Impotencja funkcjonalna jako podstawa przeszkody zrywającej w świetle nauki prawa kanonicznego (kan. 1084 KPK)

Mirosław Czapla

Impotencja funkcjonalna jako

podstawa przeszkody zrywającej w

świetle nauki prawa kanonicznego

(kan. 1084 KPK)

Ius Matrimoniale 6 (12), 65-85

Ius M atrim o n iale

6 (12) 2001

K s. M iro sła w C zapla

Impotencja funkcjonalna jako podstawa przeszkody zrywającej

w świetle nauki prawa kanonicznego (kan. 1084 KPK)

B adanie im potencji było i wciąż pozostaje bardzo trudnym zada­ niem, gdyż przedm iot b adania dotyczy sfery najbardziej intymnej, a jednocześnie bardzo istotnej dla psychofizycznej kondycji mężczyzny i kobiety. Biolodzy i medycy stanęli w obec zagadnienia, które ze względów kulturowych, religijnych i etycznych otoczone było dużą nie­ dostępnością. R ozm aicie też podchodzili w swych badaniach nad im­ potencją do problem u ograniczeń i barier m oralnych, wynikających z norm etycznych i religijnych, szczególnie gdy form ułowali m etody lecznicze1.

1. Pojęcie i przyczyny impotencji funkcjonalnej

Przez im potencję, czyli niem oc płciową rozum ie się w medycynie niezdolność osoby do dokonania aktu seksualnego. Najogólniej m ó­ wiąc, jest to więc zaburzenie seksualne ujaw niające się podczas aktu płciowego. Starowicz uważa, że im potencja jest niezdolnością m ęż­ czyzny do odbycia stosunku seksualnego2. W klasyfikacji zaburzeń seksualnych, więzi partnerskiej oraz typowych problem ów seksualnych najczęściej spotykanych w lecznictwie seksuologicznym, Starowicz umiejscawia im potencję w kategorii zaburzeń indywidualnych, zm ie­ niając opisowo nazwę „im potencja” n a „zaburzenia przebiegu w spół­

1 Przełam yw anie seksualnego tab u sam o w so b ie nie budzi sprzeciw u, lecz w zbudza go naturalistyczna i pozbaw iona od n iesień d o w ierności i m iłości m ałżeńskiej te ra p ia n iek tó ­ rych lekarzy np. W. H . M asters i V. E. Jo h n so n (K. Im ieliński. S eksiatria. T. 2. Patologia. W arszawa 1990 s. 377).

życia seksualnego”. Przypadłość kobiecą stanow ią tzw. zaburzenia Z e ­ społu Gotowości Płciowej (Z espół M ariona-Sim sa)3. W edług Bilikie- wicza, im potencja jest nerwicą płciową sensu stricto o pochodzeniu o r­ ganicznym lub czynnościowym4. Inny badacz problem u, Imieliński, p o ­ daje określenie im potencji sensu largo wyszczególniając kilka objawów niezdolności5. W edług Im ielińskiego, niem oc płciowa dotyczy obojga płci, a jej zróżnicowanie związane jest ze stru kturą psychofizyczną człowieka. Podkreśla on także, iż term in „im potencja” używany jest w ostatnich latach coraz rzadziej w skutek zastępow ania go term inem „dysfunkcja”, który wyraźniej m a oznaczać, że zakłócona zostaje je d ­ na z funkcji seksualnych6.

Autorzy zagraniczni często zawężają niem oc płciową do przypadło­ ści wyłącznie m ęskiej, a żeńskim odpow iednikiem im potencji uznają oziębłość7. W obec istnienia różnych rozum ień pojęcia „im potencja” wydaje się, że szerokie zdefiniow anie im potencji, zastosow ane przez Im ielińskiego, jak również używanie przez niego term inu „niem oc płciowa” (im potentia) stanowi um iarkow ane i rozsądne zajęcie stan o ­ wiska w trudnościach z definicją tego pojęcia.

3 Z.L. Starow icz. L eczenie czynnościowych zaburzeń seksualnych. W arszawa 1985 s. 20. 'T . Bilikiewicz. K linika nerw ic płciowych. W arszawa 1969 s. 30-32.

s „1. N iezdolność do p o d n ie c e n ia sek su aln eg o (...). 2. N iezdolność do reakcji n arząd ó w płciowych (...).

3. N iezdolność do reagow ania sek su aln eg o przez od p o w ied n io długi czas p o trzeb n y do odbycia sto su n k u płciow ego(...).

4. N iezdolność do osiągnięcia rozkoszy sek su aln ej(.„).

5. N iezdolność do d o sta rc z e n ia rozkoszy seksualnej p a rtn e rc e lub p artnerow i (...). 6. N iezdolność do z ap ło d n ien ia.(...). K. Im ieliński. M edycyna seksualna. Patologia i p ro ­ filaktyka. W arszaw a 1992 s. 25-29.

‘ Tamże.

