Stopień wykorzystania czwartorzędowych surowców ilastych w przemyśle ceramiki budowlanej

JAN KOSTECKI, ZBIGNIEW KOZYDRA Zakład Złóż Surowców Skalnych IG

STOPIEŃ

WlKORZYSTANIA

CZWARTORZĘDOWYCH

SUROWCÓW ILASTYCH

W

PRZEMYŚLE

CERAMIKI BUDOWLANEJ

W

PRACACH ZMIERZAJĄCYCH do przed·

stawienia syntetycznego obrazu geologicznego warunków występowania surowców i1astych wy· suwa się na czoło jedno z interesujących zagadnień, a mianowicie ·stopień wykorzystania surowców występujących w poszczególnych formacjach geo· logicznych.

W niniejszym artykule podjęto próbę przed-stawienia stopnia ~-y-korzystania czwartorzędowych

surowców ilastych w przemyśle ceramiki bu-dowlanej w Polsce. Wnioski, z~stawione w tabelach i stanowiące zarazem tło artykułu, opracowano na podstawie danych zawartych w dokumen-tacjach geologicznych i tzw. kartach rejestra-cyjnych złóż surowców ilastych. Uwzględniono przy tym 310 złóż udokumentowanych i 337 złóż . zarejestrowanych, których ilości zasobów i

wiel-kości wydobycia przedstawiono wg stanu na

dzień 1.1.1961 r. w oficjalnym biJansie zasobów opracowanym przez Centralny Urząd Geologii.

Zaznaczyć jednak należy, że w niektórych doku-mentacjach i kartach rejestracyjnych dane do-tyczące geologii nie zawsze wystarczają do okre·

ślenia wieku lub genetycznego typu złoża. Nie-rzadko wymagają one merytorycznej korekty. Dotyczy to głównie opracowań starszych. Dlatego też dane zawarte w ·wymienionych opracowaniach

zostały odpowiednio przeanalizowane i tam, gdzie

było to niezbędne i możliwe, wprowadzono

odpo-wiednią korektę. Korektę przeprowadzono na pod· stawie materiałów zeb1·anych bezpośrednio przez autorów podczas prac terenowych bądź też na podstawie odpowiednich publikacji geologicznych. P1·zy zaliczaniu danego złoża do odpowiedniej formacji geologicznej albo odpowiedniego typu genetycznego brano pod uwagę jedynie surowiec podstawowy występujący w tym złożu. Nie uwzględ­

niono jednak utworów nadkładu, których ma·

teriał niekiedy również w pewnej części jest lub może być wykorzystywany do produkcji.

Zaliczenie niektórych złóż do takiej czy innej grupy genetycznej napotyka na trudności również i z tego względu, że ich powstanie nie zawsze jest jeszcze dostatecznie wyjaśnione. Dotyczy to w szcze-gólności takich osadów, jak np. niektóre plej-stoceńskie iły niewarstwowane, ·uznawane przez jednych b~daczy za osady zastoiskowe, a przez innych za ilastą odmianę glin zwałowych. Również niektóre utwory lessopodobne mogą być zaliczane do lessów bądź do osadów zastoiskowych lub limnicznych ~plejstoceńskich) albo nawet do alu-wialnych, jak np. utwory lessopodobne wystę· pujące w dolinach rzecznych Beskidu Sląskiego i pogórza cieszyńskiego. W takich przypadkach kierowano się wynikami badań zamieszczonych w nowszych publikacjach albo ustalan-o własną

koncepcję, opartą na dostępnych prżesłankach geologicznych.

Dane zawarte w niżej umieszczonych tabelach, ilustrujących stopień wykorzystania czwartorzę­ dowych surowców ilastych w przemyśle ceramiki budowlanej, ze względów zrozumiałych zostały podane w wartościach względnych - procen· towych. W artości te zostały odpowiednio zao· krąglone do jednego miejsca dziesiętnego. W war· tościach bezwzględnych podano jedynie ilość opra· cowanych złóż surowców ilastych z poszczególnych wydzielonych tu formacji geologicznych i odmian genetycznych.

