A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H ISTO RIC A 1, 1980
Maria N a rt o n o w ic z-K o t
K S ZTA ŁTO W A NIE SIĘ ZAŁO ŻEŃ TA K TYC ZN Y CH PPS W SAM ORZĄD ZIE M IEJS KIM (1918— 1923)
PPS zaliczan a do ,,le w ic y n ie p o d leg ło ścio w e j" za n a jw a ż n ie js zy cel u w a żała o d zy sk a n ie n ie p o d leg ło ści i zb u d o w an ie d e m o k r a ty c zn e g o p a ń stw a p olsk ieg o . W zw iązk u z tym , w o k re s ie k s zta łto w a n ia się n ie p o d -leg ło ści, PPS b y ła je d n ą z n aja k ty w n ie j d zia ła ją c y c h sił p o lity cz n y ch . P rzyszły k sz tałt u str o jo w y P olski sta n o w ił jed e n z w ęz ło w y ch p r o b le -m ów, p rz ed k tó ry -m sta n ę ła p a r tia w 1918 r. S tan o w isk o o k r e śla ją c e ta k ty k ę p ar tii w o b e c z a istn ia łej sy tu a cji w listo p ad zie 1918 r. u sta lo n e zo stało n a R adzie P a r t y jn e j w p a ź d z ie rn ik u 1918 r. i w sk a z y w a ło na k o n iecz n o ść p o w o łan ia do ży cia rz ąd u le w ic y n iep o d leg ło śc io w ej. Był nim T y m cz aso w y Rząd Lud ow y R ep u b lik i P o lsk iej u tw o r z o n y z 6 na 7 XI. Z so cja listam i: Ję d r z eje m M o ra czew sk im , Ig n ac ym D aszy ń skim , T om aszem A rciszew sk im , B ro nisław em Z iem ięckim i M ar ia n em M ali-no w sk im , za siad ali w nim lu d o w cy i p rz e d sta w ic ie le r a d y k a ln e j in telig en cji. W y d a n y p rzez rz ąd lu b e lsk i w d n iu 7 XI 1918 r. M a n i fes t p ro k la m o w a ł p o w stan ie d e m o k ra ty c zn e g o p a ń stw a i za p o w ia d ał d e m o k ra ty c zn e reform y, k tó re m iały b yć zr ea lizo w an e p rzez S ejm U staw o d a w -czy. M an ife st, jak stw ierd za A n d rz ej A jn e n k iel, „stał na g r u n c ie ist-n ie ist-nia i u trz y m a ist-n ia u s tr o ju k a p ita listy c z ist-n e g o z p ew ist-n y m i refo rm isty c z- n y m i m o d y fik acja m i, k tó re m iały b yć d o k o n an e w d ro d ze u sta w o d a w c z e j" 1. T a k ie p o sta w ie n ie sp ra w y b y ło zgo dne z zało żeniam i ta k ty c z n y -mi PPS, k tó ra tw ierd ziła , że d ro g a k u p rz eb u d o w ie u s tro ju sp o łecz n eg o p ro w ad zić m iała po p rz ez p o k o jo w e, leg a ln e p r ze o b ra ż en ia, sto p n io w e u z y sk iw a n ie refo rm d r o g ą p ar la m en tar n ą . S tąd też, o bo k w alk i o cod
zien-1 A. A j n e n k i e l , Z d z iejó w T ym c za s o w e g o Rządu L ud ow eg o w Lublinie, „K w a rtaln ik H is to ry c z n y " 1958, n r 4, s. 1083.
n e in te r e s y ro b o tn icz e, g łó w n e zn acz en ie p rz y p isy w a n o d z iałaln o śc i p a r -lam en ta rn e j, ro z u m ieją c p rzez to zd o b y c ie m ak sy m a ln y c h w pjy w ó w w S ejm ie i c iała ch sam o rząd o w y ch .
P o w sta n ie n ie p o d le g łeg o p ań stw a o tw o rzy ło w d zieja c h PPS n o w y roz dział. Z k a d r o w e j, n ie le g a ln e j p a rtii, s ta ła się o na p a r tią m asow ą, d y s p o n u ją c ą sz e re g ie m śr o d k ó w p r z y n a leż n y c h o rg a n iz ac ji le g a ln ej, czasop ism am i, szero kim i m ożliw ościam i p r a c y w p a rla m en cie , w ru c h u zw iązk ow y m i sp ó łd zielczy m , w o rg a n iz ac ja c h sam o rz ąd o w y c h , k u ltu r a ln y c h , tu ry s ty c zn o k r ajo zn a w c z y c h , sp o rto w y ch . W o k r e sie p ie r w -szy ch k ilk u lat p ra c a p a r la m e n ta r n a za ję ła z d e cy d o w a n ie n ac ze ln e m ie jsce w d ziałaln o śc i p a r tii2. Je d n o c ze śn ie PPS, ja k o p r z ed sta w icie lk a p r o le ta r ia tu w e sz ła do ży c ia pu b liczn eg o , u c ze stn icz ąc p o p rz ez sw o ich p rze d staw icieli w p raw n o p u b lic zn y c h in sty tu c ja c h sa m o rzą d u te r y to ria ln e g o . K w e stia f u n k c jo n o w a n ia sa m o rz ą d u n a te r e n a c h b y łe g o za bo -ru ro sy jsk ie g o , p o zb a w io n y c h d o ty ch cz a s te j fo rm y za rząd zan ia, b yła jed n ą z w c ze śn iej ro z w iąz an y ch spraw . W d n iu 13 X II 1918 r. rz ąd M o ra cze w sk ie g o w y d ał d e k r e t O w y b orach d o rad m i e j s k ic h na t er
e-n ie b. K róle stw af K o e-n g reso w e g o , z a w ie ra ją cy d em o k ra ty c z e-n ą o rd y e-n a c ję
w y b o rcz ą, a w d n iu 4 II 1919 r. rząd Ig n a ce g o P a d er ew sk ie g o d e k r e t
O sa m o rzą d zi e m i e j s k i m 3. M im o ty m czaso w o ści (z p ew n y m i zm ian am i
d e k r e t y te p r z e tr w a ły do 1933 r.) stw a rz a ły o n e k o r z y stn e w a r u n k i dla p ra c y sam o rząd ó w . D em o k ra ty c zn y sam o rz ąd m ie jsk i b y ł w d użej m ierze dziełem PPS. D e k r e ty te o b ję ły je d n a k sw ym za sięg ie m ty lk o K o n g resó w k ę. W b y ły m za b o rz e au stria ck im sk o ry g o w a n o d o ty ch cz a so w y sta n p rze z d o p u szc zen ie do istn ie ją c y c h r a d p rz e d staw ic ieli k la -sy ro b o tn icz ej n a zasadz ie u tw o rz e n ia IV k u rii w y b o rc zej.