1 W edle D . Baldw in, „im p o ten cję m ożna zdefiniow ać ja k o niem ożliw ość wzw odu w je d ­ nym p rzypadku n a cztery u silo w a n ia”(Z d ro w ie seksualne mężczyzn. W arszawa 1993 s. 205). W opinii K a p la n 'a bardziej dokładnym term in e m od „im potencji” byłaby „dysfunkcja e re k ­ cji” . Sam term in „im p o ten cja” , choć pow szechnie używany, je st w edle K a p la n 'a, niew łaści­ wy, a stosow anie go je st nag an n e, gdyż m a on zabarw ienie pejoratyw ne. W edług B ancrofta, właściwym, chociaż i tak niezbyt trafnym , term in e m oddającym isto tę sch o rzen ia zdaje się być „zaburzenia erek cji”(J. B ancroft. Im p o te n cja - rys historyczny. W: Im potencja - w szech­ stronny p o ra d n ik d la lekarzy. W arszaw a 1994 s. 14-15). Jeszcze inni uczeni kręgu angloję­ zycznego - Siroky i K ran e - o k reślając im p o ten cję jak o trw ałą niezdolność do uzyskania czy u trzy m an ia erekcji w celu p e n e tra c ji w aginalnej i d o p ełn ien ia stosunku, zaznaczają ró w n o ­ cześnie, iż najczęstsze po m iesz an ie znaczeń pojęcia pochodzi z sytuacji zw iązanych z o b n i­ żonym libido oraz zab u rzen iam i ejakulacji (M . B. Siroky, R. J. K rane. H istory and Physical E xam ination o f th e Im p o te n t M ale. W: M ale Sexual D ysfunction. Red. K ran e R. J.-M . B. Si- roky-I. G oldstein. B osto n /T o ro n to 1983. s. 135-136).

Im potencja występuje w dwu form ach - fizycznej (organicznej, an a­ tom icznej) i funkcjonalnej (czynnościowej, w której rozróżnia się jesz­ cze fizjologiczną i psychogenną, choć to ostatnie określenie często używane jest w miejsce „funkcjonalnej” jako prosty odpow iednik dla im potencji fizycznej). Im potencja funkcjonalna fizjologiczna nazywa­ na też bywa neurologiczną. Dystynkcja powyższa opiera się na naturze przyczyn leżących u podłoża schorzenia. Im potencja neurologiczna stanowi następstw o zaburzeń fizjologicznych (np. SM czy paraliż n a­ rządów ru ch u)8, im potencja psychiczna zaś pow odow ana jest defek ta­ mi procesów psychicznych. W ypada zaznaczyć, że etiologia niemocy płciowej stanowi klucz do zrozum ienia natury konkretnego przypadku im potencji funkcjonalnej oraz jego diagnozy i terapii.

W iększość zaburzeń seksualnych spow odow ana jest wieloczynniko- wymi przyczynami o podstaw ie organicznej lub psychicznej9. W ypada więc pokrótce przedstaw ić zarys m echanizm ów etiologii, a także czyn­ niki generujące dysfunkcję im potencji. Te z nich, k tóre bazują n a b ra ­ kach organicznych czy w adach narządów rodnych, wrodzonych zm ia­ nach w anatom ii lub też w skutek przebytych chorób zaburzają praw i­ dłową reakcję seksualną osoby, noszą nazwę zaburzeń organicznych10. Niezdolność do odbycia stosunku seksualnego zostaje tu wywołana czynnikami biofizycznymi. Trzeba zaznaczyć, że w przypadku im po­ tencji fizycznej czynniki sprawcze schorzenia podlegają kategoryzacji związanej z n atu rą zaburzenia organicznego11.

R óżnorakie schorzenia som atyczne leżą u podstaw im potencji fi­ zycznej. D o pow stania im potencji przyczyniają się też czynniki o cha­ rakterze psychicznym. Istnieją różne zdania co do proporcji charak te­ ru som atogennego i psychogennego w obszarze przyczyn dysfunkcji potencji. Według niektórych, 70 % przypadków niezdolności do

8 Z ob. K. Graczyk. W ptyw sclerosis m ultiplex n a w ażność m ałżeństw a w praw ie k anonicz­ nym. Lublin 1998 (m ps B -K U L ).

’ M. Cole. Psychologiczne p o d ejście do terap ii. W: Im p o te n cja - w szechstronny p o rad n ik dla lekarzy. W arszawa 1994 s. 168.

