A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___ _____________ _____FO LIA OECONOMICA 21, 1982 ________ _________
P a w e ł Z le m iń e k i*
POGLĄDY EKONOMICZNE EDWARDA BERNSTEINA (z a s a d n ic z e t e z y )
I . We tęp *
E . B e r n s t e in (1850-1932) d la w s p ó łc z e s n yc h p e r t i i s o c j a ld e m o k ratycz n ych j e s t symbolem ź r ó d ła , z k tó re g o w z i ę ły one - Ja k o p a r t i e refo rm - p o c z ą te k s w o je j id e o w o - p o lity c z n e j eg zy s t e n c j i . P r o c e s r e w i z j i n a u k i M a rk s a , j a k i r o z p o c z ą ł B e r n s t e in w końcu X IX w . , z a k o ń c z y ł s ię zupełnym o d rzu ceniem marksizmu p rz e z w ię k s z o ś ć n a j b a r d z i e j li c z ą c y c h s ię s o c j a l i s t y c z n y c h i
<►
s o c ja ld e m o k r a ty c z n y c h p a r t i i Z a ch o d u , że wspomnimy n ie m ie c k ą , a n g i e l s k ą , a u s r ia c k g , szwedzką.
Na p r z e ło m ie X IX i XX w, z o lb rz y m ią n a m ię tn o ś c ią d yskutow a no w s z e re g a c h n ie m ie c k ie j s o c ja ld e m o k r a c ji nad ekonom icznym i p o g ląd a m i B e r n s t e i n a , s z c z e g ó ln ie zaś natl ic h c z ę ś c ią d o ty c z ą c ą i n t e r p r e t a c j i a k u m u la c ji k a p i t a ł u i k ryz ysó w ekonom icznych, z w ła szcz a że r o z s t r z y g n ię c ia w k w e s tia c h ekonom icznych d e cyd o w a ły tak ż e o s fo rm u ło w a n iu o k re ś lo n y c h p o s tu la tó w Id eow ych i s t r a t e g i i p a r t y j n o - p o l i t y c z n e j . Do tych »p o g lęd ó w n a w ią z u ją w pewnej m ie rz e w sp ó łcz esn e p a r t i e s o c ja ld e m o k r a ty c z n e , c h o c ia ż tym vv g łó w n ie o d z i e d z ic z y ły one z dorobku B e r n s t e in a , są je g o id e e p o l i t y c z n e .
*Mgr - d o k to ra n t w In s t y t u c ie * E k o n o m ii P o l i t y c z n e j U n iw e rs y t e t u Ł ó d z k ie g o .
P re z e n to w a n e o p ra c o w a n ie j e e t p ró b ę s ys te m a tyc z n e g o p rzed - s t a w ie n ie : ekonom icznych poględów B e r n s t e in a w ic h podstaw ow ych
.tezach«, ■
P r z e d s t a w ie n ie dorobku " o j c a re w iz jo n lz m u " w t e j p o s t a c i wy li j e a ię u z a sa d n io n e zw ażyw szy, że w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e je g o p o g lę d y ekonom iczne b y ły c h a ra k te ry z o w a n e d osyć p o b ie ż n ie p r z y o k a z j i om aw ian ia dokonań in n y c h p r z e d s t a w i c i e l i s o c ja ld e m o k ra c j i n ie m ie c k ie j p rzełom u XZX i XX w .1 , będź w k o n t e k ś c ie s z e r- e z e j p r o b le m a t y k i, k t ó r e j p o g lę d y B e r n s t e in a - w tym ta k ż e p o l i ty c z n e i s p o łe c z n e - b y ły je d y n ie rep re z e n ta tyw n ym p rz y k ła d e m 2 .
Od raz u n a le ż y d o d a ć , że z n a jp e łn ie js z y m i n a jw a r to ś c io w szym omówieniem ekonom icznych poględów B e r n s t e in a mamy do c z y n i e n i a w p r a c y Z , « lu z y - W o ło s ie w ic z i do k t ó r e j w n in ie js z y m o- p ra c o w a n iu c h ę t n ie s i ę odw oływ ano, k o r z y s t a ję c z w ła s z c z a z o b f i c i e p rz e z n i ę , cyto w a n ych p r a c B e r n s t e in a , n ie d o s tę p n y c h a u t o r o w i n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia .
W praw dzie dorob ek B e r n s t e in a ma za sobę b o g atę l i t e r a t u r ę k r y t y c z n ę , p rz e d e w s z y s tk im z o k re s u Je n u w s p ó łc z e s n e g o , tym n ie m n ie j w n in ie js z y m o p ra co w a n iu , n ie o g r a n i c z a ję c s i ę do samej t y l k o s y s t e m a t y z a c j i, próbowano ró w n ie ż p r z e d s t a w ić w ła s n e p r z e m y ś le n ia d o ty c z ą c e pewnych k w e e t i i s z c z e g ó ło w y c h , p o m ija n y c h do ty c h c z a s p r z y om aw ianiu je g o pog lęd ó w ek o n o m icz n ych , o ra z o c e n ić je g o p ostaw ę m e to d o lo g ic z n ą 3.
W t r a k c i e n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia k o rz y s ta n o z n a s tę p u ję c y c h p r a c B e r n s t e i n e ; "Z a s a d y s o c ja liz m u i z a d a n ia s o c j a ld e m o k r a c ji“ ; "W i* J.e t W i s s e n s c h a f t l i c h e r S o z ia lis m u s m ö g lic h “ ; " Z u r G e s c h ic h te
H . W » i d e n b e r 9 , W z lo t i upedek K a r o le K a u t- ö k y 'e & o , Kroków 1972.
2Zob. Z>. K 1 u z a~W o ł o s i e w i c z , T e o r ia ro z w o ju k a p it a liz m u w d y s k u e ja c h s o c ja ld e m o k r a c ji n ie m ie c k ie j 1091-1914, Warszawa 1963; M iędzynarodow y ru ch r o b o t n ic z y , t . 1 , Warszawę 1976; W. N e m i o t к 1 e w 1 c z , ' ,M yéi p o l i t y c z n a m arksizmu a r e w iz jo n iz m , Warszawa 1969.
3
Chodzi t u t e j o s ta n o w is k o B e r n s t e in a w k w e s t i i k o n k u r e n c y j n o ś c i d ro b n e j p r o d u k c j i p r z e m y s ło w e j, a s z c z e g ó ln ie k o n k u r e n c y j n o ś c i ś r e d n ie j w ła s n o ś c i z i e m s k ie j, o s ła b o ś ć rozum owania B e rn s t e in e p r z y ro z p a try w a n iu zw ięzku m iędzy m o ż llw o ś ę ię w y s t ę p ie n ia k ry z y s u a sto p niem m o n o p o liz a c ji g o s p o d a rk i; w z a k r e s ie metodo l o g i i zaś o sceptyzm i pragm atyzm z Je d n e j s t r o n y , o r a z p ły t k o ś ć a n a l i z y i z b y t n ię pochopnosć w n io sk o w a n ia z d r u g i e j .
und T h e o r ie dee S o z i a l i s m u s " j "D ie A rb e ite rb e w e g u n g ” o ra z z a r ty k u łó w p u b lik o w a n y c h p rz e z B e r n e t e in e w. " D ie Neue Z e i t ” , e tu cyto w an ych za Z . K lu z ę - W o ło a ie w ic z .
P o g lą d y Edwarda B e r n e t e in e - będęс ha p rze m ian p r d bę egzege- z y i p o le m ik i z p o g lę d a m i M arke« - d o ty c z « k a r d y n a ln y c h te z s fo rm ułowanych p r z e z Markee w k w e s t i i ro zw o ju sp o łe cz n o - g o sp o d a r czego. Można и n ic h d o s t r z e c pawn« l o g i k ę , w y n ik a ję c ę z e va d n iczo z re p re z e n to w a n e j p r z e z B e r n e t e in e p o sta w y b a d a w c z e j, e k ł i n i e J a č e j a ię r a c z e j ku k o n k re to w i i t e r a ź n i e j s z o ś c i n iż a b s t r a k c j i i p r z y s z ł o ś c i . S tą d w je g o p o g lą d a c h w ię c e j j a e t wętków p r a k t y c z nych n iż te o r e t y c z n y c h eenau e t r i c t o . Podobnymi cecham i odzna c z a ł e ię je g o e to eu n ek do dorobku M arkaa.
