Hieronim Stroynowski jako czołowy przedstawiciel fizjokratyzmu w Polsce

Pełen tekst

(1)632. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Wojciech Giza Katedra. Historii. Myœli. Ekonomicznej. Hieronim Stroynowski jako czo³owy przedstawiciel fizjokratyzmu w Polsce 1.. Wprowadzenie. Powstanie i rozwój fizjokratyzmu przypada na drug¹ po³owê XVIII w. Historycy myœli ekonomicznej, Harry Landreth i David C. Colander, sk³onni s¹ zawêziæ ramy czasowe panowania tej szko³y do lat 1750–1780 1 . Mimo i¿ fizjokratyzm, w przeciwieñstwie do merkantylizmu czy szko³y klasycznej, by³ stosunkowo krótko rozwijany, to jednak wywar³ on znacz¹cy wp³yw na dalszy rozwój koncepcji ekonomicznych. Ojczyzn¹ fizjokratyzmu by³a Francja, rz¹dzona przez absolutnego monarchê Ludwika XV. Sprawowanie przez niego w³adzy oraz nazbyt wystawny sposób ¿ycia dworu budzi³y ostry sprzeciw zarówno spo³eczeñstwa, które odczuwa³o ciê¿ar nadmiernych obci¹¿eñ finansowych i z³ej sytuacji gospodarczej, jak i przedstawicieli francuskiego oœwiecenia. Konieczne by³o przeprowadzenie zasadniczych reform gospodarczych oraz zmiana systemu podatkowego. Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzi³ fizjokratyzm, który w przeciwieñstwie do merkantylizmu stanowi³ spójny system pogl¹dów ekonomicznych, pozwalaj¹cy na sformu³owanie programu reform gospodarczych. Fizjokratyzm zosta³ uznany przez niektórych historyków myœli ekonomicznej za pierwszy w pe³ni ukonstytuowany system ekonomiczny oparty na w³asnych za³o¿eniach, metodach badawczych i propozycjach teoretycznych2. Zasadniczo, g³ówne idee fizjokratyzmu zosta³y przedstawione w pismach François Quesnaya. Jego uczniowie zajêli siê w wiêkszym stopniu 1. Por.: H. Landreth, D.C. Colander, Historia myœli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1998, s. 92.. Por.: Rozwój polskiej myœli ekonomicznej na przestrzeni wieków pod red. S. Czai, AE we Wroc³awiu, Wroc³aw 1997, s. 51. Równie¿ K. Gide i K. Rist sk³onni s¹ uznaæ fizjokratyzm za pierwszy naukowy system ekonomii. Pogl¹d ten zosta³ zaprezentowany przez nich w pracy Historia doktryn ekonomicznych od fizjokratów do czasów najnowszych, Gebethner i Wolff , Warszawa 1919, t. 1, s. 2–3. 2.

(2) 114. Wojciech Giza. popularyzowaniem systemu pogl¹dów swojego mistrza ni¿ twórczym jego rozwijaniem. D¹¿eniem fizjokratów by³o pozyskiwanie zwolenników dla swojej koncepcji g³ownie wœród osób maj¹cych du¿y wp³yw na losy pañstwa. F. Quesnay mia³ ku temu szczególn¹ sposobnoœæ, poniewa¿ by³ nadwornym lekarzem króla Ludwika XV i markizy de Pompadour. Ale wp³ywy fizjokratów nie sprowadza³y siê jedynie do francuskiego dworu. Fizjokratyczn¹ koncepcjê podatku jedynego próbowali wprowadziæ w swoich ksiêstwach ksi¹¿ê toskañski Piotr Leopold oraz ksi¹¿ê Badenii Karol Fryderyk. Fizjokratyzm zyska³ sobie wielu zwolenników równie¿ w Polsce. To w³aœnie zwolennicy Quesnaya organizowali pierwsze katedry ekonomii w Uniwersytecie Jagielloñskim i Uniwersytecie Wileñskim. Profesorami, którzy wnieœli istotny wk³ad w popularyzowanie i rozwój fizjokratyzmu w Polsce, byli ksi¹dz Antoni Pop³awski zwi¹zany z Uniwersytetem Jagielloñskim oraz ksi¹dz Hieronim Stroynowski popularyzuj¹cy naukê F. Quesnaya w Wilnie3. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e fizjokratyzm w krajach Europy Zachodniej zosta³ szybko wyparty przez pogl¹dy klasyków. W Polsce pogl¹dy fizjokratów by³y g³oszone znacznie d³u¿ej. Co zatem zadecydowa³o o popularnoœci tej doktryny? Zasadne wydaje siê postawienie pytania, czy polski fizjokratyzm by³ jednie biern¹ recepcj¹ tej doktryny, czy mo¿e polscy ekonomiœci wnieœli jakiœ znacz¹cy wk³ad w jego rozwój? Istotne wydaje siê równie¿ przeanalizowanie zasadnoœci przyjêcia fizjokratyzmu jako koncepcji teoretycznej, na podstawie której mo¿na by³oby sformu³owaæ program pozwalaj¹cy przezwyciê¿yæ trudn¹ sytuacjê ekonomiczn¹ i zacofanie spo³eczno-gospodarcze Polski prze³omu XVIII i XIX w. Poszukiwania odpowiedzi na powy¿sze pytania podjêto w niniejszej pracy na podstawie pogl¹dów czo³owego przedstawiciela polskiego fizjokratyzmu – Hieronima Stroynowskiego, który by³ nie tylko teoretykiem zajmuj¹cym siê fizjokratyzmem, ale równie¿ rektorem Uniwersytetu Wileñskiego i gor¹cym zwolennikiem powo³ania samodzielnej katedry ekonomii na tamtejszej uczelni.. 