W m iar ę z bliżan ia się te rm in u w y b o r ó w sa m o rz ąd o w y c h sp ra w a rad m ie jsk ic h n a b ie ra ła w p a r tii n a zn acze niu . W y n ik ało to, ja k m ożna p rzy p u szcz ać, z fa k tu p rz e g ra n e j w w y b o ra c h do S ejm u w sty c zn iu }919 r.4 S ądzić m ożn a, iż a k ty w izo w a n ie p a r tii w o k ół w y b o ró w sam o rz ą d o w y c h sp rz y ja ć m iało w p r o w a d z e n iu w alk i p o lity cz n ej n a to ry p o -k o jo w e a je d n o c ze śn ie , sp o d z ie w a n e lep sze w y n i-k i w y b o ró w , m iały u d o k u m en to w a ć te zę o m ożliw o ści zd o b y c ia w ład zy p o p rz ez w y b o ry .
1 D ziałalno ść p a rlam e n ta r n a PPS z o sta ła z ap re z e n to w an a w k ilk u p u b lika c jac h n a u ko w y c h, m. in. J. H o l z e r , P olska Partia S o c ja lis ty c z n a w la ta ch 1917— 1919, W a r -szaw a 1962; A. L e i n w a n d , P olska Partia S o c ja listy c z n a w ob e c w o jn y p o lsk o - -ra d zie ck iej, W a r sz a w a 1964; K. W i ę с h, P olska Partia S o c ja lis ty c z n a 1:J18— 1921,
W ar sz a w a 1978.
3 „D ziennik P raw P a ń stw a P o lsk ie g o " 1918, n r 20, poz. 58; 1919, n r 13, poz. 140. 4 W w y n ik u w y b o rów se jm o w y ch w s ty cz niu 1919 r. PPS z do by ła 15 m an d ató w a PPSD 20. O ile PPSD o c en ia ła w y b o r y p o zy ty w n ie o ty le PPS b yłe go z a bo ru r o s y j-sk ie go p rz y zn a w a ła, że je j o s iąg n ięc ia b y ły m n iejs ze od s p od z iew an y ch — H o I z e r , op. cit., s. 277— 278.
O d b y ły się o n e w 1919 r. PPS o d n io sła w n ich z w y cięstw o w w ię k sz o ś-ci m iast, g dzie w y sta w iła sw o je lis ty 3.
N a tem at p r a c y w r a d a c h m ie jsk ic h z a ry so w a ły się w PPS p o w a ż n e róż nic e, k tó r e szc zeg ó ln ie w y ra ź n ie u w id o c z n iły się n a X V I K o n g re sie (23— 27 IV 1919). T rz eci d zień o b r a d p o św ię c o n y b y ł o m ó w ien iu ta k t y ki PPS w S ejm ie, ra d a ch d ele g a tó w ro b o tn ic z y ch i w o r g a n a ch sam o -rz ąd o w y c h . T ę o sta tn ią k w estię re fe ro w a ł A rc iszew sk i. S tw ierd z ił on, że „... o p a n o w a n ie ra d m iejsk ic h p rzez k lasę ro b o tn icz ą m a dla n iej o g ro m n e zna czen ie. K lasa ro b o tn icz a, je że li ch ce m ieć w ła d z ę m usi o p a n ow ać g o sp o d a r k ę w m ia stach . Dziś PPS p o siad a w b. K ró le stw ie 238 m iejsc ra d z ieck ich , 38 p re zy d e n tó w i ła w n ik ó w , i o trz y m a ła 1 1 5tys. g ło só w og ó łem p rz y w y b o r a c h 1'6. W e d łu g r e f e r e n ta ta k ty k a p a r tii w r a -dach w in n a się ró ż n ić od sto so w a n e j w S ejm ie, gd zie n iez b ę d n a b y ła o stra k ry ty k a . W p rz y p ad k u sa m o r zą d u k o n ie cz n y n ato m ia st sta w a ł się w sp ó łu d zia ł k la s y ro b o tn icz e j w k o n s tr u k ty w n e j p r a c y n a p o lu g o -sp o d ar k i m iejsk iej.
W to k u o b r ad n ad ty m p ro b le m e m z a ry so w ały się ró żn ic e zd ań co do u d ziału so cja listó w w p ra c a c h r a d m iejsk ic h . G ru p a lew ico w y ch d zia łac zy sk u p io n a w o k ó ł T ad e u sza Ż arsk ieg o i A n to n ie g o Landeg o zgłosiła p r o je k t re z o lu c ji7, sp r z e ciw ia ją c e j się u c z e stn ic tw u so cja listó w w z arz ąd ac h m ie jsk ic h o c h a r a k te r z e m ię d z y p a rty jn y m . D z iałalno ść ra d m iejsk ich , w k tó ry c h o b ok r o b o tn ik ó w za sia d ali p rz ed staw icie lé b u rżu az ji i d ro b n o m iesz cz ań stw a , o g ra n ic zo n a b y ła p rzez p a n u ją c y sy s tem rz ąd ó w b u rż u az y jn y ch . Bowiem , ja k tw ierd z ił Ż arsk i, w sz e lk ie w y b o ry w u s tr o ju k a p ita listy cz n y m u m a cn ia ją je d y n ie d y k ta tu r ę b u rż u -az ji, u ła tw ia ją c je j m ask o w a n ie się p q zo ram i d e m o k ra c ji.