W tym e e n e ie stosunkowo mało m ie js c e zajm ow ała u niego kwes t i a w a r t o ś c i C i. co za tym i d z i e , w a r t o ś c i d o d a tk o w e j). B e r n s t e in u znaw ał t e o r i ę w a r t o ś c i M arksa j e d y n ie za wysoce a b s t r a k c y j n y echemat lo g ic z n y , p o trz e b n y do e c h a r a k te r y z o w e n ia bardzo skomp lik o w a n e g o organizm u,, ja k im J e e t g osp o d arka k a p i t a l i s t y c z n a (w tym a s p e k c ie podobny do ró w n ie je g o zdaniem a b s t r a k c y j n e j t e o r i i k ra ń c o w e j u ż y te c z n o ś c i Böhm-Bewerka4 ) . Schem at te n je d n a k - ze w zględu na swą o g ó ln o ść - p o m ija n ie m n ie j ważne k w e s t ie s z c z e gółow e i p rz e z eem te n f e k t t e o r i e w a r t o ś c i Markaa n ie j a ą t wy c z e r p u ją c a i d o s k o n a ła . "T a n k lu c z [c h o d z i o t e o r i ę w a r t o ś c i ** P , Z . ] , u ż y ty raistrz o w sk ę rękę M a rk e *, p o s łu ż y ł do o d k r y c ia i p r z e d s t a w ie n ie e z k l e l e t u g o s p o d a rk i k e p it a l i et y c z n e j w z a r y s a c h , n ie m ajęcych s o b ie ró w n y c h ‘pod względem d z i a ł a l n o ś c i , konsekwen c j i i t r a f n o ś c i , a l e t y l k o do pewnego p u r *to ” 5 i d a i a j : “ T e o r ia w a r t o ś c i w ta k im samy» a to p n iu a o t* być pod staw y d ie « c e n y *-pr»~ w ie d liw o ś c i i n ie s p r a w ie d liw o ś c i p o d z ia łu produktów p r e c y . » j « * kim teoria.) etomów d ie o sad zen ia p ię k n o ś c i lu b brzydoty, d z i e ł s z t u k i" 6. Daleko b a r d z ie j, ni?, t e o r ie w a r to ś c i, in t e r e s u ję Bern.-« s t a i n a te w ę tk i poględów Marksa, k tó ra d aję s ię spraw dzić naocz n ie , w d z ia ła n iu , i k t ó r e p o s ia d s ję ^**wien w alo r s t r a te g ic z n y d ie d z i a ła ln o ś c i s o c ja l i s t y c z n e j .
4
E . B e r n s t e i n , Z a sa d y s o c ja liz m u i z a d a n ia s o c j a ld e m o k r a c ji. Lwów 1901, s . 68.
W ś w i e t l e pow yższych uwag w yd a je e i ę , że p ro b le m a ty k a , na k t ó r e j s k o n c e n tro w a ł e ię B e r n s t e in - w ła ś n ie w t a k i e j p o s t a c i , ja k p r e z e n t u je ją n i n i e j s z e o p ra c o w a n ia - n ie b y ła p rzypadkow a.
I I . K o n c e n t r a c ja p r o d u k c ji i p roblem w ła s n o ś c i
Według B e r n s t e in a w g o sp o d arce k a p i t a l i s t y c z n e j p r z y p o s t ę p u ją c e j k o n c e n t r a c j i k a p i t a ł u ( p r o d u k c j i) d a ła s ię zauważyć te n d e n c ja do k o n c e n t r a c j i p r z e d s ię b io r s t w w s e n s ie o rg a n iz a c y jn y m . P r o c e s te n Je d n a k n ie w y c z e rp y w a ł o b razu r z e c z y w is t o ś c i, gdyż i s t n i a ł y , je g o zdaniem , c z y n n ik i - p rz e o cz o n e lu b z b a g a te liz o w a ne p rz e z M arksa - d z i a ł a j ą c e p r z e c iw n ie do n a k re ś lo n e g o p rz e z M arksa sch e m atu : k o n c e n t r a c ja p r o d u k c j i - k o n c e n t r a c ja p r z e d s ię b io r s t w w s ę ń s ie o rg a n iz a c y jn y m - k o n c e n t r a c ja w ła s n o ś c i.
B e r n s t e in pod w ażał \ezę o k o n c e n t r a c j i w ła s n o ś c i, u z n a ją c za d o m in u ją c y e ta n in n y , c z y l i z w ię k s z a n ie s ię l i c z b y w ł a ś c i c i e l i (u to ż s a m ia n y c h p rz e z n ie g o z p o s ia d a c z a m i a k c j i ) , co p ro w a d z i do ja k o ś c io w o nowych z ja w is k s p o łe c z n y c h , bo do w z ro s tu l i c z b y p o s ia d a c z y zysk u z k a p i t a ł u . R o z w ija ją c d a l e j sw oją t e z ę , Bern - e t e i n , 'k t ó r y o p i e r a ł tę na s t a t y s t y k a c h in s p e k to ró w fa b ry c z n y c h o ra z s t a t y s t y k a c h rządowych d o ty c z ą c y c h A n g l i i . F r a n c j i , N iem ie c i Stanów Z je d n o c z o n y c h 7 , s fo rm u ło w a ł t w ie r d z e n ie , że o g ó ln a te n d e n c ja do c e n t r a l i z a c j i p r z e d s ię b io r s t w n ie J e s t Je d y n a i pow s z e c h n ie o b o w ią z u ją c a w g o s p o d a rc e , gdyż z d r u g ie j s t r o n y w rów nym te m p ie , a n aw e t, Ja k u d a w n d n ia ł, s z y b c i e j , r o ś n ie l i c z b a
* Ô
d rob nych p r z e d s ię b io r s t w i w a rs z ta tó w .
B i o r ą c pod uwagę w z g lęd y k o n k u r e n c y jn o ś c i u w ażał o n , ż e d V ó - bne p r z e d s ię b io r s t w a są w s t a n ie s p ro s ta ć dużym, p o n ie w a ż :
• ) d e c y d u ją c y j e s t sam c h a r a k t e r p r o d u k c ji (z a k ła d y sze w sk ie , g a r b a r s k ie l t d . ) , k t ó r y n ie pow oduje r ó ż n ic w z y s k o w n o ś c i;
7Ib id e m ( s . 92-100,
^ B e r n s te in " p o s łu g u je s ię je d n a k w swych o b l ic z e n i a c h dosyć w ą tp liw ą metody w y z n a cz a n ia ś r e d n ie j w i e l k o ś c i z a t r u d n i e n ia , d z i e l ą c o g ó ł z a tru d n io n y c h w p rz e m y ś le p rż e z lic z b ę p r z e d s ię b io r s t w , n ie bardzo l i c z ą c s ię ze s t r u k t u r ą p r z e d s ię b io r s t w wed łu g w i e l k o ś c i za t r u d n ie n ia .
b ) d o d a tn ią s tr o n « drobnych p r z e d s ię b io r s t w J e s t apoaób dos t a r c z a n ie p rz e z n ie produktów 1 u s łu g konsum entowi (c h o d z i tu o b e z p o ś re d n i, " f a m i l i j n y " sposób k o n ta k tu z konsum entem );..
c ) drobne p r z e d s ię b io r s t w a aą n ie ja k o ko nsekw encję d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s ię b io r s t w w i e l k i c h , k t ó r e w raz z m e c h a n iz a c ję p r o d u k c j i z w a ln ia ją c z ęść s i ł y r o b o c z e j, a m asowością s w o je j p ro d u k c j i powodują p o t a n ie n ie m a te r ia łó w , p ó łfa b r y k a tó w i t p . , wyko rz y s ty w a n y c h p rz e z p r z e d s ię b io r s t w a d ro b n e ;
d ) domeną m ałych p r z a d s ię b io r e t f t p o z o s t a je c i ą g l e p ro d u k c ja a r t y k u łó w z b y tk u , na k t ó r e w raz z bogaceniem s ię s p o łe c z e ń stw a i s t n i e j e wzmożony p o p y t.