10 Tamże.

" Siroky i K rane wyliczają n astępujące kategorie czynników sprawczych, ilustrując je przy­ kładam i: farm akologiczne (antihypertensium , phenothiasinum , estrogenium ), naczyniowe (claudicatio, priapizm ), neurologiczne (obw odow a n eu ro p atia, sclerosis m ultiplex), w ew nątrz- wydzielnicze (hipogonadyzm , zab u rzen ie tarczycy, otyłość, cukrzyca), chirurgiczne (radykalna chirurgia m iednicow a), ró żn o ro d n e (zaburzenie nerek, m arskość w ątroby) (H istory and Physi­ cal Exam ination o f th e Im p o te n t M ale. W: M ale Sexual Dysfunction. Dz. cyt. s. 137).

współżycia u mężczyzn wywołanych zostaje przez przyczyny fizyczne, w edług innych, „m oże naw et blisko połow a” m a psychogenne zaburze­ nia wzwodu, a w edług jeszcze innych „w absolutnej większości” przy­ padków kłopoty z potencją pochodzą z przyczyn psychicznych12.

Im potencja funkcjonalna w odróżnieniu od organicznej polega na niezdolności odbyw ania aktu seksualnego w skutek zaburzeń działa­ nia genitaliów. E tiologia psychogennych dysfunkcji seksualnych wy­ kazuje, że ani zm iany organiczne, ani choroby som atyczne nie stan o ­ wią pow odu pojaw ienia się zaburzenia. Przedm iotem tych dysfunkcji są brak lub u tra ta p otrzeb seksualnych oraz niedom agania reaktyw ne w przebiegu aktu płciowego. W śród uczonych m ożna spotkać różne ujęcia czynników etiologicznych. W edług K a p la n 4a, istnieją odlegle i bezpośrednie przyczyny psychiczne zaburzeń seksualnych. Pierwsze sięgają korzeniam i okresu „formatywnych lat rozwoju człow ieka”, a są nimi represyw ne, tradycyjne wychowanie, surow e wychowanie seksualne czy urazy jak gwałt lub m olestow anie seksualne albo też zle relacje z rodzicam i. Przyczyny b ezpośrednie zaś dotyczą sytuacji a k tu ­ alnej; są to zatem : ignorancja, niewłaściwy stosunek do seksu, słabe więzi i przesadn e lęki, zwłaszcza o wydolność seksualną. W opinii H a w to n 'a m ożna spotk ać trojakie przyczyny psychiczne dysfunkcji seksualnych. Są nim i czynniki predestynujące, czyli dotyczące wcze­ snych, przykrych dośw iadczeń natury seksualnej, czynniki wywołują­ ce, takie jak odkrycie niew ierności p a rtn e ra czy depresja, wreszcie czynniki utrzym ujące, tj. słaba kom unikacja m iędzypartnerska, lęki o wydolność. W edle C o le 4 a, istnieją czynniki „psychologiczne”, k tóre dotyczą wszystkich dośw iadczeń życiowych i ich w zajem nego oddzia­ ływania z „w rodzonym i” w zoram i reakcji na doświadczenia, uzależ­ nionym i od te m p e ra m e n tu 13.

12 Baldw in. Dz. cyt. s. 205; Cole. A rt. cyt. s. 207; A. K ępiński. Z psychopatologii życia sek ­ sualnego. W arszawa 1988 s. 20.

13 C o le nazywa te czynniki przyczynam i interaktyw nym i (organogennym i i dośw iadczenio-

wymi). W ym ienia tu następ u jące: niski p o p ę d płciowy, ró żn e patologiczne typy osobow ości, p otrzeby hom o sek su aln e, podeszły wiek, zboczenia seksualne, d epresja, dyspareunia, p o ­ w ażne stany lękow e, niska sa m o o cen a, konflikty identyfikacji z w łasną płcią. W gru p ie przy­ czyn dośw iadczeniow ych a u to r sytuuje także: rygoryzm wychowawczy, naciski religijne, za ­ b u rzen ia więzi ro d zin n ej, problem y życiowe (zwykle z p racą), urazy psychologiczne, m o le­ stow anie dziecka. W reszcie w g ru p ie przyczyn problem ów z w ięzią p a rtn e rs k ą zn ajd u ją się: lęk co do własnej spraw ności, o d rzu cen ie, h etero fo b ia, szczególna niezgodność seksualna, obawy p rzed intym nością, u tr a ta atrakcyjności, zab u rzen ia u p a rtn e rk i, słabe kom unikow a­ nie się (Psychologiczne podejście. A rt. cyt. s. 168-172).

Należy stwierdzić, iż nauki m edyczne utożsam iają im potencję funk­ cjonalną fizjologiczną i psychiczną z klinicznym opisem takich dys­ funkcji seksualnych mężczyzny jak zaburzenia erekcji i ejakulacji, k tó ­ re uniem ożliwiają odbycie pełnego stosunku seksualnego, a w przy­ padku kobiet z dysfunkcjami podniecenia seksualnego (oziębłość) i waginizmu inter coitum '4.

