie zwrócić uwagę na ewolucję baczenia niektórych pojęć.
Jak już wcześniej podano, jedną z cech podej- scia postmodernistycznego w nauce jest nieprzy- wiązywanie nadmiernej wagi do znaczenia używa nych terminów. W naukach o turyzmie, nie wyłą- cząjąc geografii turyzmu, jest tak np. z określe niem ecotourism, które jest jeszcze często trakto wane jako synonim naturę tourism (takie podejście n>ożna było szczególnie często spotkać na przeło mie lat 80. i 90.), ale coraz więcej badaczy rozu mie je w sposób bliski określeniu sustainable
tourism. Innym przykładem zmian w rozumieniu
danego pojęcia może być ewolucja poglądów co znaczenia zwrotu alternative tourism. Jeszcze na początku lat 90. było ono z reguły używane za miennie z pojęciem ecotourism, a słowo „alter-
y tiv e ” było rozumiane jako przeciwstawienie okre
śleniom „popular”, czy „mass” (mass tourism). Jednak od kilku lat alternative tourism jest rów- n,eż używane jako termin opisujący turystykę uPrawianą przez osoby o orientacji homoseksual- neJ’ która bywa również określana terminami gay
°Urism, gay & lesbian tourism, pink tourism, (iueer tourism oraz homosexual tourism.' Ta wie-
0sc określeń tej samej formy turystyki wcale nie
t h a t it d e p e n d s o n w h e th e r a v is it to th e m u s e u m is th e t o u r i s t’s m a in a im (th e n th e m u s e u m is a re s o u rc e ), o r w h e th e r th e to u ris t, w h o a rriv e d in a g iv en d e s tin a tio n in o rd e r to s u n b a t h e o n th e b e a c h , g o es to th e m u s e u m w h e n th e w e a th e r is b a d (th e n th e m u s e u m is a p a r t o f th e in fra s tr u c tu re ) . S u c h a d iffe re n tia tio n , h o w ever, c a n b e m a d e o n ly a fte r th e m o tiv es o f th e to u r is t’s v is it a r e co n firm ed , w h ic h r e q u ir e s s e p a r a te r e s e a r c h .
A n e x a m p le o f th e c h a o s in P o lish to u r is t te rm in o lo g y is th e d iffe re n tia tio n b e tw e e n va le u r a n d resource. It is believ ed th a t resources o c c u r objectively a n d a valeur is a r e s u lt o f a n e v a lu a tio n o f th e resource fro m th e to u r i s t’s p o in t o f view (Ko w a l c z y k
20 0 0 ). T h is m a tte r , h o w ev er, c a n b e a p p r o a c h e d d iffe re n tly a n d w e c a n a s s u m e t h a t th e te rm v a le u r h a s b e e n b o rro w ed fro m F re n c h , a n d th e te r m reso u rce from E n g lish , b e c a u s e so m e r e s e a r c h e r s w ere fam ilia r m a in ly w ith th e E n g lis h lite ra tu re , a n d o th e rs s tu d ie d in F ra n c e o r re a d th e F re n c h lite r a tu r e in o rig in al.
A lso th e te r m ca p a city is u n d e r s to o d in different w ays. B e c a u se o f th e g re a t n u m b e r of s u c h e x a m p le s , th e a u t h o r w is h e s only to d ra w a tte n tio n to th e e v o lu tio n o f th e m e a n in g o f s o m e te rm s .