Czwartorzędowe surowce ilaste stanowią pod względem ilości złóż i wielkości wydobycia ponad połowę, a pod względem zabezpieczenia produkcji zasobami surowców - 40,7% wszystkich udo-kumentowanych i zarejestrowanych złóż surowców ilastych dla potrzeb przemysłu ceramiki budowlanej. Ilustruje to tabela I. Tabela I ..:

...

~ li= ...c \O \Q '0

·s

li: li: ,Q•

-.

..

_"'

o~ Wiek ~

...

~aS • gj...c

=

o ~ ...

"'

.

'(.)

.,

..,

_{." oo} =~~ "" _o

_~

:>.~-o Ol o

en

a

li: ;:::; _{~ "'~} Surowce czwartorzędowe 379 58,6 55,0 40,7 Surowce trzeciorzędowe 190 29,4 30,8 46,3 Surowce mezozoiczne 38 5,4 6,5 7,2 Surowce paleozoiczne 29 4,5 7,4 4,9 Surowce o nie ozna··

czonym wieku

geolo-gicznym 14 2,1 0,3 0,9

- - -- --

-

-Razem 650 100,0% 100,0% 100,0%

Należy zaznaczyć, że przy niektórych złożach surowców ilastych starszych od czwartorzędu udo· kumentowano lub zarejestrowano jednocześnie także i pewną ilość surowców czwartorzędowych występujących w nadkładzie. Ilość tę można ocenić na nie mniej niż 5% ogólnych zasobów surowców starszych od czwartorzędu. Tę samą ilość należałoby przyjąć i do wjelkości wydobycia. Uwzględniając zatem wyżej wymienioną poprawkę, udział czwartorzędowych surowców w wydobyciu należałoby zwiększyć do 57,2%, a w stanie za·

sobów do 43,7%. ·

Udział poszczególnych, wydzielonych odmian genetycznych wśród czwartorzędowych. surowców ilastych przedstawia tabela II.

Udział tych samych odmian w stosunku do ca~ łości złóż surowców ilastych ceramiki budowlanej w Polsce pokazuje tabela III.

W tabeli IV przedstawiono z kolei procentowy

udział udokumentowanych i zarejestrowanych złó~

czwartorzędowych surowców ilastych dla prze·

mysłu ceramiki budowlanej w poszczególnych

·województwach. Tabela II •N ~.:: "~~ '0-o ~ .CI• •N

·

.

s

~ o~

Odmiana genetyczna ;a N _'i:i

_E"'

_.

::l ...

o ~ ... III •

. 'Q

"