2. Próby klasyfikacji impotencji funkcjonalnej w kanonistyce

M edyczne ro zu m ien ie im potencji je st znacznie szersze niż kano- nistyczne. Także pojęcie im potencji funkcjonalnej w kanonistyce wy­ daje się znacznie węższe, niż rozum ien iu n au k m edycznych. W KPK/1983 nie zam ieszczono słów „funkcjonalny” i „organiczny” w celu zdefiniow ania przeszkody im potencji. Je d n a k oba te term iny, przyjęte w kanonistyce, opisują sposób pow stania dysfunkcji będącej przeszko dą kanoniczną. Im p o ten cja o rganiczna lub fu nkcjonalna przyczynia się do u niezd o ln ien ia osoby do m ałżeńskiego przym ie­ rza. T rzeba p rzeto rozważyć kanoniczne rozu m ien ie pierw szego i drugiego rodzaju schorzenia oraz w o b ręb ie im potencji fu n kcjon al­ nej zb adać ro zró żn ien ie na niem oc płciow ą fizjologiczną i psychicz­ n ą 15. N ależy rów nież przeprow adzić refleksję nad im p oten cją re la ­ tywną.

R ozróżnienie im potencji na organiczną i funkcjonalną uzasadnione jest różnymi przyczynami tego sam ego skutku - niezdolności osoby do dokonania pełnego aktu m ałżeńskiego. Organiczny rodzaj im potencji m a charakter defektu zew nętrznego (widzialnego, w którym w ada o r­ ganu lub jego b rak niejako statycznie są przyczyną niemocy). N aruszo­ na budowa, kształt czy proporcja narządów seksualnych od razu wska­ zują na organiczne podłoże niem ocy płciowej. Schorzenie to jest prze­

w J. Aleksandrow icz. Z ab u rze n ia nerwicowe. W arszawa 1998 s. 115-116; Leksykon psychia­ trii. Red. S. Pużyński. W arszawa 1993 s. 294; Imieliński. Medycyna. Dz. cyt. s. 26; K. R. Kedia. Ejaculation and em ission: N orm al Physiology, D ysfunction, and T herapy. W: M ale Sexual D ysfunction. Dz. cyt. s. 44-50; por. G . S. Benson, J.M cC onnell. E rectile Physiology. W: Male Sexual D ysfunction. Dz. cyt. s. 21-25; M.B. Siroky, R.J. K rane. N europhysiology o f E rection. W: M ale Sexual Dysfunction. Dz. cyt. s. 9-19; Bilikiewicz. Klinika. Dz. cyt. s. 50; por. Szafrań­ ski. Przeszkoda im potencji w praw ie kanonicznym . W łocław ek 1964 s. 52-54; Starowicz. L ecze­ nie czynnościowych. Dz. cyt. s. 188; G apik. N erw ice seksualne. Dz. cyt. s. 30-31.

szkodą niezależnie od tego, czy wady anatom iczne są w rodzone czy zo ­ stały nabyte16.

N iepom iernie większych trudności nastręcza natom iast kanoniczne rozum ienie term inu „funkcjonalny”17. Z aburzenie potencji m oże być bowiem procesem złożonym, gdyż uszkodzenie jakiegoś organu o n a­ turze organicznej m oże istotnie wpłynąć na zakłócenie działania n a­ rządu seksualnego. Ciąg zaburzeń narządów poprzez łańcuch przyczy­ nowo-skutkowy znajduje swe zakończenie w dysfunkcji potencji. Z a ­ tem podłoże anatom iczne, fizyczne pośrednio m oże wpłynąć na funk­ cjonow anie narządu seksualnego. Ten organiczny impuls stanowi w im potencji funkcjonalnej wymiar fizjologiczny, gdyż spowodowany został procesam i organicznymi. Wymiar drugi - psychiczny - powstaje w im potencji czynnościowej w obrębie aktów umysłu czy naw et p o d ­ świadomości. W łaśnie akty poznawcze, uczuciowe i pożądawcze wy­ w ołują zaburzenia funkcjonow ania narządów seksualnych. W praktyce oddzielenie tla fizjologicznego od psychicznego w im potencji funkcjo­ nalnej jest jed n ak trudne. Trzeba zawsze rozpatrywać je razem 18.

Istnieje wyraźna rozbieżność w poglądach kanonistów na rozróżnie­ nie impotencji organicznej i funkcjonalnej. Według R. Sebotta i C. Ma- rucciego, im potencję organiczną m ożna rozpoznać względnie łatwo ze względu na wady „aparatu genitalnego”. Dużo trudniej udowodnić ist­ nienie im potencji funkcjonalnej, spowodowanej neurotycznie, psychicz­ nie czy endokrynnie19. M. Pom pedda nazywa niem ocą „instrum entalną” (narzędziową) tę, która zawiera się w wadzie anatomicznej genitaliów, zaś im potencję funkcjonalną określa jako spowodowaną neurastenią seksualną20. O pinię Pompeddy podziela J. Fernandez Castao, który jed ­ nak przyczyny impotencji funkcjonalnej precyzuje określeniami:

16 Pawluk. Praw o kanoniczne. T. III. Dz. cyt. s. 128; por. G. O esterle. Von d e r Psychischen Im p o te n z. E IC 11:1955 s. 133-134.