W Jednym z fragm entów s w o je j k s i ą ż k i "Z a s a d y -ao cjalizm u 1 z a d a n ia s o c ja ld e m o k r a c ji" B e r n s t e in s t w ie r d z a ł w rę c z , że "B a rd z o w ie le g a ł ę z i w i e l k i c h p r z e d s ię b io r s t w o k a z u je s ię s i l n i e j s z y m i od drob nych lu b ś r e d n ic h n ie d z i ę k i p r o d u k c y jn o ś c i p r a c y , a je d y n ie t y l k o d z i ę k i w i e l k o ś c i p r z e d s ię b io r s t w (budowa okrętów )*.
Równie o p ty m is ty c z n e o p in ie w y g ła s z a ł o d n o śn ie do t r w a ł o ś c i drob nych p r z e d s ię b io r s t w h an d lo w ych . S p o s tr z e ż e n ia te są jed n a k nacechowane z b y t n ią p o ch o p n o ścią i k ró tk o w z ro c z n o ś c ią w niosko w a n ia , o czym ś w ia d c z y c h o c ia ż b y n a e t ę p u ją c y c y t a t i " W ie lk a p ro d u k c ja i s t a l e z w ię k s z a ją c e s i ę s to s u n k i św ia to w e r z u c a ją na ryn ek c o ra z w ię k s z e masy przedm iotów u ż y tk u , k t ó r e w t e j lu b in n e j drodze d o s t a ją s ię w rę c e konsumentów, że można to o s i ą gnąć p r z y m n ie js z e j s t r a c i e cz asu i środków , n iż to ma m ie js c e we w spółczesnym h an d lu p o ś re d n ic z ą c y m - k to temu z a p r z e c z y ? A le pokąd sprawa ma s ię i n a c z e j , h a n d e l p o ś r e d n ic z ą c y i s t n i e j e " 1®.
Dak w id a ć , B e r n s t e in n ie d o s t r z e g a ł lu b n ie c h c i a ł d o s t r z e c f a k t u , że p o s tu lo w a n a p rz e z e ń l i k w i d a c j a m arnotraw stw a m usi do p ro w a d z ić do s tw o rz e n ia o d p o w ie d n ie j form y o r g a n i z a c y jn e j, c z y l i do p o ja w ia n ia s ię h an d lu m o n o p o listy c z n e g o .
Z k o l e i uw agi B e r n s t e in a d o ty c z ą c e k o n c e n t r a c j i w r o l n i c t w i e , g d z ie je g o zdaniem n a j ł a t w i e j zaobserwować z ja w is k a p r z e c iw n a ,
trz e b a uznać za t r a f n e - zarówno j e ż e l i c h o d z i o sam f a k t , Ją k tak że w o d n ie s i e n iu do p rz y c z y n i warunków u m o ż liw ia ją c y c h i s t n i e n i e ś r e d n ic h g o s p o d a rs tw , c h o c ia ż , n i e w ą t p l i w i e , n ie u n ik n ą ł
--- ---
f
O
B e r n s t e i n , op. c i t , , e. 101. 1 0 Ib id e m , s . 1 0 2 .
on p r z e s a d y , u z n a ją c w s z y s t k ie k r a j e za p o d le g a ją c e t e j ten d en c j i . N ie m n ie j u z n e n ie za m ające p e łn ą r a c ję b y tu á re d n ie g o gos p o d a rstw a (są to je d n a k g o sp o d arstw a dość duże. gdyż od 10 do 40 h a ) , w y s p e c ja liz o w a n e g o w Jednym ro d z a ju upraw bądź h o d o w li i o d z n a c z a ją c e g o s ię dużą w y d a jn o ś c ią . J e s t p o s tu la te m tra fn y m , o d u ż e j s i l e a r g u m e n ta c ji. S ta n o w i w pewnym s to p n iu ham ulec p rz e d autom atycznym p rze n o sz en ie m p r a w id e ł rozw o ju p rz e m y s łu na t e r e n r o l n i c t w a .
I I I . P o d z ia ł dochodów i zm iany w s t r u k t u r z e s p o łe c z e ń s twa к a p l t a l i s tycz n e g o
W roku 1895 z o s t a ł y o g ło s z o n e tzw. s t a t y s t y k i p r u s k ie 1 1 , k tó re w s k a z y w a ły , że p r o c e s p o l a r y z a c j i s p o łe c z e ń s tw a n ie p r z e b ie g a tak z u p e łn ie r e g u la r n ie i je d n o z n a c z n ie , ja k s ię tego s p o d z ie wano. W zw iąz k u z tym ro z p o c z ę ła s ię b u r z liw a d y s k u s ja w s z e r e gach s o c ja ld e m o k r a c ji na tem at p rz y c z y n t e j s y t u a c j i .
B e r n s t e in p o w o łu ją c s ię ta k ż e na s t a t y s t y k i p r u s k ie o ra z na 1.2
dene d o ty c z ą c e F r a n c j i i A n g l i i a rg u m en to w a ł, że można za ob serw ow ać c o ra z p o w s z e c h n ie js z ą zamożność s p o łe c z e ń s tw a , że
w z ro s t k a p i t a ł u p r z y c z y n ia 3 ię w p raw d zie do w z ro s tu p r o l e t a r i a t u , le c z n ie z Je g o a b s o lu tn ą szko d ą, p on iew aż Je g o r e p r e z e n t a c i o d z n a c z a ją s i ę oo raz w ię k s z y m i dochodam i i s t a j ą s ię c o ra z l i c z n i e j w ł a ś c i c i e l a m i a k c j i , p r z e s t a j ą c być tym samym p r o le t a r ia t e m w tra d y c y jn y m ( c z y t . m arksowskim ) z n a c z e n iu .
W k w e s t i i p o d z ia łu dochodów w s p o łe c z e ń s tw ie k a p i t a l i s t y cznym B e r n s t e i n , o p ró c z wspomnianego argum entu o w z r o ś c ie l i c z b y p o s ia d a c z y ( w ł a ś c i c i e l i a k c j i ) , w ysuw ał in n y s o w y n ik a ją c e j z praw samej p r o d u k c ji k a p i t a l i s t y c z n e j (z a sa d a m a k s y m a liz a c ji z y s k u ) m o ż liw o ś c i w z ro s tu dochodów p r o l e t a r i a t u . Oedukoweł n a s tę pująco.- W p o g o n i za zyskiem z w ię k sz ę s ię p r o d u k c ja . Powoduje to w z ro s t I l o ś c i p rod u k tó w . W w e ru n k a ch :
1 1 •
D ie Berufs» - und G ew erbezahlung im D e u tsch e R e ic h , B e r l i n 1895, c y t . z a : 2. К l u z e-W o ł o s i e w i c z , T e o r ia ro z w oju k e p i t a l izmu w d y s k u s ja c h s o c ja ld e m o k r a c ji n ie m ie c k ie j 1891- -1914, w arszawa 1965, s. 8 1 .
12
a ) o g r a n ic z o n e j z d o ln o ś c i k a p i t a l i s t ó w do k o n s u m p c ji; b) o g r a n ic z o n e j c h ło n n o ś c i rynków z e w n ę trz n y c h ;
c ) z w ię k s z a ją c e g o s i ę k r e d y t u , k t ó r y powoduje, że o b r o t y s t a j ę e ię c o ra z p o w s z e c h n ie j wymianę tow aru na tow ar
- m usi z a i s t n i e ć a l t e r n a t y w a : w zb og acenie s ię p r o l e t a r i a t u bądź p o ja w ie n ie s i ę k l a s y ś r e d n i e j , a b s o r b u ję c e j w z r a s t a ją c ą i l o ś ć p ro d u k tó w . Według 8 e r n s t e in a w r z e c z y w is t o ś c i oba te z ja w is k o w y s tę p o w a ły ró w n o c z e ś n ie ^ p rz y czym p o w sz ech n ie jszym b y ła , s t e l e w z r a s t a ję c a l i c z e b n i e , k la s a ś r e d n ia . B y ła ona jed n a k dosyć n ie ja s n o o k r e ś lo n a . Raz b y l i to d r o b n i k a p i t a l i ś c i - p o s ia d a c z e ak c j i * 3. Innym razem można s ę d z ić , że do k l a s y ś r e d n ie j B e r n s t e in z a l i c z a ł r a c z e j , lu b ta k ż e , oso b y z a jm u ją c e s ię k o n tro lo w a n ie m fu n k c jo n o w a n ia g o s p o d a rk i k a p i t a l i s t y c z n e j , a n ie będęce w ł a ś c i c i e l a m i środków p r o d u k c j i1* .