2. Idee fizjokratów w Polsce Polska, podobnie jak i Francja, sta³a na prze³omie XVIII i XIX w. przed koniecznoœci¹ dokonania zasadniczych reform spo³eczno-gospodarczych. Nale¿y jednak podkreœliæ odmiennoœæ warunków, jakie istnia³y w ojczyŸnie fizjokratyzmu i w Polsce. W przeciwieñstwie do Francji okresu dzia³ania Quesnaya, Polska prze¿ywa³a kryzys w³adzy królewskiej. Ogarniêta by³a anarchi¹ wynikaj¹c¹ z nadmiernego uprzywilejowania szlachty. Ta, niechêtnie odnosz¹c siê do p³acenia podatków, mia³a jednoczeœnie realny wp³yw na ich wysokoœæ. Ponadto, d¹¿¹c do utrzymania swojej uprzywilejowanej pozycji w pañstwie, stara³a siê ograniczyæ wp³ywy 3 Oprócz A. Pop³awskiego i H. Stroynowskiego zwolennikami fizjokratyzmu w Polsce byli Antoni Jarkowski, Jan Œniadecki, Bonifacy Garycki, Walerian Stroynowski, Joachim Chreptowicz, ponadto pewne pogl¹dy fizjokratyczne g³oszone by³y przez reformatorów Sejmu Czteroletniego: Hugona Ko³³¹taja i Stanis³awa Staszica..

(3) Hieronim Stroynowski jako czo³owy przedstawiciel fizjokratyzmu.... 115. mieszczañstwa. Równie¿ nie rozwi¹zana pozostawa³a kwestia ch³opska. Na zachodzie Europy rozwija³y siê gospodarstwa farmerskie, które w coraz wiêkszym stopniu k³ad³y nacisk na anga¿owanie nowoczesnych metod produkcji. Osoby nie mog¹ce znaleŸæ zatrudnienia w rolnictwie migrowa³y do miast i tam szuka³y pracy w manufakturach i innych zak³adach przemys³owych. W tym czasie w Polsce przywi¹zanie ch³opa do ziemi by³o powa¿n¹ przeszkod¹ w przejœciu do gospodarki kapitalistycznej opartej na zatrudnianiu wolnej si³y roboczej. Praca tylko w niewielkim stopniu by³a przedmiotem transakcji rynkowych, a co za tym idzie, istotnym elementem rachunku ekonomicznego. Ch³opi stanowili ok. 72% ludnoœci, ludnoœæ miast ok. 17%, szlachta ok. 8%, a duchowieñstwo ok. 1%4. Nale¿y tu dodaæ, ¿e owe 72% ch³opów nie zawsze zajmowa³o siê rolnictwem. W grupie tej byli równie¿ zatrudnieni jako s³u¿ba dworska, œwiadcz¹cy pos³ugi osobiste oraz odrabiaj¹cy pañszczyznê w manufakturach szlacheckich. Postêpowa czêœæ magnatów polskich zdawa³a sobie sprawê z koniecznoœci przeprowadzenia reform maj¹cych na celu uwolnienie ch³opa. W pismach polskich fizjokratów znacznie wiêcej miejsca poœwiêcano kwestii ch³opskiej, ni¿ to mia³o miejsce we Francji. Ostrze krytyki francuskich fizjokratów skierowane by³o g³ównie przeciwko merkantylizmowi i polityce Jean Baptiste Colberta. W Polsce chodzi³o g³ównie o przezwyciê¿enie pozosta³oœci feudalnych i stworzenie warunków rozwoju gospodarki kapitalistycznej oraz pobudzenie rynku wewnêtrznego. Zwolennikami fizjokratyzmu byli przede wszystkim magnaci polscy, którzy czêsto utrzymywali osobiste kontakty ze zwolennikami Quesnaya. Na przyk³ad ksi¹¿ê Adam Czartoryski sprowadzi³ do Polski w 1774 r. znanego fizjokratê Samuela Dupont de Nemours, jako guwernera dla swoich dzieci. Z fizjokratami sympatyzowa³ król Stanis³aw August Poniatowski, Joachim Chreptowicz, który w czasie swych podró¿y zagranicznych nawi¹za³ bezpoœrednie kontakty z markizem Victorem de Mirabeau oraz cz³onkowie towarzystwa ekonomicznego w Bernie: Micha³ i Józef Mniszech, ksi¹¿ê Ksawery Lubomirski oraz hrabia Stanis³aw Wodzicki. Zainteresowanie fizjokratyzmem deklarowa³ równie¿ biskup wileñski Ignacy Jakub Massalski, który sprowadzi³ do Polski w 1768 r. znanego fizjokratê opata Nicolasa Baudeau. Nie