17 Problem y term in o lo g iczn e m ają swój po czątek w o b ieran iu różnego kryterium im p o ­ tencji; podczas gdy dla lekarzy term in y „organiczny, fizyczny, anatom iczny” są synonim am i, to już d la niektórych kanonistów słow o „fizyczny” oznacza „neurologiczny, nerwowy czy en- d okrynny” . O k reślen ie „psychiczny” pozostaw iają oni wyłącznie do użytku w od n iesie n iu do p o rząd k u psychologicznego. W tym pierw szym p rzypadku („fizyczny”) ja k o kryterium o b ra ­ no narządy ro d n e i ich stru k tu rę an ato m iczn ą, w drugim zaś („psychiczny”) za kryterium posłużył „fu n d am en t w przyczynach n atu ry organicznej, ja k urazy system u nerw ow ego lub zab u rzen ia w ydzie!nicze”(C o p p o la. A sp etti canonistici e civilsitici. A rt. cyt. s. 179).

18 Szafrański. P rz eszk o d a im potencji. Dz. cyt. s. 99-101. 19 S eb o tt - M arucci. Il nouvo d iritto m atrim o n iale. Dz. cyt. s.103. 20 P o m p ed d a. S tudi di d iritto m atrio m o n iale. Dz. cyt. s. 346-347.

„z przyczyn fizycznych” (np. stos pacierzowy) i „z przyczyn psychiczno- emotywnych” (np. zaham owanie wobec określonej osoby)21. Według E. Vitalego i S. Berlingo, przeszkoda niemocy płciowej jest następstwem istnienia przyczyn organicznych (np. braku organów, szczególnych roz­ miarów tychże, które uniemożliwiają stosunek), jak również m oże ona być skutkiem wad czynnościowych samych narządów. Kanoniści zalicza­ ją do nich brak erekcji wskutek zaburzeń nerwowych, nadm iar użycia al­ koholu lub substancji oszałamiających. Wreszcie cytowani autorzy stwierdzają, że im potencja powstaje na skutek oddziaływania przyczyn psychologicznych, czego przykładem m ają być szczególne zaham owania em ocjonalne czy waginizm22. Z daniem T. D o y le 'a stosunek małżeński m oże zostać zaburzony wskutek problem ów organicznych (brak, uszko­ dzenie lub „poważna deform acja narządów seksualnych”) ale także na skutek „nieporządku funkcjonalnego”, czyli niezdolności spowodowa­ nej czynnikami psychologicznymi lub nerwowymi, która „niekiedy bywa nazywana im potencją psychiczną”23. Należy stwierdzić, iż kanoniści zgodni są co do podziału im potencji na organiczną i funkcjonalną, ale istnieje wśród nich rozbieżność w rozum ieniu tej ostatniej.

Trudność polega głównie na precyzyjnym wskazaniu przyczyn oraz wzajemnej zależności narządów, które ulegają dysfunkcji24. Wydaje się, że właśnie z tego powodu obok podziału impotencji na organiczną i funkcjonalną pojawia się trójpodział na niem oc organiczną, funkcjo­ nalną i psychiczną. Według L. Vela, w stępnie należy rozróżniać im po­ tencję fizyczną (biologiczną) od funkcjonalnej „zwanej zwykle psychicz­ n ą”. Trzeba jed nak „zachować czujność i nie identyfikować jej [impo­ tencji funkcjonalnej] z prawdziwą i właściwą im potencją psychiczną”. Zdaniem Vela, było by lepiej zarezerwować nazwę „im potencja funk­ cjonalna” dla takiej, która została spowodowana zaburzeniam i systemu nerwowego, rdzeniowego czy mózgowego, zaś nazwę „im potencja psy­ chiczna” dla wywołanej czynnikami porządku psychicznego (np. zaha­ mowania, lęki). Gdy się jednak mówi o im potencji, skutki powyższych czynników psychicznych redukuje się do niemożności odbycia aktu m ał­ żeńskiego. Hiszpański kanonista stwierdza, że ze względu na czynniki psychiczne lepiej byłoby podporządkow ać im potencję psychiczną tytu­

21 F e rn a n d e z C astao. II sa cra m e n to dei m atrim o n io . Dz. cyt. s. 261. 22 V itali - Berling. II m a trim o n io canonico. Dz. cyt. s. 48.

11 D oyle. Physical im potence. A rt. cyt. s. 765-766.

łowi o niezdolności (kan. 1095, 3°), tytułowi o braku konsumacji lub szukać ich przyczyn w tytule o podstępie (kan. 1098), gdyż „czynniki psychiczne nie dotyczą aktu małżeńskiego samego w sobie”25.