A s s a id b efo re, o n e o f th e c h a r a c te r is tic a s p e c ts o f th e p o s tm o d e r n is t a p p ro a c h is n o t a tta c h in g e x c e ssiv e im p o rta n c e to th e m e a n in g o f th e te r m s in u s e . In to u r is m s tu d ie s , in c lu d in g to u r is m g eo g rap h y , th is is th e c a s e w ith ecotourisin, w h ic h is o ften tr e a te d a s a s y n o n y m o f n a tu re to u rism (p o p u la r a t th e t u r n o f th e 1990s), b u t c u r r e n tly o fte n u n d e r s to o d in th e s e n s e o f
s u s ta in a b le to u r is m A n o th e r e x am p le of
a c h a n g e in u n d e r s ta n d i n g o f a given te rm is th e evo lu tion o f th e e x p re ssio n alternative
tourism . In th e e a rly 1 9 9 0 s it w a s u s u a lly
u s e d in te r c h a n g e a b ly w ith e c o to u rism a n d th e w o rd ‘alternative' w a s s e e n a s o p p o se d to 'p o p u la f o r ‘m a s s ' (m a s s tourism ). H ow ever, for a n u m b e r o f y e a r s th e te rm alter
native tourism h a s also b e e n u s e d a s a te rm
d e s c rib in g h o m o s e x u a l to u ris m . T h is is also referred to a s g a y to u rism g a y & lesbian
tourism , p in k tourism , q u e e r to urism a n d h o m o se x u a l to u rism .1 T h is v a rie ty o f te rm s
zbliża do rozwiązania problemów z przyjęciem u s e d for th e s a m e fo rm o f to u r is m d o e s jednoznacznego rozumienia poszczególnych po- n o t b rin g u s c lo s e r to a c le a r u n d e r- jęć.2 s ta n d in g o f in d iv id u a l e x p r e s s io n s .2
3. DYLEMAT DRUGI - KŁOPOTY Z OKREŚLENIEM ZAKRESU
GEOGRAFII TURYZMU
3. DILEMMA TWO - PROBLEMS
DEFINING THE SCOPE OF TOURISM GEOGRAPHY
Podobnie jak i w innych dyscyplinach geogra fii, geografia turyzmu doczekała się licznych defi nicji. Chociaż ich przytaczanie nie wydaje się być celowe, to jednak warto zwrócić uwagę na kil ka kwestii.
W literaturze przedmiotu występują obok siebie określenia tourism geography (chyba najczęściej stosowane), travel geography, tourist geography,
geography o f tourism i kilka innych (w rodzaju leisure geography, recreation geography itp.).
Często określenia te są traktowane zamiennie, acz kolwiek wydaje się, że czym innym jest szeroko definiowana tourism geography, a czym innym wąsko pojmowana tourist geography (touristic
geography), która jest rozumiana jako distribution o f tourists in the different regions.
W latach 90. pojawiły się również poglądy, iż geografię turyzmu, przy założeniu, że jest ona cią gle częścią human geography, można właściwie podzielić na dwa nurty: kierunek nazywany eco
nomic tourism geography (lub economic geo graphy o f tourism industry, jak stosują D. Ioan-
nides i K. G. Debbage) oraz cultural tourism geo
graphy. Wydaje się, że głoszenie takich poglą
dów - które wcale nie są tak abstrakcyjne, gdyż w dużej mierze odpowiadają faktom - znacznie osłabia pozycję geografii turyzmu jako subdyscy- pliny geografii, jak również samej geografii jako dziedziny zajmującej się przestrzennymi aspektami turystyki. Można przyjąć, że zasygnalizowana
economic tourism geography w rzeczywistości sta
nie się bardzo bliska ekonomii turystyki, natomiast
cultural tourism geography będzie trudna do od
różnienia od antropologii turystyki.
W tym miejscu przechodzimy do kolejnego problemu, a mianowicie określenia miejsca geo grafii turyzmu wśród innych dyscyplin badają cych turystykę. Tradycyjnie dyscyplinami, które zajmowały się turystyką i rekreacją na równi z geografią były ekonomia, socjologia i antropolo gia kulturowa oraz psychologia i pedagogika. Ostatnio poważnymi konkurentami dla geografii turyzmu stały się geologia oraz nauki rolnicze. W przypadku tej pierwszej dyscypliny chodzi o tzw.
Like o th e r b r a n c h e s of geography, tourism
geography h a s b e e n d efined in m a n y w ays.
A lth ou gh q u o tin g th e m d o es n o t se e m n e cessary , so m e a s p e c ts a re w o rth po intin g to.