wiadomo dok³adnie, jakie zadanie zosta³o powierzone Baudeau. Badacz fizjokratyzmu Julian B. Marchlewski przypuszcza, ¿e jego obecnoœæ mia³a wp³yw na uwolnienie ch³opów w dobrach biskupich. Ponadto mia³ on nauczaæ ch³opów nowoczesnej uprawy ziemi, hodowli byd³a. Zajmowa³ siê równie¿ rozwojem infrastruktury w postaci dróg i mostów5. W Polsce, podobnie jak we Francji, fizjokratyzm cieszy³ siê szczególnym powodzeniem wœród elit. Owa elitarnoœæ czêsto by³a krytykowana i wyœmiewana. Karol Gide i Karol Rist charakteryzuj¹c fizjokratów stwierdzili, ¿e „¿aden z nich z wyj¹tkiem Turgota, nie posiada³ rzetelnego talentu pisarskiego i ¿aden nie wy³¹czaj¹c 4 Por.: Dzieje gospodarcze Polski do roku 1939, B. Ziêtara, A. M¹czak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Wiedza Powszechna, Warszawa 1988, s. 302. 5. s. 24.. Por.: J.B. Marchlewski, Fizjokratyzm w dawnej Polsce, Druk K. Kowalewskiego, Warszawa 1897,.

(4) Wojciech Giza. 116. Turgota, nie posiada³ dowcipu – w czasach kiedy dowcip by³ rzecz¹ tak pospolit¹. Byli oni powa¿ni, uroczyœci, sekciarscy, nieco nudni i mêcz¹cy dziêki swojemu sposobowi mówienia, jak gdyby byli posiadaczami odwiecznych prawd. £atwo œci¹gali oni na siebie szyderstwa (miêdzy innymi Woltera). Mimo to jednak posiadali wielkie uznanie u wszystkich wybitnych osobistoœci swego czasu spomiêdzy mê¿ów stanu, ambasadorów itp.” 6 Zapewne owa elitarnoœæ poci¹ga³a magnatów polskich, którzy d¹¿yli do popularyzacji doktryny fizjokratycznej w Polsce. Doktryna F. Quesnaya stanowi³a teoretyczne uzasadnienie dla podjêcia koniecznych reform gospodarczych i spo³ecznych. Reformy te mia³y mieæ charakter odgórny. Szczególne znaczenie przypisywano wielkim gospodarstwom rolnym, które stosuj¹c nowoczesne metody upraw mog³y wytworzyæ produkt czysty, czyli produkt dodatkowy, nadwy¿kê ponad poniesione nak³ady i koszty utrzymania. Bogactwo narodu zale¿a³o od stanu rolnictwa. Dlatego te¿ szczególny nacisk k³adziono na rozwój nowoczesnych gospodarstw farmerskich. Idee fizjokratów natrafi³y w Polsce na podatny grunt. Polska by³a krajem o charakterze rolniczym, dlatego te¿ tak chêtnie odwo³ywano siê do nauki F. Quesnaya. Oczywiœcie fizjokratyzm nie by³ jedyn¹ doktryn¹ ekonomiczn¹, któr¹ ówczeœnie rozwijano. Alternatyw¹ by³y dla niego pogl¹dy zwolenników protekcjonizmu7, jak równie¿ rodz¹ca siê szko³a klasyczna. Wydaje siê jednak, ¿e fizjokratyzm odegra³ w Polsce szczególn¹ rolê. Próbuj¹c okreœliæ jej znaczenie w polskiej myœli ekonomicznej warto zacytowaæ opiniê Stanis³awa Grabskiego. Stwierdzi³ on, ¿e system fizjokratyczny zarówno w Polsce, jak i we Francji nie sta³ siê panuj¹cym pogl¹dem na œwiat spo³eczny. By³ on jednak „oficjalnym naukowym systemem ekonomicznym” i w charakterze tym przetrwa³ do pocz¹tku XIX w.8. 3. Wk³ad Hieronima Stroynowskiego w rozwój fizjokratyzmu w Polsce Rozwój fizjokratyzmu w Polsce to nie tylko rozwój pewnej doktryny ekonomicznej, ale równie¿ rozwój ekonomii jako dyscypliny akademickiej. To w³aœnie na prze³omie XVIII i XIX w. pojawiaj¹ siê pierwsze kursy ekonomii w Uniwersytecie Jagielloñskim i Uniwersytecie Wileñskim. Pocz¹tkowo ekonomia by³a wyk³adana w ramach kursów z prawa natury. Stopniowo jednak zyskiwa³a sobie status samodzielnej dyscypliny naukowej, co doprowadzi³o do powo³ania oddzielnych katedr. Powstanie katedr ekonomii sprzyja³o niew¹tpliwie profesjonalizacji tej dyscypliny. W Krakowie g³ównymi zwolennikami fizjokratyzmu byli: Jan Œniadecki, Bonifacy Garycki, Sebastian Czochron, Antoni Pop³awski, Józef Januszewicz i Józef So³ty-. 6. K. Gide, K. Rist, op. cit., s. 9.. 7. G³ównymi zwolennikami protekcjonizmu byli w Polsce: Jan Ferdynand Nax i Józef Wybicki.. Por.: S. Grabski, Idee spo³eczno-gospodarcze w Polsce, od pierwszego rozbioru do 1831 r., Czcionkami drukarni „Czasu”, Kraków 1903, s. 41. 8.