Nieco inaczej widzi ten problem M. Pompedda. Przyznaje on, że roz­ poznanie impotencji organicznej jest dość łatwe. Inaczej wszakże sprawa wygląda w przypadku impotencji czynnościowej, zwłaszcza gdy chodzi o niemoc pochodzenia psychicznego26. Włoski kanonista dokonuje p o ­ działu impotencji psychicznej na pierwotną i wtórną. Impotencja psy­ chiczna bywa spowodowana procesami psychologicznymi, które zachodzą między jednostką a środowiskiem jej życia. Psychiczna niemoc pierwotna powstaje wówczas, gdy powody psychiczne oddzialywują bezpośrednio na procesy seksualne w sposób wywołujący impotencję. Niemoc psychiczna w tórna zaś jest rezultatem pośrednim, spowodowanym patologiami psy­ chiatrycznymi już w sobie zdefiniowanymi, które przypadłościowo niosą zaburzenia funkcji seksualnych27. Pom pedda zatem uznaje w impotencji funkcjonalnej zaburzenia psychiczne pośrednie i bezpośrednie.

W opinii A. B ernrdez C antna, im potencję funkcjonalną m ożna n a­ zwać „psychiczną”, ale (podobnie ja k sądzi J. Fernndez C astao) należy wyodrębnić anom alie czynnościowe spowodowane patologicznie („np. urazy mózgu, następstw a zatruć toksycznych”) oraz anom alie z pow o­ dów psychicznych („np. strach, obojętność kobiety etc.”)28. Pogląd ten wydaje się zbieżny z podziałem Pompeddy.

Zw olennikiem trójpodziału etiologicznego im potencji jest F. A znar Gil. U znaje on, że obok podłoża organicznego dysfunkcji („wady an a­ tom iczne”) istnieje im potencja funkcjonalna oraz im potencja psycho­ genna. A znar Gil stwierdza, że im potencja czynnościowa m oże być im potencją som atogenną, wtedy gdy z różnorakich przyczyn fizycz­ nych osoba nie jest zdolna do pożycia intym nego29. Psychogenne zabu­ rzenie potencji podczas aktu m ałżeńskiego zostaje wywołane „zaha­ m ow aniem em ocjonalnym lub blokadą pewnych impulsów pochodzą­ cych z mózgu, które (...) kontrolują erekcję”30. W edług A znar Gila, to

28 Vela. Im p o te n z a copulativa. W: N uovo D izionario. Dz. cyt. s. 556. “ P o m p ed d a. Studi di d iritto . Dz. cyt. s. 249.

2? Pom pedda. Studi di diritto. s. 347; por. Bonnet. L ' impedim ento di impotenza. Dz. cyt. s. 126. 28 C antn. C o m p e n d io de D e re c h o M atrim onial. Dz. cyt. s. 73.

29 „La im potencia so m a to g e n a u organica p u ed e ser funcional (horm onal, hum oral o ne- rviosa) e instrum ental. Las causas fisicas d e este tipo d e im potencia p u ed en ser: anatm icas, cardiorespiratorias, farm acolgicas, endocrinas, genitourinarias, hem atolgicas, infecciosas, neu- rolgicas, vasculares etc.” (A zn ar Gil. El N uevo D erech o M atrim onial Cannico. Dz. cyt. s. 216)

pojęcie im potencji w tradycyjnym ujęciu niem ocy płciowej było zaw ar­ te pod pojęciem im potencji funkcjonalnej.

Relacja im potencji funkcjonalnej do im potencji psychicznej bywa przedstaw iana różnie. D la niektórych kanonistów zaburzenia funkcjo­ nalne stanow ią form ę zaburzeń organicznych, k tó re wpłynęły n a brak potencji. Inni ukazują im potencję funkcjonalną jako drugą przyczynę niemocy płciowej (po organicznej), ograniczając ją wszakże jedynie do wad fizjologicznych, podczas gdy zaburzenia funkcjonalne psychiczne klasyfikują w kategorii im potencji psychicznej. Ta ostatnia jest tym sa­ mym uznana za trzecie etiologiczne podłoże dysfunkcji. Jeszcze inni odwołują się do prostego podziału im potencji na fizyczną i psychiczną uznając czynnościowe zaburzenia seksualne za skutek pośredni lub bezpośredni urazów czy działań psychicznych.

W opinii au to ra niniejszego studium najklarowniejszym podziałem etiologicznym jest ten, według którego im potencja m oże pochodzić z przyczyn organicznych i z przyczyn funkcjonalnych typu fizjologicz­ nego albo typu psychicznego. Im potencja funkcjonalna fizjologiczna rozum iana jest jako dysfunkcja narządów seksualnych pochodząca z zaburzeń ośrodkowego systemu nerwowego, zaś funkcjonalną im po­ tencję psychogenną pojm uje się jako tę, k tó ra pochodzi z przyczyn n a ­ tury psychicznej (lęki, urazy psychiczne, w stręt).