B io r ę c pod uwagę p ie r w s z y z członów w spom nianej w yżej a l t e r n a t y w y , c z y l i r o z p a t r u ję c g r a n ic e d o b ro b ytu p r o l e t a r i a t u , B e r n s t e in t w i e r d z i , że n ie i s t n i e j ę takow e. Oto Je g o rozumowanie w t e j k w e s t i i ; " B e r n s t e i n s t o i na s ta n o w is k u , że w w arunkach s z e ro k ie g o s to s o w a n ia w ynalazków te c h n ic z n y c h , a w ię c w zro stu w y d a jn o ś c i p r a c y wo w s z y s tk ic h g a łę z ia c h w y tw ó rc z y c h , w z ro s t p ł a c n ie m usi za eobą p o c ią g a ć w z ro s tu ce n , a nawet, p r z y s p rz y
j a j ą c y c h o k o lic z n o ś c ia c h , może i ś ć w p a rz e z ic h s p a d k ie m .W sz e l k i e u le p s z e n ia w p r o c e s ie p r o d u k c j1, m e c h a n iz a c ja , świadoma org a- g a n iz a c ja p r a c y l t p . u m o ż liw ia ją z m n ie js z e n ie u d z ia łu p r a c y l u d z k i e j w pojedynczym p r o d u k c ie .T e n spadek u d z ia łu p r a c y l u d z k ie j ż yw e j i u p rz e d m io to w io n e j może wyrównać w z ro s t p ł a c i w
te n sposób ce n y n ie t y l k o n ie muszą w z r a s t a ć , a l e mogą w ręcz op ad ać. C ie ś li w ię c p ła c e oznaczym y l i t e r ą V , k o sz t p r o d u k c ji l i t e r ą p , a u d z ia ł w k o s z c ie środków p r o d u k c ji l i t e r ą C, to V noża być tak d łu g o podwyższane o w i e l k o ś c i a , b i с (b e z rów noczesne go p o w ię k s z e n ia ko sztó w P ) , Ja k d łu g o С z m n ie js z a ć s ię b ę d z ie o w ie lk o ś ć a l f a , b e ta , gamma. W ten sposób B e r n s t e in d o ch o d z i do s fo rm u ło w a n ia n a s tę p u ją c e g o p ra w a :
С + V =. P (V + а ) + (C - ot) « P
13Ib id e m , s . 81. 14
E . B e r n s t e i n , Der Cang d e r w is s e n s c h a f t lic h e n E n tw ic k lu n g , " S o z i a l i s t i s c h e M o n a ts h e fte " 1902, И. ł , c y t . zu t К 1 u z a-W o ł o s i e w i c z , op. c i t . , s . 85.
(v + b) * (C -
ß ) m P (V + c ) .♦ (C - f ) m P l t d .O a ż e li w z ro s t p łe ć b id z ie m n ie js z y , n iż spadek p r e c y uprzedm io to w io n e j w p r o d u k c ie , to w z ro s t p ł a c może i ś ć w p a rz e ze wzro stem z y s k u . I na o d w ró t, J e ś J i w z ro s t p ł a c p r z e k r o c z y spadek p r a c y u p rz e d m io to w io n e j w" p r o d u k c ie , to n ie m uai on p o c ią g a ć za sobą w z ro s tu ce n . To , cz y w ty c h o k o lic z n o ś c ia c h n a s t ą p i w z ro s t c e n , c z y te ż spadek z y s k u , z a le ż y od s i ł y p r o l e t a r i a t u ,w w a lc e z k a p i t a l i s t a m i " 5. T u t a j B e r n s t e in J e e t o p t y m is t ę , w id z ą c w z w iąz k a ch zawodowych n a jle p s z e g o i sk u te cz n e g o g w a ra n ta i n t e r e sów p r o l e t a r i a t u 16.
Pow yższe - d la p e łn ie js z e g o p r z e d s t a w ie n ia p oglądów B e rn s t e i n a w tym w z g lę d z ie - n a le Z y p o p rz e ć c y ta te m , ja k s i ę w yd a ja bardzo c h a r a k te ry s ty c z n y m г "Masę r o c z n ie w ytw o rzon ych d ób r u ż y t kowych n a le ż y pojmować w c ią g ły m w z r o ś c ie , n ie I s t n i e j e żadne ekonom iczne prawo p r z y r o d n ic z e , k t ó r e by o k r e ś l a ł o . Ja k a w ie lk o ś ć w yprodukowanych dóbr ma p rz y p a d a ć na rz e c z ś w ia d c z ą c y c h u s łu g i w a rs tw , a ja k a na rz e c z p o s ia d a c z y . P o d z ia ł bogactw a spo łe c z n e g o s ta n o w i we w s z y s tk ic h c z a s a c h k w e s tię w ła d z y i o r g a n i z a c j i ” 17.
Podsumowując można s t w i e r d z i ć , że zdaniem B e r n e t e in e n ie i s t n i e j ą p o d sta w y, ab y mówić o zu b o ż en iu bezwzględnym , że te n d e n c ją w y s tę p u ją c ą w s p o łe c z e ń s t w ie J e s t W z ro s t dochodów lu d n o ś c i , 1 p rz e m ia n y w Je g o s t r u k t u r z e 18. N ie n a le ż y w tym Je d n a k 15_ w est to s t r e s z c z e n i e a r t y k u łu E . B e r n s t e i n a , G ib t es G renzen d e r L o h n s te ig e r u n g ? . " S o z i a l i s t i s c h e M o n a ts h e fte " 1911, -104* C y t * 2 0 : K 1 u 2 a ~w o ł o s i e w i c z , op. c i t . , s. 103-P o r . £. B e r n s t e i n , D ie A rb e ite rb e w e g u n g , F r a n k f u r t a . M ain 1910, s . 97-109.
17e. B e r n s t e i n , Z u r G e s c h ic h te und T h e o r ie des So z i a l is m u s , B e r l i n 1901, s . 75,
" P o d z ia ł s p o łe c z e ń s tw a n ie t y l k o n ie s t a ł s ię m n iej skom p lik o w a n y w sto eu nku do p r z e s z ł o ś c i , a l e z r ó ż n ic o w a ł s ię w wyso kim s to p n iu , tak pod względem dochodów, Ja k 1 pod względem za j ę ć " - B e r n s t e i n , Z a sa d y s o c j a l i z ł n u . . , , s . 85.
u p atryw a ć z ja w is k a n eg atyw n eg o, g d y ż : " N a d z ie je i szanse s o c ja liz m u w z a le ż n o ś c i n ie od z m n ie js z e n ia , a l e od w zro stu bogac twa narod o w eg o "19. Tym s tw ie rd z e n ie m n ie w n ió s ł B e r n s t e in n ic nowego w s to su n k u do M ark sa. R ó ż n ic e p o ja w ia ją s ię d o p ie ro w mo m en cie , gdy B e r n s t e in c h a r a k t e r y z u je p ro c e s o s ią g a n ia s o c ja liz m u
W edług n ie g o “ S o c ja liz m i now ożytny ruch s o c j a l i s t y c z n y p rz e z w y c ię ż ę te n p r z e s ą d , że Je g o p r z y s z ło ś ć z a le ż y od koncen
t r a c j i w ła s n o ś c i, lu b - j e ś l i k to chce - od p o c h ło n ię c ia n a d w a r- * t o ś c i p rz e z s t a l e z m n ie js z a ją c ą s i ę grupę magnatów k a p i t a l i s tów “ 20.