In th e lite ra tu re w e find th e following te n n s: tourism g eog ra p h y (p erh ap s th e m o st p o p u lar), travel g eo g ra p h y, tourist g eo gra p h y, g eo g ra p h y o f tourism a n d sev eral
o th e rs s u c h a s leisu re g eo graphy, recreation
geography, etc. T h e s e a re freq u en tly u s e d
in te rc h a n g e a b ly , a lth o u g h it s e e m s th a t th e w ide sco p e o f to u r is m g eo g rap h y differs from th e n a rro w sc o p e to u r is t geo g rap hy
(touristic geography), w h ic h is u n d e rs to o d
a s th e distribution o f tourists in d ifferen t
regions. T h e 199 0 s b ro u g h t su g g estio n s
th a t to u ris m g eo g rap h y , a s s u m in g th a t it is still p a r t of h u m a n geography, c a n be divided in to eco n o m ic to u rism g e o g ra p h y (or eco n o m ic g eo g ra p h y o f the tourism
industry), a te rm u s e d b y Io a n n id e s &
D ebbage, a n d cultural tourism geography. It s e e m s th a t e x p re s s in g s u c h p o sitio n s, w h ich a re n o t a t all a b s tr a c t b e c a u s e th ey reflect facts, c o n s id e ra b ly w e a k e n s th e p o sitio n of to u r is m g e o g ra p h y a s a b r a n c h o f g eo g rap h y, a s w ell a s o f g eo g rap h y itself a s a n a c a d e m ic s u b je c t d ealin g w ith th e s p a tia l a s p e c t s o f to u r is m . It c a n be a s s u m e d th a t econom ic tourism geography will in fact b eco m e v ery close to to u rism eco n o m ics, w h ile cultural tourism geography will b e difficult to d is tin g u is h from th e a n th ro p o lo g y o f to u rism .
A t th is p o in t th e n e x t is s u e , th e p la c e of to u rism g eo g rap h y am o n g o th e r to u rism ' rela ted d iscip lines, will b e in trod u ced . T raditionally, th e d iscip lin e s w h ich dealt w ith to u rism a n d recrea tio n , along w ith geography, w ere econom ics, sociology, c u ltu ra l an th ro polog y, psychology and pedagogy. R ecently, geology a n d ag ri-cultu re h av e b ecom e s e rio u s c o m p etito rs to tourism
geotourism, natomiast dyscypliny rolnicze wyka
zują coraz większe zainteresowanie nie tylko agro-
tourism, ale również ecotourism (w znaczeniu naturę tourism), cultural tourism oraz sport tourism.
Pojawienie się zainteresowania tych dwóch dyscy plin turystyką jest o tyle ważne, że wcześniej do meną geografii w badaniach nad turystyką i rekre acją było zajmowanie się ich uwarunkowaniami 1 następstwami przyrodniczymi oraz ujęcie prze strzenne. W przypadku zainteresowania turystyką ze strony geologii, ten pierwszy argument staje się częściowo nieaktualny. Również z powodu dosyć silnych powiązań nauk rolniczych z przyrodą 1 przestrzenią (co prawda wiejską), założenie, że Przede wszystkim geografia ma prawo do zajmo wania się przyrodniczymi aspektami turystyki, sta je się anachroniczne.
4. PODSUMOWANIE
Z tego co wyżej napisano wynika, że obraz zakresu geografii turyzmu - podobnie jak i turystyki jako takiej - jest raczej rozmyty (fuzzy), co sprawia, iż trudno ustalić jej definicję, przyjąć katalog precy zyjnie zdefiniowanych pojęć, jak również zgodzić Slę na stosowanie ściśle określonych podejść i me tod badawczych. Wydaje się raczej, iż geografia turyzmu jest swojego rodzaju zbiorem mozaik, które można nazwać jako mozaikę:
- poglądów odnośnie do istoty turystyki, - pojęć związanych z turystyką
- danych dotyczących turystyki, ~ definicji geografii turyzmu,
- koncepcji badawczych stosowanych w geo- grafii turyzmu,
~ metod badawczych używanych w geografii
turyzmu.