W kan. 1084 § 1 prawodawca posłużył się pojęciem „im potencji re ­ latywnej” przeciwstawiając je „im potencji absolutnej”. O kreślenia te różnicują stopień uciążliwości schorzenia oraz zakres zaburzonych re ­ lacji seksualnych osoby. O ba zakresy niem ocy czynią osobę niezdolną do dokonania aktu m ałżeńskiego. C harak ter absolutny im potencji to­ warzyszy zazwyczaj zaburzeniu o etiologii organicznej. B rak lub p o ­ w ażna deform acja narządu seksualnego nie pozwala wówczas osobie odbywać aktu płciowego z żadną osobą płci przeciwnej. Trzeba wszak­ że przyznać, że im potencja relatywna m oże również wystąpić z przy­ czyn fizycznych, gdy narządy seksualne mężczyzny lub kobiety są zdro­ we lecz nieproporcjonalne w zględem siebie albo kiedy uległy one róż­ nym chorobom (np. disproportio m em brorum )1'. Im potencja

funkcjo-31 „Si vir e t m ulier h a b e a n t o rg an a sexualia sa n a, sed actus conjugalis sit im possibilis ob non ap tam p ro p o rtio n e m in ter o rg an a viri e t m ulieris vel ob aliam infirm itatem , q u a e eam p e n e tra tio n e m a u t effusionem in ter ipsos im p ed iat, hab es im p o ten tiam relativam in te r eum virum e t eam m u liere m ” (C. H olbck. T ractatu s d e ju ris p ru d e n tia S acrae R o m an a e R otae. G ra e tia e - V in d o b o n ae - C oloniae 1957 s.74).

n aln a częściej niż organiczna m a charakter relatywny. M oże on zostać potw ierdzony przez b ad anie trwałości im potencji w konkretnych o ko ­ licznościach życia osoby (strony procesowej). Relatywna dysfunkcja potencji m oże m ieć różnorakie przyczyny neurologiczne i psychia­ tryczne, których skutki m ogą być zróżnicowane, ale uznawana jest ge­ neralnie za uleczalną środkam i medycznymi, chirurgicznymi lub „in­ terw encją psychologiczną”32. Osoby m ogą być dotknięte im potencją funkcjonalną albo w stopniu absolutnym albo względnym33.

Okoliczności i objawy zaburzeń ujawniają stopień dysfunkcji. W edle B ersiniego, oddziaływanie psychiki na wszystkie zjawiska życia wege­ tatywnego, a w szczególności na zjawiska wazom otoryczne m oże być bowiem ró żn orakie34. W łaśnie ów psychogenny wpływ na fizjologię osoby przyczynia się do ujaw nienia niemocy współżycia seksualnego bądź ze wszystkimi osobam i płci przeciwnej bądź wyłącznie z osobą współm ałżonka. Z daniem J. F ernndez C astao dwie określone osoby w akcie m ałżeńskim w chodzą w kategorię „relacji prawdziwie in ter­ personalnych”35. Mężczyzna m oże nie być zdolnym do intymnego p o ­ życia z k onkretną osobą - swoją m ałżonką, a równocześnie posiadać tę zdolność wobec innych kobiet. Sytuacja ta dotyczy również niezdol­ ności kobiety w obec swego męża, przy zachowaniu sprawności wobec innych mężczyzn. Zwykle racją takiego stanu rzeczy są przyczyny psy­ chiczne („np. zaham ow anie em ocjonalne”36, choć (jak n a d m ie n io n o . wyżej) im potencja relatyw na m oże pojawić się również z przyczyn o r­ ganicznych.

Należy stwierdzić, że dysfunkcja potencji seksualnej w stopniu re ­ latywnym, o etiologii funkcjonalnej bądź organicznej jest przeszko­ dą jedynie wtedy, gdy w ystępuje w obec kon kretnej osoby pici p rz e ­ ciwnej37. W obec innych osób płci przeciwnej p o tencja seksualna wy­ raża się w sposób właściwy um ożliwiając pożycie intymne.

32 B au h o ff - M e n d o n a. Psychic Im p o te n ce, s. 212.

33 Pawluk. Praw o kanoniczne. T. III s. 128; zob. A. D o rd e tt. Im p o te n z als E h eh in d ern is. Dz. cyt. s. 15-16.

31 Bersini. II D iritto C an o n ico M a trim o n iale. Dz. cyt. s. 63. 35 F ern a n d e z C a stań o . II sa c ra m e n to del m atrim onio. Dz. cyt. s. 263. 36 Tam że s. 263.

33 Żurow ski. K anoniczne praw o m ałżeńskie. Dz. cyt. s. 154. Pożycie h o m o se k su aln e nie m oże być klasyfikow ane ja k o przeszkoda, gdyż ze swej natu ry nie sp e łn ia wymogów aktu m ałżeńskiego. W opinii J. M. G o n zalez a del Valle stanow i o n o sw oiste „h o rro r c o itu s” (D e re c h o C an n ico M a trim o n ial segn el Codigo d e 1983. P am p lo n a 1991 s. 158).