O p o zy c ja le w ico w a nie n eg o w ała , w p rz ec iw ie ń stw ie do k o m u n stów , p o trz e b y u d z iału w p r a c y rad, o g ra n ic z ała je d n a k ro lę p rz e d sta w i-cieli PPS do o b ro n y b ież ący ch in te r e só w ro b o tn icz y c h o ra z b u d ze n ia w śró d p r o le ta ria tu św iado m o ści k laso w ej i k o n iecz no ści o b a le n ia w ład zy k a p ita lizm u d ro g ą re w o lu c ji so cja ln e j. W zw iązk u z ty m ca ła g o sp o -d a r k a m iejsk a m iała zo stać p rz e ję ta przez ra -d y -d ele g a tó w ro b o tn iczy c h .
5 D o kład n e d an e o licz bie ra d n y ch so c ja lis ty c z n y ch w m ia stac h , gd zie PPS w ys -ta w iła s w o je lis ty w: W i ę c h, op. cit., s. 424, -tab . 13.
6 Z je d n o c ze n ie PPS. S pr aw o zd an ie z ko n g r e só w : PPS b. zab oru r o s y js k ie g o , i pru
-s kie go , PPSD oraz i K o ng re-su Z jed n o c z e n io w e g o , W a r-s z a w a 1919, -s. 26. W g K. W ię-
ch a PPS z do by ła w w y b o rac h sam o rzą d ow y ch 390 p rz e d staw ic ie li — W i ę c h, op. cit.,
s. 424.
7 P r o jek t r ez o lu c ji A . Landego i to w a r z y s z y w s pr a w ie d zia łaln o ści rad m ie js k ich , [w:] X V I K on gr es (Z je d n o c z e n io w y ) PPS w K ra k o w ie w 1919 r., opr. A. L e i n w a n d , W. M r o c z k o w s k i , „Z p ola w a lk i" 1960, n r 4, s. 122. Do g r u p y , k tó r a p o d p is a ła tę re z olu c ję , n a le ż e li: T. Ża rski, A. Landy, A. K rah e lsk i, J. K w ap iński, R. Sokoło- w icz, K. K uszell.
W k o n k r e tn y c h p rz y p a d k a c h o p o zy c ja p o su w ała się aż do w y s tęp o -w a n ia z rad , co u czy n ili -w p oło-w ie k -w ie tn ia 1919 r. z-w o len n ic y le-w eg o sk rz y d ła w PPS, ra dn i z Ż y ra rd o w a. O głosili oni d e k la r a c ję stw ie rd z a -jącą , iż R ad a M ie jsk a z u d ziałe m p r z ed sta w icie li w ielu p a rtii p rz y n o si szko d ę in te re so m k la sy ro b o tn ic z ej8. P o sta w a ta zo stała o stro s k r y t y -k o w an a p rz ez K o n g res, ja-k o sp rz ec z n a z z asad am i p ar tii.
O d m ien n e sta n o w isk o w o b ec lew ico w ej k o n c e p c ji ta k ty k i p artii w ciałac h sa m o rzą d o w y c h za ję ła d e le g a c ja łó d zk iej o rg an iz a c ji PPS w sk ład zie : S ta n isław R ap alsk i, A le k sy R żew ski, R om an Izd eb sk i, A d ela K ozio łkiew icz, T eo fil Lu boń ski, A n d r ze j Z a k rzew sk i, S tefa n P łu cien n ik, F ra n c isz e k P ud larz, W ła d y sła w W ilc zy ń sk i, Ja n K lim aszew ski, A n toni R em iszew sk i, B olesław M ierzw iń sk i i Ju lia n B iren cw aig . W zg ło -szon ym p ro jek c ie rezo lu cji, d ow odzili oni, że „... ra d y m ie jsk ie p rzy o b e cn ej o rd y n ac ji stały się n ad zw y czaj w ażn y m cz y n n ik ie m re w o lu -cy jn y m n a d ro d ze w y z w o le n ia lu d u ro b o cz eg o i p ra k ty c z n eg o u jm o w a-nia g o sp o d ar k i m ie jsk ie j p rzez nieg o w sw o je d ło n ie ... ty lk o p rzez cz y n n y ud ział, p rz e d s ta w ic iele PPS p a ra liżu ją m a c h in a c je p a sk a rsk ie d ro b n o m ieszc zań stw a i k am ien icz n ik ó w " 9. U zn ano ró w n ie ż, że zad an ia so c ja lis ty c zn y ch r a d n y c h w in n y p o leg a ć n a o bro nie, in te re só w k la sy ro b o tn icz ej i u rz e cz y w is tn ia n iu so cjalizm u m u n icy p a ln eg o w ja k n a jszerszy m za k resie. Je d n o c ze śn ie re z o lu c ja w z y w ała w szy stk ic h cz łon k ó w p ar tii do w zięcia ja k n a jcz y n n iejsz e g o u d zia łu w p ra c a c h ra d ziec -kich i za rząd a ch m iast. R ezo lu c ja ta, po d ro b n y c h p o p ra w k a ch zo stała p rz y ję ta ja k o o b o w iąz u ją ca, p rzez X V I K on g re s PPS. Z g o dn ie z g ene - t a ln ą lin ią p o lity cz n ą PPS p rz ed sta w icie le jej w eszli do za rzą d ó w m ie j-skich n a w e t z re p re z e n tan ta m i c en tru m i p ra w icy . P rzy k ład em m oże być R ada M ie jsk a Łodzi. W 1919 r. PPS m im o p rz ew a g i (zd oby ła 25 m a n d a tó w n a 75 o gółem ), n a fo rum R ad y w sp ó łp ra c o w a ła z NPR. N a -to m ia st w 1923 r. zw y cię stw o w w y b o ra c h sa m o rzą d o w y c h o d n ió sł b lok ce n tro -p r aw ic o w y (NPR, ChD, ND) u z y s k u ją c 24 m an d a ty , so cja liści o tr zy m a li jed y n ie 9 m iejsc ra d zie ck ic h . M im o iż b y li w zd e cy d o w a n ej m n iejszo ści, p oz ostali w radzie. W y d a je się jed n ak , iż a k c ja w y b o rc za do ra d m ie jsk ic h n ie d a ła ta k ic h e fek tó w p o lity c zn y ch , ja k ich sp o d zie-w a ło się k ier o zie-w n ic tzie-w o p ar tii, g d y ż sto su n k o zie-w o m ałe z ain te r eso zie-w a n ie w y b o ra m f i u działem PPS w p r a c y rad u tru d n iało zd y sk o n to w a n ie w z g lę d n y c h su k ce só w w p ro p a g a n d zie p a r ty jn e j.