(5) Hieronim Stroynowski jako czo³owy przedstawiciel fizjokratyzmu.... 117. kowicz9. W Wilnie przedstawicielami fizjokratyzmu byli Hieronim i Walerian Stroynowscy oraz Szymon Malewski. Z wy¿ej wymienionych trzech wileñskich fizjokratów na szczególn¹ uwagê zas³uguje Hieronim Stroynowski (1752–1815). Jako pierwszy podj¹³ on starania maj¹ce na celu wprowadzenie kursu ekonomii do programu nauczania studiów. Poza propagowaniem ekonomii H. Stroynowski znacz¹co przyczyni³ siê do rozwoju ca³ego szkolnictwa na WileñszczyŸnie. Bra³ on czynny udzia³ w pracach Komisji Edukacji Narodowej, która powo³a³a go w 1780 r. na profesora prawa natury w tamtejszym uniwersytecie. Pracami katedry kierowa³ do 1794 r. W latach 1781–1783 przebywa³ w Krakowie, pe³ni¹c funkcjê prefekta kandydatów do stanu profesorskiego. Zapozna³ siê w tym czasie z Hugonem Ko³³¹tajem, Janem Œniadeckim oraz innymi profesorami Uniwersytetu Jagielloñskiego. Odby³ równie¿ podró¿ do W³och, gdzie w 1787 r. wybrany zosta³ na cz³onka Akademii Nauk we Florencji, a w nastêpnym roku Akademii w Rzymie (Accademia dell’ Arcadia). Bra³ on równie¿ czynny udzia³ w ¿yciu politycznym i spo³ecznym, czego potwierdzeniem mo¿e byæ jego uczestnictwo w komisji sejmowej tworz¹cej projekt kodeksu cywilnego i kryminalnego. W 1799 r. zosta³ wybrany rektorem Uniwersytetu Wileñskiego. W czasie kiedy pe³ni³ funkcjê rektora, przeprowadzono szereg reform maj¹cych na celu podniesienie poziomu uczelni10. Dzia³alnoœæ polityczna, spo³eczna oraz funkcje, jakie sprawowa³ H. Stroynowski sprzyja³y popularyzowaniu fizjokratycznych pogl¹dów wileñskiego uczonego. Swoj¹ koncepcjê wy³o¿y³ w pracy Nauka prawa przyrodzonego, ekonomiki politycznej i prawa narodów, której pierwsze wydanie mia³o miejsce w 1785 r. Praca ta by³a kilkakrotnie wznawiana, pe³ni³a ona równie¿ rolê podrêcznika akademickiego. Poza Nauk¹ prawa przyrodzonego..., ukaza³y siê drukiem mowy Stroynowskiego: Mowa Hieronima Stroynowskiego Kanonika Kijowskiego o Konstytucji Rz¹du ustanowionej dnia trzeciego i pi¹tego maja r. 1791. Czytana na posiedzeniu publicznym Szko³y G³ównej W.X.Lit. dnia pi¹tego lipca r. 1791 oraz Mowa X. Hieronima Stroynowskiego Kanonika Kijowskiego Profesora Prawa Natury i Politycznego &c. W Szkole G³ównej W.X.L. Florenckiej Nauk Akademii Towarzysza. Przy rozpoczêciu dwuletniego Kursu Nauk Prawa Przyrodzonego w Wilnie dnia 5 paŸdziernika 1789 miana, a z woli Komisji Edukacji Narodowej na sesji dnia 24 stycznia r. 1790 do druku podana. Druga mowa stanowi niejako uzupe³nienie i wyjaœnienie g³ównego dzie³a – Nauki prawa przyrodzonego... Przewodni¹ ide¹ ca³ej Nauki prawa przyrodzonego... jest idea prawa natury. Stanowi ona fundament zarówno prawa pozytywnego, jak równie¿ pogl¹dów ekonomicznych Stroynowskiego. Dyskusje dotycz¹ce prawa natury mo¿emy odnaleŸæ 9 Omówienie powstania i rozwoju akademickiej myœli w Krakowie zawiera praca A. Lityñskiej, Dzieje ekonomii akademickiej w Krakowie do czasów Drugiej Wojny Œwiatowej, PAN, Wroc³aw 1992, s. 6–17. 10 Opis dzia³alnoœci H. Stroynowskiego zawieraj¹ m.in. prace: S. Dziewulski, Polska myœl ekonomiczna na Wszechnicy Wileñskiej, „Ekonomista” 1920, s. 5–7 oraz A Grodek, Katedra ekonomii w Wilnie 1803–1831 [w:] Wybór pism, PWN, Warszawa 1963, t. 1, s. 23–42..