Ta „mozaikowość” geografii turyzmu sprawia, Ze nigdy nie występował w niej nadmierny rygo- tyzm metodologiczny tak typowy dla neopozyty- Wizmu. W ostatnich latach trend ten umocnił się, ezemu sprzyjają nowe zjawiska zachodzące w świa towej turystyce, jak również czego dowodem mo- 8*1 być najnowsze publikacje dotyczące turystyki, Vv których układzie treści można spotkać pomie szanie podejścia przedmiotowego (szukanie odpo- ' v‘edzi na pytanie „co?”, np. „co uprawiają tury- SCl?”) z podejściem podmiotowym („kto?”). Do wodem na występowanie tych tendencji (dowo-
y te chyba w pełni potwierdzają istnienie zjawi-
ska „postmodernizmu” we współczesnej turystyce)
g eography. In th e c a s e o f th e fo rm e r w e ta lk a b o u t g eo to u rism w hile th e la tte r sh o w s a grow ing in te re s t n o t only in agro-tourism, b u t also in ecotourism (in th e s e n s e of nature
tourism), cultural tourism a n d sport tourism
T h e fact th a t th e s e tw o d iscip lin es have becom e in te re s te d in to u ris m is im p o rtan t: p rio r to th a t th e in v olvem ent o f g eo g raphy in to u rism a n d re c re a tio n w a s lim ited to th e s tu d y o f n a tu r a l co n d itio n s a n d th e c o n se q u e n c e s to th e n a tu r a l en v iro n m en t, a s well a s th e s p a tia l a p p ro a c h . If w e co n sid er geology, th e first a rg u m e n t b eco m es ir relevant. Also, b e c a u s e o f th e stro n g lin k s b etw ee n th e discip lin e o f ag ric u ltu re a n d n a tu re a n d s p a c e (rural), th e a ss u m p tio n th a t it is m a in ly g eo g rap h y th a t sh o u ld deal w ith th e n a tu ra l a s p e c ts of to u rism se e m s o u td a te d . 4. CONCLUSIONS It c a n b e c o n c lu d e d t h a t th e ra n g e o f to u r is m g e o g ra p h y , a s w ell a s o f to u r is m itself, is r a t h e r fuzzy, w h ic h m a k e s it difficult to fo rm u late its definition, esta b lish a c a ta lo g u e o f p re c is e te rm s o r a g re e to a p p ly s tr ic tly d e fin e d a p p r o a c h e s a n d r e s e a r c h m e th o d s . It s e e m s t h a t to u r is m g e o g ra p h y is a p a r tic u la r m o s a ic o f th e following: - o p in io n s c o n c e rn in g th e e s s e n c e o f to u ris m , - to u r is m - r e la te d te rm s , - to u r is m - r e la te d d a ta ,
- d e fin itio n s o f to u r is m g eo g rap h y ,
- a c a d e m ic c o n c e p ts a p p lie d in to u r is m g eo g rap h y ,
- r e s e a r c h m e th o d s u s e d in to u r is m g eo g rap h y .
T h is m o s a ic c h a r a c te r o f to u r is m g eo g ra p h y h a s alw ay s elim in ated th e excessive m e th o d o lo g ic a l rig o u r so ty p ic a l o f n e o p o sitiv ism . In r e c e n t y e a r s th is tr e n d h a s b e c o m e s tr o n g e r d u e to n e w p h e n o m e n a in g lo b a l to u r is m . T h e y h a v e b e e n d e s c rib e d in th e m o s t r e c e n t p u b lic a tio n s o n to u r is m w h e re w e c a n fin d a m ix tu re o f a n ob jectiv e a p p r o a c h (looking for a n s w e rs to q u e s tio n s s u c h a s ‘w h a t d o to u r is ts d o ? ’) a n d a s u b je c tiv e a p p r o a c h (‘w h o ? ’). T h is te n d e n c y is d e m o n s tra te d b y tw o ex am p les
mogą być dwa przykłady. Pierwszy związany jest z Las Vegas, w którym powstały hotele przypomi nające pod względem architektonicznym Wenecję, Nowy Jork czy budowle wzniesione w starożyt nym Egipcie. Drugi dotyczy leżącego w pobliżu zachodniego krańca jeziora Balaton (Węgry) rejo nu uzdrowiska Hévíz, gdzie jedną z głównych atrakcji turystycznych jest zbudowana w 1992 r. buddyjska stupa (największa w Europie), wznie siona na zalesionym wzgórzu nad miejscowością Zalaszántó.
Z kolei świadectwem upowszechniania się po dejścia posmodemistycznego w sferze badawczej może być wydana w 2005 r. książka pod red. M. No- velli, w której obok rozdziałów poświęconych
sport tourism czy adventure tourism (co?), jest
rozdział youth tourism (kto?), a także rozdziały
voluntary tourism (jak?) oraz virtual tourism
(gdzie?). Czy to nie jest postmodernizm?
Kończąc artykuł, autor pragnie na chwilę po wrócić do jego tytułu. Wydaje się, że podejście postmodernistyczne w geografii turyzmu, które niewątpliwie wiąże się z pewną modą występującą w naukach społecznych, jest jednak dla niej rów nież nieuchronnością.
PRZYPISY
' W wyszukiwarce internetowej google.com (23.02.2006) hasło gay tourism dało 57 100 wyników, ga y & lesbian tourism 6330, p in k tourism 1240, hom osexual tourism 845, a queer tourism 656. Mimo tak znacznych różnic, wszystkie nazwy są w użyciu, a queer tourism występuje naw et w tytule jednej z książek.