O w iele w ięk sz e zn acze n ie m iały sp ra w y sam o rz ąd o w e dla PPSD. W y n ik a ło to z tra d y c ji i p rz y zw y c za jen ia do leg aln y ch form p ra cy ,
8 D e k lar ac ję po dp isali: Józ ef Lew an dow sk i, W ac ła w P rz yb y lski, S tan isła w B e dn ar-ski — X V I K ongres .... s. 82.
8 Tam że, s. 122— 123; W. L. K a r w a c k i , W a lk a o w ła d zę w Łodzi 1918— 1919, Łódź 1962, s. 144.
w tym ró w n ie ż w sam o rz ąd a ch n a te r e n ie G alicji. U p ro g u n ie p o d leg -ło ści p a r tia z a ję ła się p rz ep ro w a d za n ie m w y b o ró w d o d a tk o w y c h celem z d e m o k ra ty z o w a n ia f u n k c jo n u ją c y c h w ó w c zas sa m o rzą d ó w p o c h o d z ący ch z w y b o ró w k u ria ln y c h . PPSD d y sp o n o w a ła ró w n ie ż zn a czn ie w ię k -szą k a d r ą d o św iad c zo n y ch d ziała czy , k tó rz y w w ie lu w y p a d k a c h „im p o rto w an i" b y li z G a licji n a te re n P olski c e n tra ln e j. Do Łodzi, g d zie s o c ja -liści zdo b y li w 1919 r. w ięk sz o ść w R adzie M iejsk iej, p rz y b y li D o ro ta i H e n r y k K łu szy ń sc y , Ed m u nd W e isb e rg -W ie liń sk i, W ie ń c z y s ła w Ba- d zian 10.
Dla te re n o w y c h o rg a n iz ac ji PPS u d z iał w ra d ac h m ie jsk ic h stw a -rz ał p o w aż n e tr u d n o ści. Z w iązan e b y ły o n e z b rak ie m o d p o w ied n ie j k a d r y d z iała czy o r a z z n iés p re c y z o w a n y m i o sta te c z n ie za łoż eniam i t a k ty czn y m i p a r tii w t e j d zied zinie. Z ac h o d ziła p r z e to k o n iecz n o ść stw o -rz e n ia o rg a n iz a cji d ziałaczy PPS p ra c u ją c y c h w sam o -rz ąd zie. C e n tr a ln y K o m itet W y k o ln a w cz y (CKW ) w m y śl u c h w a l X V I K o ln g re su p r z y stą p ił w lip cu 1919 r. do o rg an iz o w an ia C e n tra ln e g o W y d z ia łu S am o -rząd o w eg o . W sk ła d jeg o w eszli: T om asz A rc isz ew sk i, Em il B ob row ski, Z y g m u n t K lem en siew icz, S tan isła w P aliń sk i, A le k sy R żew ski, d r S te -fan L u k sem b u rg i d r Tadeusz S ztu rm d e S z tr em 11. N a cze ln y m z ad a-n iem W y d ziału b y ło , k o o r d y a-n o w a a-n ie p o lity k i sa m o rz ąd o w e j p a rtii, u d z ie la n ie p o m o cy o rg a n iz a c y jn e j i p r a w n e j. Je d n o c ze śn ie C W S n a p o sied ze n iu w d n iu 6 V II 1919 r., zg od n ie z za le ce n ia m i z aw a rty m i w rez o lu cji X V I K o n g resu , p o sta n o w ił zw o łać o g ó ln o k ra jo w y zjazd d ziała czy sam o rzą d o w y c h , ja k o „... n a jw a ż n ie jsz ą in s ta n c ję w sp ra w a ch d o ty cz ą cy c h g o sp o d a rk i m u n ic y p a ln e j" 12.
T erm in zja zd u w y zn ac zo n o p o c zą tk o w o n a w rz e sień 1919 r., je d n a k -że w zw iązk u z o d b y w a ją cy m i się w w ielu m iasta c h w y b o ra m i, zo-sta ł p rz e su n ię ty n a p o c z ą te k p aź d ziern ik a . W o k re s ie m ięd zy sierp n ie m a p aź d zier n ik iem o d b y ły się o k rę g o w e k o n fe re n c je d z iałac zy w K u t-n ie, L ub lit-n ie, Łodzi, P ab iat-n icach , R ado m iu, W a r sz a w ie i Z ag łę b iu D ą brow skim ; u c ze stn icz y li w n ic h ta k że p rz e d sta w ic ie le C e n tr a ln e g o W y d z ia łu S am orzą do w eg o . W zjeź dzie, k t ó r y o b ra d o w a ł w W ar sz aw ie w d n iach 4— 5 X 1919 r. b ra ło u d z ia ł U l d ziałacz y r e p r e z e n tu ją c y c h
10 L. M r o c z k a , Ł ó d zka o rganizacja P o ls kiej P artii S o c ja lis ty c zn e j w latac h
1918— 1026, Łódź 1971, s. 36.