(6) Wojciech Giza. 118. zarówno w pismach staro¿ytnych filozofów greckich, jak i w pogl¹dach myœlicieli chrzeœcijañskich Œredniowiecza. Idea prawa natury szczególne znaczenie zyska³a w XVII i XVIII w. za spraw¹ takich myœlicieli, jak Hugo Grocjusz, Samuel Pufendorf, Christian Thomasius i Christian Wolff. Przyjêcie jej pozwala³o na wyjaœnianie œwiata nie odwo³uj¹c siê do religii oraz autorytetu boskiego. Teoretycy praw natury uwa¿ali, ¿e prawa te mo¿e cz³owiek poznaæ za pomoc¹ swojego rozumu. S¹ one racjonalne, uniwersalne, podobnie zreszt¹ jak prawa matematyki czy przyrody. Odwo³uj¹c siê do idei prawa natury zaczêto konstruowaæ „naturalny system” kultury, w ramach którego powsta³a naturalna religia, naturalna teoria moralnoœci, pañstwa i prawa. W okresie oœwiecenia pojawia siê równie¿ teoria ekonomiczna – fizjokratyzm, której zadaniem by³o wskazanie drogi prowadz¹cej do osi¹gniêcia wiêkszego bogactwa. H. Stroynowski jako pierwsz¹ i zarazem najwa¿niejsz¹ uzna³ naukê prawa przyrodzonego okreœlaj¹c j¹ jako „zbiór najpierwszych i nieodmiennych prawide³, czyli ustaw przyrodzonych, wed³ug których wszyscy ludzie wszêdzie sprawowaæ siê maj¹”11. Powy¿sze ujêcie wskazuje na uniwersalny i zarazem konieczny charakter nauki prawa przyrodzonego. Powinnoœci¹ cz³owieka jest podporz¹dkowanie siê owym zasadom wyp³ywaj¹cym z prawa natury. Tak ujête prawo natury, charakterystyczne zreszt¹ dla ca³ego fizjokratyzmu, zadecydowa³o o tym, ¿e koncepcja Stroynowskiego by³a koncepcj¹ o charakterze normatywnym, a nie pozytywnym. Prawo natury by³o dla H. Stroynowskiego aksjomatem, z którego za pomoc¹ dedukcji konstruowa³ ca³y swój system ekonomii. Sam¹ ekonomiê zdefiniowa³ jako „osnowê pewnych i oczywistych prawide³, z porz¹dku przyrodzonego wynikaj¹cych, które okazuj¹, co narodowi pomaga, lub przeszkadza do obfitoœci rzeczy ziemskich przyzwoitych”12. Celem badañ H. Stroynowskiego by³o odkrycie prawide³ determinuj¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ cz³owieka. Idea³em jego by³ cz³owiek, który dzia³a³ zgodnie z nakazami prawa natury. Zgodnoœæ ta mia³a zapewniæ cz³owiekowi nie tylko odpowiedni¹ iloœæ dóbr konsumpcyjnych, ale równie¿ poczucie wype³nienia nakazów moralnych. Trzeci rozdzia³ „Nauki prawa przyrodzonego...”, poœwiêcony w ca³oœci zagadnieniom ekonomicznym, otwieraj¹ rozwa¿ania dotycz¹ce nak³adów, jakie powinno ponieœæ gospodarstwo rolne w celu maksymalizacji produkcji. H. Stroynowski, zgodnie z zasadami fizjokratyzmu, twierdzi, ¿e jedynym Ÿród³em bogactwa jest ziemia. Zastanawiaj¹c siê nad znaczeniem, jakie odgrywa w procesie produkcji kapita³, odnosi swoje rozwa¿ania jedynie do rolnictwa, pomijaj¹c przy tym rzemios³o i manufaktury. Wileñski fizjokrata nie u¿ywa pojêcia kapita³u. Mówi on jedynie o nak³adach „corocznych”, „pierwiastkowych” i „gruntowych”. U¿ywaj¹c dzisiejszej terminologii, nak³ady coroczne okreœlilibyœmy jako kapita³ obrotowy13. H. Stroy11 H. Stroynowski, Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów, Drukarnia nr 646 przy Nowolipiu, Warszawa 1805, s. 15. 12. Ibidem, s. 137.. 13. Fizjokraci przyjmowali oczywiœcie jednoroczny cykl produkcyjny..