B e r n s t e in z a k w e s tio n o w a ł prawo k o n c e n t r a c j i w ła s n o ś c i i po l a r y z a c j i s p o łe c z e ń s tw a , co - ja k s ą d z i ł - poddaw ało w w ą t p l i wość t e o r i ę o ry c h ły m z a ła m a n iu e ię k a p it a liz m u . Do t a k i e j w ąt p l i w o ś c i u p o w a ż n ia ła go w ja g o m niemaniu ta k ż e t e o r i a kryzysów ekon om icznych . Temu z a g a d n ie n iu z o s t a n ie t e r a z p o św ię co n e uwaga!
I V . K r y z y s y ekonom iczne i m o ż liw o ś c i a d a p ta c y jn e g o s p o d a rk i
K w e s tia k ry z y s ó w e kon om icznych , pod o b nie ja k p o s z c z e g ó ln e te z y t e o r i i a k u m u la c ji, b u d z iła w ie le k o n t r o w e r s ji i w yw oływ ała b u r z liw e d y s k u s je w ł o n i e s o c ja ld e m o k r a c ji n i e m ie c k ie j . D o ty c z y ł y one p rz e w a ż n ie t a k ic h z a g a d n ie ń , ja k s ź r ó d ła p ow staw an ia k ry z y s ó w , c y k lic z n o ś ć k ry z y s ó w , r o l a załam ań c y k li c z n y c h w pow s t a n iu u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o , w pływ m onopoli i m i l i t a r y z a c j i g o s p o d a rk i na p r z e b ie g c y k lu k o n iu n k tu ra ln e g o .
W s z y s t k ie w yże j w ym ienione p ro b le m y b y ł y ważnymi argum entam i p rz e ta rg o w y m i w k w e s t i i t r w a ł o ś c i k a p it a liz m u , je g o p rzem ian z w ia s t u ją c y c h n a d e jś c i e nowego u s t r o ju i w r e s z c ie sposobów p r z e j ś c i a do g o s p o d a rk i s o c j a l i s t y c z n e j . W tym k o n t e k ś c ie ż a r liw o ś ć sporów w yd a je s ię z u p e łn ie z r o z u m ia ła .
W owym c z a s ie (p r z e ło m X IX i XX wt ) wśród s o c ja ld e m o k ra tó w można b y ło w y ró ż n ić dwa z a s a d n ic z e p o g lą d y na p rz y c z y n ę p o w sta w a n ia k ry z y s ó w . Oeden- z n ic h u p a tr y w a ł tę p rz y c z y n ę w
podkon-19
Ib id e m , e. 84* 20Ib id e m ,
s u m p c jl s p o łe c z e ń s tw a , d r u g i w d y s p r o p o rc ja c h w ła ś c iw y c h produk- c j l k a p i t a l i s t y c z n e j . Z w o le n n ik ie m teg o o s t a t n ie g o b y ł w ła ś n ie B e r n s t e in .
Cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą w yp o w ie d z i B e r n s t e in a ne tem at k r y zysów e kon om icznych , r o l i m onopoli i t d . j e s t ic h pewnego r o d z a ju c h w ie jn o ś ć , k t ó r e p o z o s t a je w n ie ja k im zw iązku z r z e c z y w is tą s y
t u a c ję g osp o d arczą j e p o p r z e d z a ją c ą . D la te g o n ie c o in a c z e j wy g lą d a ją je g o w yp o w ie d z i z o k re s u w yd an ia "Z a s a d s o c j a l i z m u . . . " , k ie d y g osp o d arka n ie m ie c k a z n a jd o w a ła s ię w o k r e s ie w z g lę d n e j
21
p r o s p e r i t y . n ie c o in n e są w t o n ie w y p o w ie d z i z roku 1902, z 22
o k re s u t r w a n ia k o le jn e g o k ry z y s u , a je s z c z e in n e w 1905 r . , k ie d y to B e r n s t e in dowodzi p on ow n ie, i ż ryn e k p ie n ię ż n y i w i e l k i e i n s t y t u c j e k re d yto w e s t a ł y s ię ta k s i l n e , że nawet
poważ-23
n ie j s z e w s tr z ą s y n ie 6ą w s t a n ie ic h załam ać . K o le jn a zm ianę n a s tę p u je w r.oky 1907, n ie c h y b n ie pod wpływem ówczesnego k r y z y s u - B e r n s t e in m ia n o w ic ie w fo rm ie r a d y k a ln e j wypowiada s i ę p r z e
" [ M a r x } b y ł z d a n ia , że za m a te r ia ln ą p rz y c z y n ę p e r io d y c z nych k ry z y s ó w , n a le ż y uważać k o n ie c z n o ś ć s z y b s z e j r e p r o d u k c ji k a p i t a ł u s ta łe g o - [ . . . ] , r z e c z y w iś c ie J e s t to bezwarunkowo s łu s z n e, że w tym k r y j e s ię bardzo ważny c z y n n ik p o w sta w an ia kryzysów , ’le c z n ia J e s t t e r a z słusznym to , że te o k r e s y r e p r o d u k c ji mają
m ie js c e je d n o c z e ś n ie w ró żn ych g a łę z ia c h p rz e m y s łu , a co za tym i d z i e usuwa s ię Je s z c z e Je d e n c z y n n ik w i e l k i c h k ryz ysó w o g ó ln ych . Z o a t a jo w ię c z tego w s z y s tk ie g o ałusznym t y l k o t o , że z d o ln o ść p r o d u k c ji J e e t w. nowożytnym s p o łe c z e ń s tw ie d a le k o s i l n i e j s z a n iż f a k t y c z n y p o p yt na p r o d u k ty , o k r e ś lo n y p rz e z s i ł ę nabywczą raaa" - B e r n s t e i n , Z a sa d y s o c j a l i z m u . . . , s . 157.
22" f ile m rric b a r d z ie j n ie p o k o ją c e g o n iż w o b e c n e j s y t u a c j i e kon om icznej w y c ią g a ć w n io s k i w sto su n k u do problem u k ry z y s ó w . P r ó b ie » ten j e s t bowiem z b y t mało zb ad an y, z w ła s z c z a gdy c h o d z i o ź r ó d ła , l i n i ę ro zw o ju i in te n s y w n o ś ć k ry z y s ó w . Oedno jn o t t y l k o ja s n e , m ia n o w ic ie t o , że pewna l i c z b a warunków i z d a rz e ń doprowadza do k ry z y s ó w , p rz y czym w a ru n k i te t z d a r z e n ia c z ę ś ciow o sta n o w ią z ja w is k a uboczne d la w sp ó łcz esn eg o ż y c i a gospo d arcze g o i z o b ie g ie m d ób r n ie mają żadnego b e z p o śre d n ie g o z w ią zku, 3 o ż e li t a k ie uboczne i przypadkow o z ja w is k a czasowo s ię na grom adzę, to z e w n ętrzn a te n d e n c ja do n a d p r o d u k c ji może doprowa d z ić do ogó lneg o k ry z y s u a lb o też - gdy on Ju ż w y s t ą p ił - p r z e d łu ż y ć go lu b z a o s t r z y ć " - B e r n s t e i n , D er Gang d e r w i r t s c h a f t l i c h e n . . . , c y t . z a t К 1 u z a-W o ł o s i e w i c z , op. c i t . , s . 184-185.
O 1
E , B e r n s t e i n , Von einem T o d esag ten , " S o z i a l i s t i s c h e Man* : ühef tft“ 1905, H. 6, c y t. za j K l u z a - W o ł o s i e w i c z , op. c i t , , s. 185.
ciw ko monopolom i p o d k r e ś l« ujemne o d d z ia ły w a n ie k ryz ysó w ne po-О A
ło ż e n ie k l a s y r o b o t n ic z e j .