11 Tam że, s. 71. W la ta c h 1920— 1923 w sk ła d C e n tra ln e g o W y d z ia łu Sa m orz ą-do w eg o w cho dźili: T. A rc isze w sk i, A. H au s n e r, R. Ja w o r o w s k i, T. T oep litz, S. T or — A rc hiw um W o jew ó d zk ie m ia sta Łodzi, Z espół pism i d ru k ó w u lo tn y c h , Sp ra w oz da nie
C K W h a X IX K on gres PPS, s yg n. 575/110.
42 m ia s ta 13. D e le g ac ja łó d zk a liczy ła 11 osób (m. in. b y li to A le k sy R żew sk i, S tefan K op ciński, A d e la K ozio łkiew icz, J a n K lim aszew sk i). P o rzą d e k o b ra d p rze w id y w ał k ilk a r e fe r a tó w o d z iałaln o śc i sa m o rz ą-d o w e j14.
N a zjeź dzie p o n o w n ie w y p ły n ę ła s p ra w a u d ziału p a r tii w sa m o rz ą-dzie. Z ar ó w n o w ita ją c y z e b r an y c h w im ie niu C K W B ron isław Ziemię'c- ki, ja k i re fe ru ją c y ten p ro b lem W ła d y sła w U ziem bło o p o w iad ali się za u d z iałe m p a r tii w ciała ch sam o rzą d o w y c h . Z iem ięck i w sk az u jąc na fak t, iż s te r w ład z y z n a jd u je się w r ę k a c h re ak c ji, stw ier d z a ł je d n o cz eśnie, że n a le ży u c ze stn ic zy ć w ra d ac h z d w ó ch p ow od ó w , po p ie r -w sze d ziałacze p r a c u ją c y -w sam o rzą dz ie b io rą u dział -w p ra c a c h z -w ią-za n y c h z p o p r a w ą sy tu a c ji b y to w e j ro b o tn ik ó w , a po d ru g ie d ziała l-n o ść sam o rząd o w a sta l-n o w i szk o łę p ra c y sp o łec z l-n o -p a ń stw o w ej13.
D y sk u sja, w k tó re j g ło s za brali: A le k sy R żew ski, J e r z y S ochack i, T om asz C ałuń , F ra n c isz e k P erl, S ta n isław T o łw iń sk i i in ni, p o p a r ła te -zę r e f e r e n ta o w y k o rz y sta n iu w sz y s tk ich d o s tę p n y ch p la c ó w ek do w al-ki o re a liz a c ję p o trz e b ro b o tn ik a i p rz y szły u s tr ó j sp o łec zn y . R ezo lucja zg ło szo n a p rz e z U z iem błę zo stała p r z y ję ta p r a w ie p rzez w szy stk ic h d e -leg atów . J e d y n ie S tefan B aran ieck i, r e p r e z e n ta n t S ie dlec, p rz ec iw n y b y ł u d zia ło w i p ar tii w p r a ca c h zarząd ó w m iejsk ic h w w a r u n k a c h u s t-ro ju k a p italisty c zn e g o . T w ie rd z ił bow iem , że p a rtia b ierze w ó w czas na sieb ie o d p o w ied z ia ln o ść za p o ło żen ie p ro le ta ria tu . U ziem b ło tak c h a -ra k te r y z u je w e w sp o m n ien ia c h sw o je stan o w isk o : „... u w a żałe m , że w ch o d z ąc do M ag istra tu , je ste ś m y p o w o łan i n ie do za rzą d za n ia k o n -str u k c ją p a ń stw a , lecz do k ie ro w a n ia g o sp o d a r k ą k o m u n a ln ą o o g ra n i-cz o n y ch k o m p eten cja ch . Z ada niem w ięc n asz y m je s t w a lk a o ja k n a j-sze rszą au to n o m ię z w iązk ó w k o m u n a ln y ch w d zied z in ie fin an so w ej i a d m in istr a c y jn e j. P o w in n iśm y u w aża ć sieb ie za p rz e d sta w ic ie li sz e-ro k ic h m as m ie jsk ie j lu d n o śc i w a lc z ąc ej o sw e p r a w a " 16.
13 Z ja z d d zia ła c zy s a m o rz ą do w yc h PPS, W ar sz a w a 1920, s. 4. Pre zes em h o n o ro -w ym Z jazd u z o sta ł J. M O racze-w ski, do p rez yd ium za pro szo n o: W . U ziem błę, A. Rże-w- sk ie go, M. K elles-K rauz, E. B obrow skiego, R. J aw o ro w sk ieg o . N a 111 d ele g a tó w 7 b yło p re zy d e ntam i: z Łodzi, R adom ia, Łow icza, T om a szow a M az., G ro dziska , P a-b ia nic i P uław ; 4 w ic ep re zy d en ta m i: z G rod ziska, Lua-blina, To m aszow a M az. i Z gierza; 30 ław n ik am i i 70 ra dn y m i. W zje źd zie u cze stnic zyło U k o b ie t p ełn ią c yc h fu n k cje ra dn y ch .
14 N a zjeź dzie w yg ło szon o n a s tę p u ją c e r e f e r a ty — S. L uksem burg, Zadania sa m o
-rządu a sk ar bo w oś ć, W . U ziem bło, O ta k ty c e PPS w Radach m ie js k ic h i M a gistr a-tach, S. K o pciń sk i, Sam orzą d m ie js k i a s zk o ln ic tw o , A. B aryka, O a pro w iz a cji m iast,
J. H em pel, R uc h s p ó łd z ie lc zy a s o c ja lis ty c z n i ra dni m ie js c y , A. R żew ski, O
organiz ac ji sam orządu , J. K lim aszew sk i, P roblem p o lity k i b u d o w la ne j m ia st — Zja zd d zia -ła cz y ..., s. 4 i n.