(7) Hieronim Stroynowski jako czo³owy przedstawiciel fizjokratyzmu.... 119. nowski okreœla równie¿ nak³ady coroczne jako p³odne, poniewa¿ stanowi¹ g³ówn¹ przyczynê corocznej reprodukcji14. Nak³ady pierwiastkowe nale¿y rozumieæ jako kapita³ trwa³y (byd³o, maszyny, urz¹dzenia itp.). W tym przypadku wileñski ekonomista okreœli³ stopê amortyzacji w wysokoœci co najmniej 10%. Zarówno nak³ady coroczne, jak i pierwiastkowe ponosi rolnik dzier¿awca. Jedynymi nak³adami ponoszonymi przez w³aœcicieli s¹ nak³ady gruntowe. Dokonanie przez nich inwestycji w postaci melioracji, karczowania lasów oraz przystosowania ziemi do uprawy poprzez budowê spichlerzy i zagród, daje im prawo do otrzymania renty gruntowej. Jak zatem ustaliæ wysokoœæ tej renty, skoro czêœæ nak³adów ponosz¹ rolnicy dzier¿awcy, a czêœæ zosta³a dokonana przez w³aœcicieli. Aby wyjaœniæ ten problem, H. Stroynowski pos³u¿y³ siê pojêciem „odbierki rolniczej”, definiuj¹c j¹ jako „koszt nak³adów corocznych i koszt utrzymania nak³adów pierwiastkowych”15. Odbierka stanowi zwrot nak³adów poniesionych przez rolnika dzier¿awcê, umo¿liwiaj¹c mu jednoczeœnie godn¹ egzystencjê wraz z rodzin¹. Wa¿ne jest, aby w³aœciciele nie pobierali zbyt wygórowanej renty, poniewa¿ prowadzi to do zmniejszenia odbierki. Mniejsza odbierka powoduje z kolei ograniczenie nak³adów kapita³owych ponoszonych przez rolników dzier¿awców. Dokonana przez H. Stroynowskiego analiza nak³adów, jakie nale¿y ponieœæ w procesie produkcji rolnej, stanowi wstêp do przedstawienia teorii cyrkulacji. Wileñski ekonomista, podobnie zreszt¹ jak francuscy fizjokraci, dzieli spo³eczeñstwo na w³aœcicieli ziemskich, rolników dzier¿awców i klasê niep³odn¹, zwan¹ inaczej przemys³ow¹. Pos³uguje siê równie¿ tablic¹ ekonomiczn¹ dla przedstawienia cyrkulacji dóbr pomiêdzy trzema klasami spo³eczeñstwa. Tablica ekonomiczna w za³o¿eniu mia³a stanowiæ narzêdzie umo¿liwiaj¹ce postawienie diagnozy dotycz¹cej stanu danej gospodarki. Po¿¹dany jest oczywiœcie stan zgodny z prawem natury. Dla osi¹gniêcia tego celu nale¿y realizowaæ politykê leseferyzmu i d¹¿yæ do zniesienia ograniczeñ w dzia³alnoœci gospodarczej. Wileñski fizjokrata postulowa³ przede wszystkim dba³oœæ o rolnictwo krajowe, które jest jedynym Ÿród³em nadwy¿ki ponad poniesione nak³ady (produit net). Na pierwszym miejscu wymieni³ koniecznoœæ zapewnienia wolnoœci osobistej rolników. Postulowa³ równie¿ powszechn¹ „instrukcjê”, co nale¿y rozumieæ jako edukacjê spo³eczeñstwa przede wszystkim w zakresie nowoczesnych metod uprawy roli. Na³o¿y³ na pañstwo koniecznoœæ zapewnienia porz¹dku spo³ecznego oraz dba³oœci o infrastrukturê komunikacyjn¹ w postaci dróg i kana³ów. Przedstawione przez H. Stroynowskiego postulaty wydawa³y siê szczególnie aktualne w odniesieniu do sytuacji spo³eczno-gospodarczej, jaka panowa³a w Polsce na prze³omie XVII i XVIII w. Podstawowym problemem tamtego okresu by³o usuniêcie pozosta³oœci feudalnego ustroju. Nadanie wolnoœci ch³opom i urynkowienie si³y roboczej stanowi³o niezbêdny czynnik umo¿liwiaj¹cy przejœcie do gospodarki kapitalistycznej.. 14. Zob.:, H. Stroynowski, Nauka prawa przyrodzonego..., s. 139.. 15. Ibidem, s. 144..