2 Problem ten dotyczy również często używanego ostatnio terminu „new " tourism.Dla jednych są to nowe formy turystyki, a dla innych nowe sposoby świadczenia usług turystycznych.
BIBLIOGRAFIA
C o h e n E., 1973, Nomads from affnence: notes on the phenomenon of drifter-tourism, International Journal
o f Comparative Sociology, 14, 1 /2 , s. 89-103.
C o s t a N., 1987, II turlsta come vinggiatore, Politica del
Turismo, IV, 3 (luglio-settembre), s. 351-363.
D ę b s k i L. A ., 1974, Programowanie i lokalizacja urządzeń
turystycznych, Instytut Turystyki, Warszawa.
G unn C. A ., 1988, Tourism planning, Taylor & Francis, New York.
http://encykIopedia.pw n.pl/59269_l.htm l (26.02.2006). http://www.laserena/page_eng/razones_invertir_tur_eng.
php (23.02.2006).
Io a n n id e s D „ D e b b a g e K. G. (red.), 1998, The economic
geography o j the tourist industry. A supply-side analy sis, Routledge, London-New York.
K o w a l c z y k a . , 2000, Geografia turyzmu, PWN, Warszawa.
L is ze w s k i S., 1995, Przestrzeń turystyczna, Turyzm, 5 /2 , s. 87-103.
(an d th e y fully c o n firm th e o c c u rre n c e of ‘p o stm o d e rn ism ’ in c o n te m p o ra iy tourism ): th e firs t is L as V eg as w ith its h o te ls b u ilt in V e n e tia n , N ew Y ork o r a n c ie n t E g y p tia n sty le s; th e o th e r is th e H eviz h e a lth re s o r t n o t fa r fro m th e w e s te r n e n d of Lake B a la to n (H ungary) w h e re o n e o f th e m a in to u r is t a ttr a c tio n s is th e B u d d h is t stu p a , b u ilt in 1992 (th e la rg e s t in E u ro p e) o n a fo re s te d hill in Z a la s z a n to . T h e p o p u la rity o f th e p o s tm o d e rn is t a p p r o a c h in r e s e a r c h c a n b e o b serv ed in th e b o o k e d ite d b y N o v e l l i (2005), w h e re n e x t to c h a p te r s d e v o te d to sp o rt tourism o r a d v e n tu re to u rism (‘w h a t? ’) th e re is also a c h a p te r devoted to y o u th tourism (“w h o?’), a s w ell a s o th e r s r e f e rrin g to vo lu n ta ry
tourism (‘how ?’) a n d virtual tourism (“w h ere?’).
I s n ’t t h a t p o s tm o d e rn is m ? To c o n c lu d e th e a u t h o r w o u ld like to re fe r b a c k to th e title o f th e article . It a p p e a r s t h a t th e p o s tm o d e r n is t a p p ro a c h in to u r is m g e o g ra p h y , w h ic h is c e rta in ly c o n n e c te d w ith f a s h io n in so cial sc ie n c e s, is also in e v ita b le . NO TES
1 Google.com (23.02.2006) provided 57,100 references to gay tourism, 6330 to g a y & lesbian tourism, 1240 to
pink tourism, 845 to hom osexual tourism and 656 to queer tourism. Despite su ch differences, all the terms are in
use and queer tourism appears even in the title of a book. 2 The problem also concerns the term 'new’ tourism, recently frequently used. For some they are new forms of tourism, for others - new ways of providing tourist serv ices.
BIBLIOGRAPHY
M edlik S., 1995, L eksykon podróży, turystyki l hotelar stwa, PWN, Warszawa.
M id d l e t o n V. T. C., 1996, Marketing w turystyce, PAPT, Warszawa.
N o v e l l i M ., 2005, Niche tourism. Contemporary issues,
trends and cases, Elservier - Butterworth Heinemann.
Oxford.
O pperm ann M., 1993, Tourism space in developing countries, Annals o f Tourism Research, 20, 3, s. 535' 556.
P r z e c la w s k i K., 1994, T urystyka a św iat w spółczesny• Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
S h a w G., W illia m s A. M., 1996, Critical issues in tourism-
A geographical perspective, Blackwell Publishers Inc..
Oxford-Cambridge, MA.
Ś w ię c ic k a K., 1993, Husserl, ser. „Myśli i ludzie", Wiedza Powszechna, Warszawa.