15 W . U z i e m b ł o , W sp o m n ie n ia 1900— 1939, W ar sz a w a 1965, s. 245. 16 Tam że, s. 246.
Z jazd z a ak c ep to w ał re zo lu c ję , o k r e ś la ją c ą z a sad y p o lity k i sa m o r zą -d ow ej. W y r a ż a ła o n a sta n o w is k o b ez w z g lę-d n ie k la so w e w e w sz y st-k ich sp ra w a ch g o sp o d a rst-k i m ie jsst-k ie j o raz p o zw alała w c ho dzić do z a-rz ąd ó w m iast ty lk o w ó w czas, g d y b y fr a k c ja so c jalisty c z n a stan o w iła co n ajm n iej p o ło w ę w sz y stk ic h ra d n y c h . W w y p a d k u k ie d y so cja liśc i zn aleź lib y się w m n iejsz o śc i za le ca n o sto so w a ć ta k ty k ę , ta k ą j a k ą sto -su ją p o sło w ie so c jalisty c z n i w S ejm ie, tzn. p rz e jść do o p o zy cji i n ie b ra ć n a sieb ie o d p o w ied z ia ln o śc i za p o lity k ę k o m u n a ln ą 17. Z jazd d z ia-łaczy sa m o rz ą d o w y c h u ch w a lił n a d to sz e re g w y ty c z n y c h w z a k re sie d ziała ln o śc i sp o łec zn o g o sp o d a rc ze j. W z a k re sie k u ltu r y i o św iaty p o -stu lo w an o p rz ep ro w a d ze n ie re fo rm y szk o ln ictw a , p rz e jęc ie g o p od o p ie k ę W y d z ia łó w S zk o ln y ch M a g istr ató w . Z ar zą d y m iast m iały za jąć się ró w n ie ż p o d n o sze n iem k u ltu r y m as i z a sp a k aja n ie m ich d u c h o w y c h p o trze b . W d zia łalno śc i k u ltu r a ln e j m iały b y ć p o m o cn e istn ie ją c e p rz y M a g is tr a ta c h K om isje K u ltu ra ln o - O św iato w e lu b W y d z ia ły . W d z iedzin ie fin an só w k o m u n a ln y ch zjaz d z a ap elo w a ł o sto p n io w e lik w id o -w a n ie p o d a tk ó -w p o śre d n ic h n a k o rz y ść p o d atk ó -w b e zp o śred n ich .
U ch w ały zjazd u z ez w a la ły n a u d zia ł so cja listó w w r ad ac h , n a w e t g d y n ie stan o w ili oni w ięk szo ści. N ie o k re ś la ł je d n a k ja sn o i p r e c y z y j-n ie k w e stii e w e j-n tu a lj-n y c h p o ro z u m ie ń z u g ru p o w a j-n iam i p raw ico w y m i i ce n tro w y m i. Był to e f e k t u tr z y m u ją c e j się w śró d sam o rz ąd o w c ó w n a dziei n a m ożliw o ść p r z y n a jm n ie j o g ran ic zo n ej w s p ó łp ra c y z nim i. J e d -n ak że, ja k p o k az a ła -n ie d a le k a p rzy szło ść, b y ły to ilu zje -n iem o żliw e do zr ea liz o w a n ia w ó w c zesn ej s y tu a c ji p o lity c z n e j k ra ju , k ie d y s te r rz ądó w sp o cz y w ał w rę k u p ra w ic o w y ch g a b in e tó w Ig n ac eg o P a d e re w sk ie -go, p ó źn iej Leop olda S ku lsk ieg o. P o su n ię cia ty c h rząd ó w , ro zw ią zy w an ie ra d m iejsk ic h , u c h y la an ie u ch w ał, o d m a w ia an ie p o p ar cia fian aan so w e -go, u n iem o żliw iały fu n k c jo n o w an ie sam o rz ą d u te ry to r ia ln e g o . N iem o żn o ść re a liza c ji żn aw e t w skro m żn ym sto p żn iu re fo rm y g o sp o d ar k i k o -m u n a ln ej p ow o d o w ała, iż ta-m g d zie PPS b y ła w -m n iejszo ści, tr ac iła sw o je w p ływ y . Je d n o c ze śn ie w o d cz u ciu rzesz r o b o tn ic z y c h b y ła w sp ó ł-o d p ł-o w ied z ialn a za za istn iały stan. W zw iązk u z tym , n ie k tó r e ł-o rg a n i-za cje p a r ty jn e , m im o i-za k azó w ze str o n y C K W , p o d e jm o w a ły u ch w a ły o w y c o fa n iu się z sam o rz ąd u , ja k m iało to m ie jsc e w 1920 r. w S ied l-cach, czy T om aszow ie Maz.
P o su n ię cia ta k ie w y w o ła ły szcz ery n ie p o k ó j w k ie ro w n ic tw ie p a r -ty jn y m . R ad a N ac zeln a na p o sie d ze n iu w d n iac h 1— 2 II 1920 r. zob li-g o w a ła C K W do zw o łan ia k o n fe re n c ji d z iałac zy sa m o rzą d o w y ch . Z e-b ra ła się o n a 28 III 1920 г., a c en tra ln y m p u n k te m je j o e-b ra d s ta ł się zn ow u p ro b lem u d ziału p a r tii w sam orz ądzie. W tra k c ie o b ra d z a ry s o
-17 S kła da n ie m a n d atów r ad zie ck ich m ogło n a s tą p ić ty lk o za zg od ą C en tr aln eg o W yd z ia łu S am o rząd ow eg o — Zja zd d z ia ła c zy s. 5.