(8) Wojciech Giza. 120. Umo¿liwi³oby to rozwój wielkich gospodarstw farmerskich oraz zapewni³o odpowiedni¹ iloœæ si³y roboczej dla powstaj¹cych zak³adów przemys³owych. Wypowiadaj¹c siê na temat rzemios³a i zak³adów przemys³owych, Stroynowski podkreœli³ niesamodzielnoœæ tego sektora. Rozwój produkcji przemys³owej i rzemios³a zale¿y od produktu czystego powstaj¹cego w rolnictwie. Przemys³ i rzemios³o zajmuj¹ siê jedynie przetwarzaniem ju¿ istniej¹cych produktów. Odgrywaj¹ jednak one istotn¹ rolê polegaj¹c¹ na kreowaniu wewnêtrznego popytu na produkty rolne, a co za tym idzie, sprzyjaj¹ rozwojowi rynku wewnêtrznego, który ma znacznie wiêksze znaczenie ni¿ rynek miêdzynarodowy. Ponadto dostarczaj¹ one zarówno dóbr konsumpcyjnych, jak i inwestycyjnych. Jak widaæ, H. Stroynowski w przypadku koncepcji cyrkulacji dóbr i koncepcji produktu czystego wiernie trzyma³ siê nauki F. Quesnaya. Nie ustrzeg³ siê jednego z najpowa¿niejszych b³êdów fizjokratyzmu, który polega³ na traktowaniu ziemi jako jedynego czynnika produkcji mog¹cego wytworzyæ now¹ wartoœæ. Wypowiadaj¹c siê na temat systemu podatkowego, H. Stroynowski odwo³a³ siê do koncepcji podatku jedynego. Zgodnie z ni¹ opodatkowaniu powinien podlegaæ jedynie produkt czysty. Produkt czysty powstaje w rolnictwie i przekazywany jest w³aœcicielom gruntu w postaci renty. Dlatego te¿ sami w³aœciciele zobowi¹zani s¹ do p³acenia podatków. Zdaniem H. Stroynowskiego przerzucenie podatku na rolników albo spowodowa³oby zmniejszenie renty gruntowej wyp³acanej w³aœcicielom, albo doprowadzi³oby do zmniejszenia nak³adów gruntowych, decyduj¹cych o wysokoœci produktu czystego. Równie¿ opodatkowanie rzemieœlników i kupców mia³oby negatywne nastêpstwa. W efekcie ciê¿ar podatku ponieœliby i tak rolnicy. Skomplikowa³oby to jednoczeœnie ca³y system podatkowy i podnios³o koszt œci¹gania podatków. Istotnym postulatem jest równie¿ ustalenie wysokoœci podatku na poziomie ok. 30% czystego dochodu. Wileñski fizjokrata w nastêpuj¹cy sposób argumentowa³ wysokoœæ tego podatku: „uwa¿aj¹c wiêc miarê podatków, na to istotnie pomnieæ nale¿y: ¿e w³aœciciele gruntu, pewn¹ czêœæ dochodu swego, ³o¿yæ musz¹ i powinni na utrzymanie w przyzwoitym stanie i coraz wiêksze polepszenie swoich dóbr gruntowych; druga zaœ czêœæ dochodu, im samym sprawiedliwie siê nale¿y, jako procent od tej sumy, któr¹ albo sami ³o¿yli w pocz¹tkach na nak³ady gruntowe, albo za któr¹ od pierwszych w³aœcicieli te grunty kupili: zatem prawie trzecia tylko czêœæ czystego dochodu zupe³nie wolna zostaje, z której w³aœciciele gruntu bez uci¹¿liwoœci podatek p³aciæ mog¹”16. Przedstawiona koncepcja podatku jedynego stanowi³a logiczn¹ konsekwencjê za³o¿enia traktuj¹cego ziemiê jako jedyne Ÿród³o produktu czystego. Zawiera³a ona w sobie dwa istotne elementy. Pierwszy z nich to wyeliminowanie arbitralnoœci w ustalaniu wysokoœci tego œwiadczenia. Drugi zaœ dotyczy³ ochrony p³atnika przed nadmiernym obci¹¿eniem (podatek stanowi³ jedynie trzeci¹ czêœæ dochodów).. 16. Ibidem, s. 201..