G e n e ra ln i© je d n a k B e r n s t e in u sto su n ko w u je s i ę do poglądów M arksa na tem at c y k l i c z n o é c i k ryz ysó w i n ie u c h r o h n o ś c i k ry z y s u w
s k a l i g lo b a l n e j s t a w ie j ę c t e z ę , że r o z s z e r z a n ie s ię rynku św ia- * towego l i k w i d u j e w d u ż e j m ierz e m ożliw ość ic h w y s t ą p ie n ia , a w z ro s t bogactw a k ra jó w wysoko u p rz em ysło w io n ych , w zw iązku z e l a s ty c z n ą n a tu r ę k r e d y tu , o ra z p o w s ta n ie k a r t e l i przem ysłow ych z m n ie js z a ją do teg o s to p n ia w pływ lo k a ln e g o łu b cz ęścio w e g o za s t o ju na o g ó ln ę s y t u a c ję h an d low ą, że w y e tę p ie n ie ogó lneg o k r y z ysu trz e b a p rze a u n ęć na o d le g łe c z a s y . B e r n s t e in u w a ż a ł, że w y e tę p ie n ie n a d p r o d u k c ji w pew nej s k a l i j e s t z ja w is k ie m n ie u n ik nionym ze w zględu na c h a r a k t e r k o n k u r e n c ji i p o stę p t e c h n ic z n y , k t ó r e to c z y n n ik i w prow adzają ele m e n t n ied o p a so w a n ia p o p ytu do podaży o ra z e le m e n t n ie p e w n o ś c i. Z ja w is k a te je d n a k je g o zdaniem w y s tę p u ję w różn ych d z ie d z in a c h , w różnym s to p n iu i w różnym c z a s ie . W zw iązku z tym s y tu a c ja » k ry z y s o w a w je d n e j z d z ie d z in n ie o z nacza k r y z y s u g osp o d arczeg o w o g ó le . Chyba, żaby d z ie d z in a o b ję t a kryzysem b y ła głównym konsumentem bądź producentem wa runkującym d z i a ł a l n o ś ć in n y c h ro d za jó w p r o d u k c ji. CJednak w m iarę rozw oju g osp od arczego t a k ie p o z y c je p o s z c z e g ó ln y c h d z ie d z in gos p o d a r k i są c o ra z rz a d s z e .
N ie i d z i e jed n a k B e r n s t e in d a l e j w swoim rozum owaniu, bo gdyby p r z y j ę ć , że k r e d y t u m o ż liw ia p o w s ta n ie o r g a n i z a c j i k o n t r o lu ją c y c h c o ra z s z e rs z e d z ie d z in y g o s p o d a r k i, to ko nsekw encja t e go m u s ia ło b y być p o t e n c ja ln e z a g ro ż e n ie c a ł e j g o s p o d a rk i w mo m encie k ry z y s u w d z ie d z in a c h wysoko zm onop olizow anych . >
O m aw iając s to su n e k k ry z y s ó w p ie n ię ż n y c h do handlow ych i p rzem ysłow ych B e r n s t e in s k ł a n i a ł s ię ku t w ie r d z e n iu , że p ie r w s z e -
z n ic h w z n a c z n ie większym s to p n iu spowodowane są s p e k u la c ją , p a r a l i ż u j ą c ą ryn e k p ie n ię ż n y , n iż r z e c z y w is tą s y t u a c ję kryzysow ą w p r o d u k c ji c z y handlu- Je d n o c z e ś n ie jed n a k w pewnych fragm en tac h swego podstawowego d z i e ł a u c z y n i ł ważne s p o s t r z e ż e n ie , ża rozw ój ró ż n ych foria kpm unikow ania s i ę o g r a n ic z y w znaczny«* sto p
-24E . B e r n s t e i n , R e v is io n is m u s und P ro g ra m m re v is io n , '• s o z i a l i s t i s c h e M onatshof t e ‘‘ 1909, H. 7, c y t . za t К 1 u z a-W o-ł o s i e w i c z , op. c i t . , s . 185.
n iu ele m e n t n ie p e w n o ś c i i s p e k u l a c j i ne rz e c z w ia ry g o d n e j in f o r m a c ji i r e c j o n e l n o é c i 25. Możne wysunąć w n io s e k , że tym i ce cham i na zap es o b d a r z a ł on k a p it a liz m m o n o p o lis ty c z n y .
2naczna c z ęść w yp o w ie d z i B e r n s t e in a t r a k t u j ą c y c h o k ry z y s a c h i f u n k c j i m onopoli n o s i ł a c h a r a k t e r p o le m ik i z p o g ląd a m i R. Luk semburg na te teras t y . D o ty c z y ło to s z c z e g ó ln ie ty c h k w e s t i i , w k t ó r y c h R, Luksemburg p o r u s z a ła z n a c z e n ie k r e d y t u . Oto k r ó tk o p rz e d s ta w io n e j e j p o g lą d y na ten te m a t.
K r e d y t z a o s t r z a k r y z y s y ekon om iczne, g d y ż t a ) ro z s z e rz a p ro d u k c ję k a p i t a l i s t y c z n ą ;
b ) p r z y ś p ie s z a wymianę tow arów , c z y l i J e s t śro d kiem c z ę s t szego p o ja w ia n ia s ię s p r z e c z n o ś c i m iędzy sto su n k a m i p r o d u k c ji a sto su n k a m i w ła s n o ś c i i w ym iany, m iędzy p r o d u k c ją a konsum pcjo;
c ) z m n ie js z a ją c s ię w f a z i e z a ła m a n ia p o g łę b ia k r y z y a ;
d ) usuwa ze stosunków k a p i t a l i s t y c z n y c h t r w a ło ś ć i s o l i d ność na r z e c ? c h w ie jn o ś c i i w r a ż liw o ś c i.
U sto su n k o w u ją c s ię do r o l i k a r t e l i w g o sp o d arce k a p i t a l i s t y c z n e j 1 k o n s e k w e n c ji ic h c o re z w ię k s z e j p o w s z e c h n o śc i R. Luk semburg t w i e r d z i ł a , ż eí
a ) k a r t e l e sw ój c e l - w s trz y m a n ie spadku s to p y z ysku - s t a r a j ą e ię o s ią g n ą ć p rz e z s k a z a n ie pew nej c z ę ś c i k a p i t a ł u na
bez-*
t
*
c z y n n o ś c , t j . c z y n ią to samo, co w in n e j fo rm ie c z y n i ł y k r y z y s y ; c z ę ś ć k a p i t a ł u u s p o łe c z n io n e g o p rz e z o r g a n iz a c ję z a m ie n ia s ię w ię c znów na k a p i t a ł p r y w a tn y , a w ty c h w arunkach każd y p ró b u je s z c z ę ś c ia na swój ra c h u n e k , co p ro w a d z i do p o w s ta n ia w o ln e j kon k u r e n c j i w sp o tęg o w anej fo rm ie ;
b ) k a r t e l e n ie l i k w i d u j ą a n a r c h i i p r o d u k c j i, gdyż p ro d u k ty w ytw arzan e ponad p o tr z e b y ryn ku w ew nętrznego są e k s p o rto w a n e , w zw iąz k u z czym na ryn k a ch ś w ia to w yc h s p o t y k a ją s i ę w yro b y, k t ó r e ze w zględu na o g ra n ic z o n o ś ć ty c h rynków p r z y c z y n ia ją s i ę do n a d p r o d u k c ji na n ic h ;
c ) obecne stad iu m g o e p o d a rk i k a p i t a l i s t y c z n e j j e s t zapow ie- d z ię g lo b a ln e g o k ry z y s u w p r z y s z ł o ś c i .
25
B e r n s t e i n , Z a sa d y s o c j a l i z m u . . . , s . 118 1 126. 26
Tezy powyższe, p rz e d s ta w io n e tu sk ró to w o , s t a n o w iły t r e ś ć a r t y k u łu R. Luksemburg zam ieszczonego w " L e i p z i g e r V o lk s z e it u n g " we w rz e ś n iu 1898 r . - z a w a rte w i R . L u k s e m b u r g , Wybór p ism , t . X. Warszawa 1959, s . 145-188.