w a ły się w y ra źn ie trz y stan o w isk a w te j k w e stii. N a jb a rd z iej ra d y k a ln e p r e z en to w a ł A nto n i S zczerk o w ski. P o stu lo w ał on u stą p ien ie so cja listó w z ra d m ie jsk ic h i m ag istr ató w i p rz e n ie sie n ie w a lk i n a fo ru m S ejm u. U m iark o w an ą g r u p ę stan o w ili d eleg a c i sk u p ien i w o k ó ł S ta n isła w a T o ra, A d a m a P ró ch n ik a i S tefan a B ara n iec k ieg o , o p o w ia d a ją c ą się za p o -zo stan ie m w r a d a c h a le w y co fan ie m się z m ag istrató w . N a to m ia st Z iem ięck i i R żew ski n ie ch cieli d op u śc ić do o g r a n ic z en ia u d ziału PPS w zw iązk ach k o m u n aln y ch . W w y n ik u p o w aż n y ch ro z b ież n o ści k o n f e r e n c ja p rz y ję ła k o m p ro m iso w ą u ch w a łę. P o d trz y m y w a ła o n a d o ty c h cza so w e za sa d y p o lity k i sam o rz ąd o w ej, tj. ud ział w ra d a c h i z ac h o w a -n ie p rz y p a d a ją c y c h p a r tii z w y b o r ó w p r o p o r c jo -n a l-n y c h sta-n o w isk w m a g istra tac h . Z ale ciła n a d to b ezw zg lęd n ą o p o zy c ję w o b e c p r a w ic o -w e j -w ięk szo ści. U ch-w ala z a k az y -w ała tak ż e p o ro z u m ie-w a n ia się ze stro n n ic tw a m i n iero b o tn ic z y m i18. Is to tn e zn a cze n ie dla te r e n o w y c h o r -g an iza c ji PPS m iała u ch w ała o d ec en traliz a cji p o lity k i sam o rząd o w e j. U z ależ n iała o na ta k ty k ę p a r tii od k o n k r e tn y c h w a ru n k ó w lo k alą y c h . W raz ie zm iany k u rs u n ależ ało p o roz u m ie ć się z C e n tra ln y m W y d z ia łem S a m o rząd o w ym . K o n fe ren c ja, z d ają c so b ie sp r a w ę z ro li ja k o p r z y -p ad ła PPS w z a k re sie o d r a b ia n ia z an ie d b a ń k u ltu r a ln y c h w śro d o w isk u ro b o tn ic zy m , k ła d ła szc zeg ó ln y n a c isk n a d zia łaln o ść k u ltu ra ln o -o ś- w iato w ą z arzą d ó w m ie jsk ic h 19 (z ak ład an ie u n iw e r s y te tó w ro b o tn ic zy c h , su b sy d io w an ie o rg a n iza cji sp o łec zn y ch o p ro filu o św iato w y m i k u ltu -raln y m , o rg an iz o w a n ie w id o w isk te a tr a ln y c h i k o n certó w ).
Z w o łan y w m aju 1920 r. X V II K o n g res PPS p o d su m o w ał d o ty ch c z aso w e o siąg n ięc ia p ar tii w dz ied zin ie p o lity k i k o m u n aln ej. W sp ra w o -z d an iu p o lity c-zn y m C K W Z iem ięck i -zw ró cił u w ag ę n a tru d n o ści, ja k ie n a p o ty k a ła PPS r e aliz u jąc h a sło szero kiego , d em o k ra ty c zn eg o sam o rz ą d u te ry to r ia ln e g o . R ó w nież R żew ski a n a liz u ją c sto su n e k w ład z rz ą d o w y c h do zw iązk ó w k o m u n a ln y ch zau w aży ł: „... sto su n ek rzą d u o b ec -n eg o do sam o rzą d ó w je s t fa ta l-n y . S ied zim y w i-n sty tu c ja ch sa m o rz ą-d ow y ch , g ą-d y ż w ie rzy m y , że w raz z w e jśc ie m n a sz y c h to w a rz y sz y ą-do rz ą d u sto su n e k te n się p o le p sz y " 20. K o n cep c je p o lity k i sam o rz ąd o w e j b y ły ró żne. Z u p ełn ie o d m ien n e stan o w isk o za ją ł w ty m w z ględ zie A n ton i P ająk , k tó r y d o m ag ał się p rz ed e w sz ystk im o p a n o w a n ia sam o -rząd ów , co m iało sp o w o d o w a ć u p a d e k g a b in e tu rz ąd o w eg o . J a k m ożna sąd zić r e aliza c ja teg o p o s tu la tu b y ła w ó w czas m ało p raw d o p o d o b n a , je że li się zw aży słab ość u str o jo w ą i fin an sow ą p o lsk ieg o sam o rz ąd u .
18 „ R ob otnik" 1920, n r 89, s. 1. 19 M r o c z k a , op. cit., s. 72—73.
» X V I I K on gres PPS (21— 25 V 1920 г.), opr. W . M г о с z к o w s к i, J. Т о m i с- k i , „ N a jn ow s ze D zieje P olski 1914— 1939" 1963, t. V I, s. 245— 254.