..,

_"l:loe> =~~

"" o

~~~ Cli o

~ j:4

...

.,

... ri) ~ ~

Gliny · i iły aluwildne

i ~etrzelinowe 60 15,9 18,4 10,7

Lessy 41 10,8 8,2 10,8

Iły jroldiowe (elbląskie) 2 0,5 1,4 0,4

Iły i mułki zastoiskowe 161 42,5 . 46,9 61,4

Gliny. zwałowe 105 27,7 23,1 16,0

Surowce czwartorzędowe

nierozdzielone 10 2,6 2,0 0,7

- -

- - - -

-Razem 379 100,0% 100,0% 100,0%

Przedstawione dańe należy traktować jako orien·

iacyjne, gdyż dotyczą one jedynie złóż geologicznie

rozpoznanych, a więc posiadających dokumentacje

geologiczne lub tzw. karty rejestracyjne. Złoża

te stanowią ok. 65% wszystkich stwierdzonych

na terenie kraju złóż surowców ilastych dla

prze-mysłu ceramiki budowlanej. Ponadto przedsta·

wione darie odnoszą się do określonego odcinka

czasu (stan na 1.1.1961 r.), a wiadomo, że rok

rocznie rozpoznaje się u nas kilkadziesiąt nowych

złóż.

Jednak szacunkowo można określić, że przed·

stawione dane procentowe nie ulegną · większym

wahaniom ani w przypadku uwzględnienia wszy·

stkich stwierdzonych złóż w Polsce, ani w miarę

napływania danych z nowo rozpoznanych złóż.

Wynika to głównie z tego, że - jak można przy·

puszczać - udział złóż czwartorzędowych su·

rowców ilastych będzie i tu proporcjonalny do

danych dotyczących stanu na dzień 1.1.1961 r.

Z poważniejszymi zmianami będzie można się

liczyć dopiero wówczas, gdy przemysł materiałów

T a b e l a III Wyd o- Stan

bycie

zaso-Odmiana genetyczna Ilość Pro- surow- bów

złóż cent ca w nadz. 1960 r. LI.

w% 1961r.

l

Gliny i iły aluwialne i

zwie-trzelinowe 60 9,3 10,1 4,3

Lessy_ 41 ·. 6,3 4,5 4,4

Iły yoldiowe (elbląskie) 2 0,3 0,8 0,2

Iły i mułki zastoiskowe .16I 24,9 25,8 . 25,0

Gliny zwałowe 105 16,2 12,7 6,5

Surowce czwartorzędowe nie

-rozdzielone 10 1,6 1,1 _0,31

510

budowlanych rozwinie na szeroką skalę produkcję

gazobetonów, cegieł wapienno-piaskowych i innych

materiałów zastępczych. Wyeliminuje to lub

znacznie ograniczy produkcję cegieł ceramicznych

ze złóż mało . rentownych, a więc głównie glin

zwałowych, lessów i niektórych iłów; i glin

alu-wialnych.

Podsumowując dane przedstawione wyżej, należy

stwierdzić, żę czwartorzędowe utwory -ilaste sta·

nowią dotychczas ~~-~ta~~wy-- surowiec prze·

mysłu ceramiki budowlanej w Polsce •. Swiadczy

o tym nie tylko ilość rozpoznanych złóż (58,6%),

ale i udział ich w wydobyciu, który wynosi ok. 57%.

Natomiast udział zasobów surowców czwarto·

rzędowych w zabezpieczeniu produkcji materiałów

·budowlanych (43,7%) nieznacznie zmniejsza się

na korzyść surowców trzeciorzędowych (ok. 46%).

Wśród surowców czwartorzędowych istot;ne zna·

czenie mają iły i mułki zastoiskowe oraz wliczone

do tej odmiany plejstoceńskie iły limniczne. Ich

udział w wydobyciu znacznie przewyższa nie tylko

ilości pozostałych odmian surowców czwartorzę·

dowych, ale również ilości takich surowców, jak

iły plioceńskie - 13,1

%,

iły mioceńskie pocho·

dzenia śródlądowego - 7,8%, iły. mioceńskie

pochodzenia morskiego (krakowieckie, grahowieckie

i chodenickie) - 6,4%, iły jurajskie - 4,5%,