P o le m iz u ją c z tez am i R. Luksem burg. B e r n s t e in uw ażał Ze k r e d y t usuwa s p r z e c z n o ś c i pom iędzy sto su n k am i w ła s n o ś c i i p r o d u k c ji
i . - łą c z ą c l ic z n y c h drob nych k e p i t e l i s t ó w - s p o ż ytk o w u je o lb r z y mie s i ł y s p o łe c z n e w i n t e r e s i e k o le k ty w u . Na p o p e r c ie swego rozumowania p r z y t a c z a ł s t w ie r d z e n ie M arksa o tzw , k o o p e ratyw n ych fa b r y k a c h (s to w a rz y s z e n ia c h r o b o t n i c z y c h ) , k t ó r e p o w s t a ły d z i ę k i k r e d y t o w i i b y ł y sposobem ła g o d z e n ia s p r z e c z n o ś c i p r o d u k c ji k a p i t a l i s t y c z n e j . N ie u w z g lę d n ił on je d n a k s k a l i z a g a d n ie n ia i skromnego m ie js c e , j a k i e zajm ow ała wypowiedź M arksa o z a s a d n o ś c i ko n tyn u o w an ia p o l i t y k i ko o p e ra tyw n ych fa b r y k w c a ł o ś c i poglądów d o ty c z ą c y c h a k u m u la c ji k a p i t a ł u 1 k ry z y só w .
W o d n ie s i e n iu do k a r t e l i B e r n s t e in p i s a ł co n a s t ę p u je : "N ie p o z w a la ją c s o b ie na żadne p ro ro c tw a co do z d o ln o ś c i Ż y c io w e j 1 s i ł y ty c h zw iązkó w , zaznaczę t y l k o , l e są one w m ożności na t y l e o d d z ia ły w a ć na wzajem ny sto su n e k d z i a ł a l n o ś c i w y tw ó rc z e j i p o ło ż e n ia ry n k u , że n ie b e z p ie c z e ń s tw o kryzysó w z n a c z n ie s ię zm n le j- s z e " 2 7 , I d a l e j » * ' [ . , . ] w sw ej i s t o c i e s ta n o w ią one śro d ek dopa sow ania p r o d u k c ji do ruch u cen na ry n k u . N ie u le g a n a jm n ie js z e j w ą t p l iw o ś c i, że Je d n o c z e ś n ie są one lu b mogą być śro d kiem w yzys ku monopolowego. P o d o b n ie n ie u le g a w ą t p l iw o ś c i i ten f a k t , że z w ią z k i p r z e d s ię b io r s t w w swym p ierw o tn ym z a d a n iu n ie m ia ły być niczym innym , ja k spotęgow aniem w s z y s tk ic h ro z p o rz ą d z e ln y c h środków p rz e c iw k o n e d p r o d u k c ji. W c h w ila c h p r z e p e ł n ie n i a ryn ku mogą one d a le k o ł a t w i e j , n iż p ry w a tn e p r z e d s ię b io r s t w a , o g r a n i czać czasowo p ro d u k c ję o ra z są w s t a n i e s ta w ić t r w a ls z y opór k o n k u r e n c ji z a g r a n ic z n e j. Z a p rz e c z a ć temu o z n a c z a ło b y p r z e n o s ić
28 a n e r c h ls t y c z n ą k o n k u re n c ję nad o r g a n i z a c ję "
P o le m iz u ją c z te z ą R. Luksem burg, k t ó r e k ry z y s u g lo b a ln e g o k a p it a liz m u s p o d z ie w a ła s ię w zw iązku z n ad p ro d u k cją w ś w ia to w ej s k a l i wywołaną, o g r a n ic z o n o ś c ią rynków ś w ia to w y c h , B e r n s t e in u w a ż a ł, że r y n k i r o z s z e r z a ją s ię zarówno e k s te n s y w n ie Ja k i in
te n s y w n ie , a poza tym z n a c z e n ie rynków z a m o rsk ich ( k o l o n i i ) j e s t stosunkowo małe w p orów n aniu z e u r o p e js k im i. Dokumentowe! to p rzyk ła d e m A n g l i i . N a le ż y Je d n a k p a m ię ta ć , że s y t u a c ja A n g l i i b y ła w y ją tk o w a . 3 e J p ro d u k ty p o s ia d a ły bezw zględną przewagę
za-27B e r n s t e i n , Z a sa d y s o c j a l i z m u . . . , a. 130. 28 Ib id e m . s . 135-136.
równo co do l l o ó c i ja k i j a k o ś c i nad p ro d u k te m ! tn n ych k ra jó w . B e r n s t e in p r z e o c z y ł f e k t , że wraz z rozwojem in n y c h k ra jó w p rz e m ysło w ych , k o n k u re n c ja towarów snuei s ię z a o s t r z y ć . N ie m n ie j je g o uwaga o r o z r a s t a n iu s ię rynków n ie t y l k o “ w s z e rz " ( t z n , g o o g r a f i c z n i a ) , a l e i “ w g łą b " ( t z n . a s o rty m e n to w o ), b y ła cen n a.
W p o g lą d a c h B e r n s t e in a na tam at k ryzysó w ekonom icznych n ie można pom inęć je s z c z e je d n e j k w e s t i i , i s t o t n e j ze w zględu na z n a c z e n ie , j a k i e o d g ry w a ła w sp o ra ch w ew nątrz s o c ja ld e m o k r a c ji n i e m ie c k ie j . C hod zi o r o lę m i l i t a r y z a c j i w p rz e b ie g u c y k lu gos p o d a rcz e g o .
Gdy w roku 1898/1899 p o j a w i ł s i ę ne łam ach “ D ie Neue Z e i t " c y k l a r t y k u łó w M, S c h ip p la , w k t ó r y c h a u t o r u d o w a d n ia ł, że j e d y na drogę w y j ś c i a z k ry z y s ó w j e e t z w ię k s z e n ie k o n su m p cji s p o łe c z n e j , n ie p r o d u k c y jn e j, a j e j id e a łe m j e s t m i l i t a r y z a c j a
gospodar-o 9
k i * ' , B e r n s t e i n , ja k o Je d e n z w ie lu oponentów i Ja k o zdecydo wany p a c y f i s t a , w y p o w ie d z ia ł s ię k r y t y c z n ie w k w e s t i i zb a w ie n n e j r o l i m i l i t a r y z a c j i g o s p o d a rk i. D o w o d z ił, że c h o c ia ż a rm ia w c h ła n ia dużę nadwyżkę s i ł y ro b o c z e j i p r o d u k c j i , to je d n a k z j a w i sko to n ie j e s t aż tak p o z y ty w n e , gdyż m ilit a r y z m r o z w ija s ię g łó w n ie d z i ę k i podatkom , p rz e z co z m n ie js z a z d o ln o ś ć s p o łe c z e ń s tw a do k o n s u m p c ji, a po d r u g ie arm ia a n g a ż u je l u d z i o n a jw ię k s z e j p r o d u k c y jn o ś c i, p rz e z co spada o g ó ln y dochód s p o łe c z n y i d o b ro b yt s p o łe c z e ń s tw a . W e f e k c i e k o r z y ś c i p ły n ę c e z m i l i t a r y z a c j i n ie równoważę szkód spowodowanych z m n ie jsz e n ie m e ię m o ż li w o ś c i ko nsum pcyjnych s p o łe c z e ń s tw a , a poza tym ro d z a j p r o d u k c ji
30 d e te rm in o w an y p o trz e b a m i w o jska j e e t bezsensowny V. Zako ń c z e n ie C hcęс w tym m ie js c u o s t a t e c z n ie podsumować p o g lę d y B e r n s t e i na g ło s z o n e p r z y o k a z j i a n a l i z y g o s p o d a rk i ' k a p i t a l i s t y c z n e j na-29 M. S c h i p p e l , F r i d r i c h E n g e ls und M i lit a r y z m u a , "Neue Z e i t “ 1G98/1899, H. 19 i 20; К 1 u z a-W o ł o s i e~ w i с z , op. c i t . . s . 205.
~^E. B e r n s t e i n , S te h e n d e s H e er und d ie Ü b erp rod u k t i o n , "Neue Z e i t “ 1898/1699, H. 8 8 , c y t . z a : К 1 u z a-W o ł o- s i e w 1 c z , op, c i t . , s . 205.