(9) Hieronim Stroynowski jako czo³owy przedstawiciel fizjokratyzmu.... 121. Z dzisiejszej perspektywy, postulat wprowadzenia podatku jedynego mo¿e wydawaæ siê nieco dziwny. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e koncepcja ta powsta³a we Francji jako sprzeciw wobec jednego z najbardziej restrykcyjnych systemów podatkowych. Obiektem krytyki francuskich fizjokratów by³ przede wszystkim podatek dochodowy taille p³acony g³ównie przez mieszkañców wsi17. Ponadto jego wysokoœæ by³a dowolnie ustalana, co zreszt¹ wynika³o po czêœci z niedoskona³oœci metod obliczania dochodów. Silna pozycja monarchy pozwala³a równie¿ na niemal¿e dowolne podnoszenie podatków. Postulat wprowadzenia podatku jedynego móg³ wydawaæ siê uzasadniony z perspektywy sytuacji, która panowa³a w ówczesnej Francji. Je¿eli jednak spojrzymy z perspektywy Polski, kraju prze¿ywaj¹cego g³êboki kryzys spo³eczno-gospodarczy wraz z rozpadem struktur pañstwowych, to wydaje siê, ¿e powy¿szy postulat powinien byæ poprzedzony analiz¹ warunków, jakie panowa³y w Polsce. H. Stroynowski nie uczyni³ tego. Dla niego wystarczaj¹c¹ przes³ank¹ pozwalaj¹c¹ wnioskowaæ o celowoœci wprowadzenia podatku jedynego by³ fakt, i¿ koncepcja ta stanowi logiczn¹ konsekwencjê przyjêcia doktryny fizjokratyzmu.. 4. Zakoñczenie Bez w¹tpienia Hieronim Stroynowski by³ jednym z wybitniejszych przedstawicieli polskiego fizjokratyzmu. To dziêki niemu powsta³a i rozwija³a siê katedra ekonomii w Uniwersytecie Wileñskim. Kieruj¹c pracami tej katedry oraz pe³ni¹c funkcjê rektora mia³ znaczny wp³yw ma kierunek badañ ekonomicznych. Jego Nauka prawa przyrodzonego... sta³a siê na d³ugie lata podrêcznikiem akademickim, z którego studenci poznawali zasady ekonomii. Sama praca napisana zosta³a z wielk¹ starannoœci¹, ma logiczn¹ konstrukcjê, przypomina ona pod tym wzglêdem ksi¹¿ki Wolffa – czo³owego teoretyka szko³y prawa natury w Niemczech. H. Stroynowski w swojej pracy skupi³ siê w wiêkszym stopniu na przedstawieniu i wyjaœnieniu pogl¹dów F. Quesnaya ni¿ na ich rozwijaniu. Formu³uj¹c zasady polityki gospodarczej wynikaj¹ce z przyjêcia fizjokratyzmu, poœwiêci³ stosunkowo niewiele uwagi analizie warunków spo³eczno-gospodarczych Polski. W jego pogl¹dach mo¿na odnaleŸæ wszystkie zasadnicze elementy doktryny fizjokratów. Szczególnie uzasadnione wydaje siê po³o¿enie przez niego nacisku na znaczenie kapita³u w procesie produkcji. Oczywiœcie mo¿na zadaæ pytanie, czy popularyzowanie fizjokratyzmu po 1776 r. by³o celowe. OdpowiedŸ zale¿y od za³o¿enia, jakie przyjmiemy oceniaj¹c poszczególne doktryny ekonomiczne. Je¿eli przyjmiemy, ¿e teoria ekonomiczna rozwija siê przybli¿aj¹c siê do „prawdziwego ujêcia rzeczywistoœci gospodarczej”, to niew¹tpliwie szko³a klasyczna by³a teori¹ szerzej i g³êbiej postrzegaj¹c¹ tê rzeczywistoœæ. Zawiera³a on elementy, które pojawi³y siê w pogl¹dach F. Quesnaya, koryguj¹c równoczeœnie wiele jej b³êdów. Z tej perspektywy Szersze omówienie systemu podatkowego we Francji zawiera praca J. Zagórskiego, Ekonomia Franciszka Quesnaya, PWN, Warszawa 1963, s. 145–155. 17.

(10) 122. Wojciech Giza. popularyzowanie fizjokratyzmu nie wydawa³o siê szczególnie celowe. Je¿eli jednak spojrzymy na fizjokratyzm jako pewn¹ doktrynê, która stanowi opis konkretnej rzeczywistoœci spo³eczno-gospodarczej, to zauwa¿ymy, ¿e podobieñstwa pomiêdzy Polsk¹ i Francj¹, mimo istniej¹cych ró¿nic, by³y wiêksze ni¿ pomiêdzy Polsk¹ a ojczyzn¹ szko³y klasycznej – Angli¹. Dlatego te¿ fizjokratyzm stosunkowo d³ugo stanowi³ przedmiot badañ polskich ekonomistów. Hieronim Stroynowski as the Leading Representative of Physiocracy in Poland This article is devoted to the leading representative of Polish physiocracy – Hieronim Stroynowski. This economist, apart from his contribution to the development of economic thought, was instrumental in the formation of the independent department of economics at Vilnius University. The author evaluates Stroynowski’s theoretical achievements in the context of Poland’s socio-economic situation at the turn of the XIX century..

(11)