iłołupki karbońskie - 7,1% i inne.

Drugie miejsce pod względem wydobycia zajmują

wśród surowców czwartorzędowych gliny zwałowe

(12,7%). Charakterystyczne jest to, że ten nie·

najlepszy jakościowo surowiec zajmuje w ogóle

trzecie miejsce w wydobyciu wśród wszystkich

czternastu wydzielonych odmian surowców ilastych

dla przemysłu ceramiki budowlanej. Gliny zwałowe

wyprzedzane· są tylko przez takie odmiany, jak:

iły i mułki zastoiskowe oraz iły plioceńskie.

Tabela IV

Złoża Złoża Złoża

surowców surowców

Województwo surowców _{starszych o}

nieozna- czwarto-rzędo- od czonym czwarto- wieku wy ch _{rzędu geologicz.} w%% w%% w%% l Białostockie 100,0

-

-2 Bydgoskie 45,2 51,6 3,2 3 Gdańskie 93,8

-

6,2 4 Katowickie 18,2 77,9 3,9 5 Kieleckie 58,3 37,5 4,2 6 Koszalińskie 100,0

-

-7 Krakowskie 55,3 44,7

-8 Lubelskie 89,7 7,7 2,6 9 Łódzkie 84,8 15,2

-10 Olsztyńskie 100,0

-

-11 Opolskie 63,0 3'i,o

-12 Poznańskie 33,0 65,9 1,1 13 Rzeszowskie 59,5 40,5

-14 Szczecińskie 57,1 42,9 .

-15 Warszawskie 84,5 12,1 3,4 16 _Wrocławskie 41,7 52,0 6,3 17 Zielonogórskie 39,4 60,6

-Stosunek do ogólnej

l

ilości złóż 58,6 39,3 . 2,1

SUMMARY

In the article, the part of the Q11aternary clayey raw materials in the hnilding ceramics industry of Poland is ta-hularly presented. 64 7 deposits, geologically recognized up to now, are taken into consideration. On the Table I, quantity of deposits, output of raw material in 1960, and state of res:>urces of the Q11aternary, Tertiary, Mesozoic and Palaeozoic deposits are presented in percentages, as well as deposits of uncertain geological age are shown.

On the Table II, the part of individua] genetical kinds of the Q11aternary clayey raw materials, such as alluvial and weathered clays and silts, loesses, yoldia clays, margina] lake clays and muds, houlder clays, as well as unsubdivided

Quaternary deposits are given.

On the Table III, the role of detached kinds of the Qua-ternary raw materials is shown in the light of all the clayey raw materials for huilding ceramics.

Tahle IV presents in percentages the part of the Quaternary clayey raw material deposits in the individual districts of the country.

PE310ME

B BHAe Ta6JIHI~ B CTaTbe npeACTaBJieHO HCIIOJib30Ba·

HHe ąeTBepTHąHoro fJIHHHCTOfO CbLpbR B IIpOH3'BOACT!8e

cTpoHTeJibHOit KepaMHKH. MaTepHanbr 6biJIH -co6paHbl

IIO 64 7 reoJiorHąecKH H3yqeHHbiM MeCTOpDffiAeHHRM

B Ta6JIH·~e I yKa3aHbi n~eHTHbie coOTHOIIIeHHR AO·

6bltmli CblpbR B 1960 r. H 3aiiaCbi MecTO·pomAeHH·it q eT·

BepTHąHoro, TpernąHoro, Me303oitcRoro H naneo30'ił·

crroro 003pacTa, ~ MeC'I'OJPDmAeHJHit HeoiipeAeneanmro

reonoTHąecKoro B03pacTa.

B Ta6JIH~e II yKa3aHbi -coOTHOIIIe.HHR B·biAeJieHHbiX

reHeTHąeCKHX THTIOB ąeTBepTHąHbiX fJIHH - aJIJIIO·

BHaJibHbiX, H!OJib.t{He.BbiX, :BaJiyHHbiX, -~TyapHeB•biX,

-CYTJI'HHKOI8, JieCCOB, aJieBpoJIHTOB H HepacqJiełreHHbiX

ąeTBepT'H'łHbiX 3anemeit.

B rn6m!'l~e III y:Ka3aHo KOJIH'IOCTBeHHoe ·cooTHOIIIe·

HHe BbiAeJieHHbiX THIIO'B ąeTBepTHąłł'OrO CblpbR CO

iBCe·

MH OCTaJibHbiMH B·H'~MH CblpbR, HCIIOJibeyeMbiMH· B