Poglądy ekonomiczne EdvaM a Bernsteina i--- ^ --- r ---
---le ż y s t w i e r d z i ć , że n ie s t a n o w iły one' zw arteg o oystemu o dużym w a lo rz e naukowym. Tym samym na pewno n ie m ogły konkurować z tek d o jr z a ły m i w ezechetronnyra d orob kiem , Ja k im b y ło d z i e ło M erkac w tym w z g lę d z ie . Można p o w ie d z ie ć , że p o g lą d y B e r n s t e in e u d erz a ł y n ie t y ł o w t e o r i ę stw orzoną p rz e z M a rk sa , i l e w tę, j e j spo p u la ry z o w a n y i p rz e z to c z ę s to zw ulgaryzow ane p o s ta ć , ja k ą p r z y b r a ł® na p rz e ło m ie X IX i XX w. na g r u n c ie s o c ja ld e m o k r a c ji n ie
m ie c k ie j , V
w p o g lą d a c h B e r n s t e in a można zauważyć typowe c e c h y p rz e ło m u , . tz n . «dużą dozę scep tycyzm u , n ie z d e c y d o w a n ie , z b y t p ły t k ą a n a liz ę fa k tó w i t d . K a p it a l iz m , k t ó r y p r z y s z ło mu obserw ow ać, p o s ia d a ł ju ż w i e l e w ła ś c iw o ś c i stad iu m 'm o n o p o lis ty c z n e g o , a c i ę g l e j e s z cze a ta r e n o s i ę do je g o a n a l i z y stosow ać e t a r e p o j ę c i a i p raw a, W t e j s y t u a c j i scep tycyzm B e r n s t e in ® u ja w n ił sw oje z e l e t y 1 wody. D o d etn łg je g o s tro n ę b y ło t o , że p r z e c iw s t a w ia ł e ię z b y t pochop nemu 1 mechanicznemu p rz e n o s z e n iu s t a r y c h p r a w do nowej r z e c z y w i s t o ś c i , N a to m ia s t cechą ujemną b y ło fa k ty c z n e o d rz u c e n ie ooż-1i w oác i s tw o rz e n ia o d p o w ie d n ie j i d o n io s łe j naukowo t e o r i i r o zw oju s p o łe cz n o - g o sp o d a rcz e g o * pomimo że z a k w e s tio n o w a n ie nauko w o ś c i i o b ie k ty w n o ś c i t e o r i i M arksa o ra z d e k la r a c je ©form uło w an ie nowej t e o r i i w o p e r c iu o o b ie k ty w n e f a k t y s t a n o w iły ją d r o r e w iz jo n is t y c z n e g o program u B e r n s t e i n e 31. P o g lą d y e k o n o m i c z n e B e r n s t e i n » - t o w z a s a d z i « pewnsi l i c z b a s z c z e g ó ł o w y c h , t r a f n y c h o b s e r w a c j i w o g ó l n e j b ł ę d n e j t e o r i i , k t ó -r e j s ł u s z n o ś c i n i * p o t w i e -r d z i ł « p -r z y s z ł o ś ć . W y n i k a ł o t o , ja k s i ę z d a j e , p o p i e r w s z e i z o s o b i s t y c h c e c h B e r n s t e i n a , k t ó r y b y ł r a -c z e j t y p e m b y s t r e g o o b s e r w a t o r a * n i ż o r y g i n a l n e g o i w y b i t n e g o t e o r e t y k » ; p o d r u g i e : z b ł ę d ó w p r z y j ę t e j m e t o d y b a d a w c z e j , k t ó r o o p e r u j ą c n i e d o s t a t e c z n e b a z « f a k t ó w , n a p o d s t a w i e p o b i e ż n e j a n a -l i z y p o z w a -l a ł « f o r m u ł o w a ć z b y t p o c h o p n e w n i o s k i » B e r n s t e i n ju ż m p o c z ą t k o w e j f a z i e k o n k r e t y z o w a n i a s w e g o r e w iz jo n is t y c z n e g o program u m ią ł l ic z n y c h zw o lenn ikó w o r a z n am ięt nych p rz e c iw n ik ó w . Po o p u b lik o w a n iu p rz e z n ie g o w p ie rw s z y c h
31 ' * '' i 1;
Zob, E . B e r n s t e i n , Wi o i s t W i s s e n s c h a f t l i c h e r S o -z i a l is m u s m ö g lic h ? , B e r l i n 19G1,
d n ia c h s t y c z n ie 1898 r . a r t y k u łu w "D ie Neue Z e i t " 32 w tym samym roku z o s t r e p o le m ik ą w y s t ą p i l i P a r v u s , G. Ple ch e n o w i R. Luk semburg. Praw dziw i? burzę spowodowało jed n a k d o p ie ro u k a z a n ie s i ę ' w 1899 r. Zasad s o c ja liz m u . . . " . Z n ó w n a jz a c ię t s z y m i p o le m is ta m i b y l i 3. P le c n e n o w , R. Luksem burg, a tak ż e H. Cunow. Oednak z n a j b a r d z ie j z n aczącą i n a jw n ik liw s z ą a n a li z ą w y s t ą p i ł K. K a u s tk y , p u b l ik u ją c k s ią ż k ę B e r n s t e in und das S o z ia ld e m o k r a t is c h e
Pro-»*33
gremm” , będącą do d z iś n a jle p s z ą k r y t y k ą ekonom icznych p o g lą dów E . B e r n s t e in a .
P a w e ł Z ie m iń s k i
EDWARD B E R N S T E IN 'S ECONOMIC V IEW S ( b a s i c t h e s e s )
The p r o c e s s o f r e v i s i o n o f M a r x ' t h e o r i e s , w hich was p o s tu la t e d by Edward B e r n s t e i n , a t the tu rn o f 19th and 20th c e n tu r i e s co n ce rn e d m a in ly th e econom ic p ro b le m s, th e s o lu t io n o f w hich was o f fu n d am en t«! im p o rta n ce in e la b o r a t in g the programme end the p o l i t i c a l s t r a t e g y o f th e s o c i a l i s t w o r k in g - c la s s move ment in th a t p e r io d end - ae i t ap p e are d l a t e r - a ls o in th e fu t u r e . T h at wes » c r u c i a l problem from the sp h e re o f th e c a p i t a l a c c u m u la tio n o f th e o r y o f c r i s e s to be found in M a rx ' w o rk s.
Ae i t i s a b s e rv o d by th e a u t h o r , the econom ic v ie w s o f B e rn s t e i n , w h ich o re a c r i t i q u e o r i n t e r p r e t a t i o n o f M a rx ' th e o r i e s in the r e v is io n is m s p i r i t have n ot been p r e s e n t e d in an y s y s te m a tiz e d way in the P o l i s h l i t e r a t u r e so f a r , T h ie a r t i c l e c o n s t i t u t e s j u s t such an a tte m p t a t th e s y s t e m a t iz a t io n based on the most im p o rta n t c r i t i c a l t h e s e s o f B e r n s t e i n , a s p rop osed by the a u t h o r ; c o n s e c u t iv e l y in such p ro b lem s a s c o n c e n t r a t io n o f p r o d u c tio n end p ro b le m s o f o w n e rs h ip , d i s t r i b u t i o n o f in com es, changes in the s t r u c t u r e o f the c a p i t a l i s t s o c i e t y , and econom ic c r i s e s .
The a u th o r o f t h i s a r t i c l e , w h ile a g re e in g w it h p r e v io u s a s sessm en t« o f B e r n s t e i n 's moat im p o rta n t econom ic v ie w s , i s t t ia u lt e n e o u s ly t r y i n g to p e rfo rm h i s own esseasm ent c o n c e rn in g some d e t a i l e d p ro b le m s. He i s a ls o t r y i n g to d e f in e th e c h a r a c t e r o f the m e th o d o lo g ic a l o u tlo o k w h ich was r e p r e s e n te d by B e r n s t e in . 32" B e r n s t e i n , S te h e n d e H e e r . . . , c y t . z a ; K l u ž a -- V o i o s i e w i c z , o p . c i t . , s . 20.5. 33 K-* K a u í e k y , B e r n s t e in und das s o z ia ld e m o k r a t is c h e Programm, S t u t t g a r t 1899.