P o n o w n ie sp ra w a ta k ty k i w ra d a ch m ie jsk ich i m a g is tra ta c h w y -p ły n ę ła n a X IX K o n g re sie -p ar tii w 1923 r. P r z y ję to w ó w c zas re z o lu cję d o m ag a jąc ą się u c h w a le n ia p rzez S ejm u sta w y o sam o rząd zie, je d n o lite j dla ca łe g o k ra ju . W rez o lu cji te j cz ytam y : „K o n g res stw ie rd za , że r e a k -cja p o lsk a d ąży do z u p e łn e g p u w stec z n ie n ia u staw y o sam o rząd zie. W y ra ze m teg o d ą żen ia są w n io sk i zg łasz an e p rze z p ra w ic o w y ch d zia-łac zy sam o rz ąd o w y c h na z ja zd ac h m iast, z d ą ż ając e do z n iesie n ia za-sa d y ró w n o śc i i b e zp o śred n io ści w y b o ró w , p od p ozo rem ciąg ło ści p r a c y w r a d a c h m ie jsk ic h lub o b ro n y in te re s ó w p o lsk ich n a k r e sa c h w sc h o d -n ich , w p ro w a d ze -n ia w y so k ie g o c e-n z u su w y k sz ta łc e -n ia p rz y w y b o ra c h cz ło nk ó w M ag istr atu . K o n g re s p o leca Z w iązk o w i P o lsk ic h P osłów S ocja lis ty c zn y c h p rz ep ro w a d ze n ie ja k n aje n e rg ic z n ie js z e j w a lk i o u tr z y -m an ie za sad d e -m o k ra ty cz n y c h w u sta w ie s a-m o r z ą d o w e j" 21. D elegaci w y p o w ie d zieli się ró w n ie ż za trz y le tn ią k a d e n c ją ra d m ie jsk ic h i za m a g istra te m w y b ier a n y m n a czas trw a n ia k a d e n c ji r a d 1, o d p o w ied z ial-ny m p rz e d nią i w ch o d ząc y m w jej sk ład o ra z za sz eścio p rzy m io tn ik o - w y m p raw em w y bo rczy m . P o stp lo w a n o tak ż e u n ie za leż n ie n ie sam o -rzą d ó w o d w ładz n ad z o rc z y c h z b y t m ocn o k rę p u ją c y c h p o su n ię cia rad . Je d n o cz e śn ie K o n g res u sta lił p e w n e fo rm y o rg a n iz a cy jn e . S o cjaliści u c z estn icz ą c y w p ra c a c h ra«fr w in n i zo rg an izo w a ć się w e fr a k c je r a -d zieckie, -d z ia łają ce w o p a rc iu o u c h w ały C K W i C e n tr aln e g o W y -d z ia łu S am o rząd o w eg o o ra z m ie jsc o w y c h w ładz p a r ty jn y c h . U stalo n o n ad to , iż tw o rz e n ie trw a ły c h b lok ó w z u g ru p o w a n ia m i d e m o k ra ty cz n y m i w r a -d ac h m oże o -d b y w a ć się je -d y n ie w p o ro z u m ien iu z CK W . O -d n o śn ie -do o b sad z en ia fu n k c ji w m a g istra ta ch , K o n g res p o sta n o w ił p rz y jm o w a n ie ich uza leżn ić od licz by ra d n y ch . W w y p a d k u g d y s p c ja liś d stan o w ili a b -so lu tn ą w ięk sz ość, m ożna b yło o b sad zić stan o w isk o p re z y d e n ta , in n e fu n k cje (w ice p re zy d e n ta i ław n ik ó w ) m o gły b y ć o b ejm o w an e n a p o d -staw ie p ro p o rc jo n a ln e g o u k ład u sił w ra d zie za zg o d ą k ie ro w n ictw a p a r tii22.
Ja k w y n ik a z p o w y ższ y ch roz w aża ń, za g a d n ie n ia sam o rz ąd o w e o d -g ry w a ły p ow aż n ą ro lę w ż y ciu p ar tii. W y r az e m te -g o b y ło u tw o rz en ie C e n traln e g o W y d z ia łu S am o rząd o w eg o p rz y C KW , p o p rz ez k tó r y PPS re alizo w a ła sw o je k o n c e p c je p o lity c zn e n a p o lu sam o rząd o w y m . Ju ż z ch w ilą o d zy sk a n ia n iep o d le g ło ści p rz y stą p ili so cjaliśc i do w a lk i o r e a li-za cję h asła sz e ro k ieg o sam o rzą d u te ry to r ia ln e g o . Efek tem tego b y ła d em o k ra ty c zn a o rd y n a c ja w y b o rcza , za p e w n ia jąc a szero kiem em aso em sp o łecz e ń stw a u dział w ży ciu p o lityc zny m . M im o ró żnic w sp ra w ie ta k t y -ki w ra d a c h m iejsk ich , ja k ie u w id o czn iły się n a k o le jn y c h k o n g re sa ch ,
21 A. B e t c i k o w s k a , S tr o n nic tw a i z w ią z k i p o lity c z n e w P olsce, W a rs za w a 1925, s. 369.
p r a c a sam o rz ąd o w a p rzy n io sła sp o re e f e k ty sp o łecz n e i p o lity cz n e. P rzy w ó d c y PPS tr ak to w a li u d ział w p r a c y zw iązk ó w k o m u n a ln y ch ja k o szk o -łę rz ą d z e n ia d la sw ego a k ty w u i je d n o c z e śn ie jak o śr o d e k słu żą c y do p e w n eg o o g r an ic z en ia n e g a ty w n y c h sk u tk ó w u s tro ju k a p italisty c z n e g o .
I n s ty tu t H is torii UŁ Z akład H istorii P olski N ajn o w sze j
М ария Нартонович-Кот Ф О РМ И РО ВА Н И Е ТА КТИ ЧЕСКИ Х П Р ЕД П О С Ы Л О К ППС В ГО РО Д СКО М СА М О У П РА В ЛЕН И И (1 91 8 -19 2 3) С татья обсуж д ает вопросы, связанные с формированием тактических предпосылок П ПС в городских советах в период 1918 г. от мом ента восстановления независимости до XIX Конгресса П П С 1923 г. Ш ирокое территориальное сам оуп равление было одним из важнейших лозунгов выдвинутых партией в своих политических програм мах. О существляя этот постулат, П ПС активно включилась в разраб отку дем ократи-ческого полож ен ия о выборах в органы сам оуправления. О дновременно, вопрос участия социалистов в работах городских советов был действительно проблемой, над которой велись дискуссии на партийных конгрессах. XVI Конгресс по казал серьёзные разн огласия в понимании этой проблемы. Л е ва я группировка Т. Ж а рско го и А. Л анд е, хотя и не осп аривала участия в работе Советов, но органичивала роль представи-телей ПП С в защ ите текущих интересов рабочих и п редлагала отда ть городское хозяйство в руки Р Д Р . П ротивополож ную позицию зан ял а делегац ия лодзииской П ПС, требую щ ая активного участия в советских работах. Резолю ция, представлен ная этой группой, была принята как обязываю щ ая для всех членов П П С. С целью координации сам оуправляю щей политики партии, а та кж е оказывания организацион-ной и юридической помощи коммунальным союзам, в июле 1919 г. был создан Ц ентральный О тдел самоуправления. Д еятельность ЦОС проявилась в организации съезда деятелей самоуправлений в октябре 1919 г. и конференции в м арте 1920 г. Тогд а были утверж дены принципы политики сам оуправления, позволяющ ие на включение социалистов в городские советы. Принципы эти поддерж али иа XVII и XIX Конгрессах ППС,