npow.mo,ItCT.Be cTpOH·TeJibHOit HepaMHKH. Ta6nH~a IV

H3o6pamaeT KOJIHąecTBeHHoe paonpeAeJieHHe 3anemełl

ąeTBepTHąłł'OfO fJIHHHCTOfO CbipbR '110 OTAeJibHbiM 06Jia• CTRM CTpaHbl.

JÓZEF BARANOWSKI

Z::..kład Złóż Surowców Skalnych IG

MOŻLIWOŚCI

ZABEZPIECZENIA EKSPLOATACJI KRUSZYWA W

POŁUDNJO.

WYCH OBSZARACH WOJEWÓDZTW A KATOWICKIEGO

INTENSYWNA obecnie rozbudowa przemysłu

górnośląskiego, . zwłaszcza przemysłu opartego

na węglu kamiennym, powoduje nieustanny wzrost

budownictwa przemysłowego i mieszkalnego na

obszarach województwa katowickiego. Stąd z kolei

wynika stały wzrost zapotrzebowania na

odpo-wiednie materiały budowlane, a wśród nich na

kruszywo. Dlatego w 1960 r. Zakład Złóż Surowców

Skalnych IG prowadził na obszarach tego

wojewódz-twa geologiczne prace poszukiwawcze w celu

stwier-dzenia i rozpoznania złóż odpowiedniej jakości

kruszywa natura]nego. Wydaje się więc celowe

przedstawienie w sposób bardziej szczegółowy

wyników rozpoznania złoża żwiru w Kanio-wie

(ryc. l) jako obiektu dość typowego dla obszaru

niskich tarasów Wisły i stożków napływowych.

O• [J]' ~~ LE• ~ IConCZI/Ce l ~ . l o KQCZIJCł 1-.. KISielów~ l

Złoża kruszywa natura-lnego w granicach 1aras6w niskich g6rnej Wisły.

l - zbocza dolin rzeoznyoh, 2 - złoża krnszywa w rejonie Pog6rza i Kaniowa,

3 - kruszywo czwartorzędowych tarasów akumulaoyjnyoh wyżozyoh, 4

-stożek napływowy rzeki Białej.

W 1960 r. prowadzono badania na obszarach

niskich tarasów oraz napływowych stożków prawych

dopływów górnej Wisły między Skoczowem,

Po-górzem a Czechawicami i Kaniowem. Badaniami

objęto następnie także i obszary pokryw

aku-mulacyjnych wyższych, zachowanych w

Kis-łowie i Pogórzu, a na których M. Książkiewicz (3)

wyróżnił kilka poziomów żwirowych powstałych

w czasie zlodowaceń: krakowskiego, środkowo­

polskiego i bałtyckiego.

Dla ustalenia obszarów najbardziej

perspekty-wicznych z konkretną możliwością występowania

dużych zasobów kruszywa zapoznano się także

i ze sporządzonymi przez D. Poprawę opisami

profili 16 otworów wiertniczych wykonanych na

Pogórzu Sląskim. Z profili tych wynikało, że miąż­

szość utworów czwartorzędu jest tu dość zróżni­

cowana. I tak: w Czechowieach wynosi ona 12,4 m,

w Pszczynie - 16,4 m, w Kaczycach już 26,5 m,

a w Chybiu ok. 28,0 m. Utwory czwartorzędu

podścielone są mioceńskimi, szarymi lub

szaro-popielatymi iłami z wkładkami piasku, miejscami

łupkowymi oraz iłami szarozielonawymi z

wi-docznymi blaszkami miki.

W większości opisanych przez D. Poprawę

otworów wiertniczych utwory czwartorzędu

za-legają (od utworów miocenu w górę) w pewnej

powtarzalnej kolejności, a więc: piaski i żwiry

z niewielkiej miąższości przewarstwieniami mułów

lub iłów, wyżej gliny lessowate, miejscami

za-piaszczone.· Zbliżony układ utworów stwierdzono

także w wyniku prac prowadzonych w 1960 r.

przez Zakład Złóż Surowców Skalnych IG na

obszarach niskich tarasów Wisły i Białej w Pog6rzu

koło Skoczowa oraz w Kaniowie koło Czechowie.

Profil ten podano niżej w kolejności przechodzenia