3. Charakterystyka prawna przeszkody impotencji

Przeszkoda im potencji, stanow iona przez kan. 1084, zabrania za­ w ierania m ałżeństw a pod sankcją nieważności38. W sensie m aterialnym

impotentia coeundi oznacza niezdolność do odbycia aktu m ałżeńskie­

go, wynikającą z w rodzonego lub nabytego braku w organizm ie m ęż­ czyzny albo kobiety39. N iem oc owa uniem ożliwia stosunek seksualny małżonków, który ze swej natury zm ierza do zrodzenia potom stw a

{impotentia generandi)40. Nie chodzi jed n ak o niezdolność do zrodzenia

potom stw a, lecz o niezdolność do współżycia, czyli niesprawność, któ ­ ra uniemożliwia w prow adzenie członka m ęskiego do pochwy kobiety i złożenie w niej nasienia41. Sens m aterialny przeszkody im potencji wiąże się ściśle z kanonicznym pojęciem aktu płciowego42.

38 Can. 1084 - 1. Im p o te n tia coeundi an te c e d e n s e t p e rp e tu a , sive ex p a rte viri sive ex p a rte m ulieris, sive ab so lu ta sive relativa, m atrim o n iu m ex ipsa eius n a tu ra dirim it.

2. Si im p edim entum im p o ten tiae d u bium sit, sive d ubio iuris sive dubio facti, m atrim o ­ nium non est im p ed ien d u m nec, sta n te dubio, nullum d eclaran d u m .

3. S terilitas m atrim o n iu m nec p ro h ib e t nec dirim it, firm o p raesc rip to can. 1098. 39 W opinii F. B ersiniego p ojęcie „im p o ten tia c o e u n d i” w sensie ścisłym oznacza d efekt erekcji członka m ęskiego (II d iritto can o n ico m atrim o n iale. C o m m en to giuridico-teologico - p asto rale. T orino 1994 s. 63).

4,1 Pawluk. Praw o kanoniczne. T. III. Dz. cyt. s. 127; A. M. A b ate. II m atrim o n io . Dz. cyt. s. 90-91.

" W. G óralski. M ałżeństw o. W: K o m en tarz do K PK . T.III Dz. cyt. s. 241; A. B. Poveda. C odigo de D erech o C annico. V alencia 1993 s. 487; F. B ersini. II d iritto canonico m a trim o ­ niale. Dz. cyt. s. 62-64.

42 Zob. wyżej. W spom nieć należy, że właściwości aktu m ałżeńskiego (współżycie „hum ano m odo, actus p er se aptus ad prolis g en eratio n em ”) określa кап. 1061 1. Wymogi kanoniczne ak­ tu płciowego, staw iane przez Papieską K omisję d/s Rewizji K PK stanow ią zaś istotne normy uzupełniające. Jeśli zatem akt m ałżeński zostanie pozbawiony któregoś z trzech istotnych ele­ m entów - „erectio m em bri, p en etratio in vaginae” lub „depositio seminis in vaginae” - wówczas nie m ożna go uznać za ak t płciowy w znaczeniu kanonicznym (C om C an 6:1974 s. 178-198). Wy­ pada zaznaczyć, iż nie jest konieczne, by ejakulacja niosła nasienie wytworzone w jądrach. Z ło ­ żenie „prawdziwego nasienia” nie stanowi zatem istotnego elem entu dla kanonicznie pojm ow a­ nego aktu płciowego. W konsekwencji zaburzenie polegające na braku wytrysku prawdziwego nasienia nie przyczynia się do pow stania „im pedim entum ”. N iem niej jed n ak pow inna nastąpić ejakulacja, poprzez którą dokona się em isja płynu uśm ierzającego (liquido sedativo) - pow odu­ jącego satysfakcję seksualną - pochodzącego z wydzielania prostaty i gruczołów C o w p e r' a (por. Kongregacja Nauki Wiary. D ek ret o im potencji, która pow oduje nieważność m ałżeństw a [„U trum im potentia”] AAS 69:1977 s. 426. Tekst polski w: W trosce o pełnię wiary. D o k u m en ­ ty Kongregacji Nauki Wiary 1966-1994. Tarnów 1995 s. 123); por. M. F. Pom pedda. A nnotazioni sul diritto m atrim oniale nel nuovo Codice di D iritto Canonico. W: II m atrim onio del nuovo C o­ dice del D iritto Canonico. Padova 1984; A bate. II m atrim onio. Dz. cyt. s. 89-90; Sebott - Ma- rucci. II nouvo diritto m atrim oniale. Dz. cyt. s. 103-104.

Trzeba zaznaczyć, że wymagania stawiane kobiecie do kanonicznej ważności aktu małżeńskiego dotyczą jedynie posiadania pochwy zdolnej przyjąć organ męski. Pochwa sztuczna, ukształtowana operacyjnie przed małżeństwem nie powoduje impotencji, o ile organ ten skonstruowany jest z naturalnego, ludzkiego m ateriału. Posiadanie macicy, jajników czy jajowodów nie jest konieczne43. Należy też stwierdzić, że niespełnienie kryterium kanoniczności aktu małżeńskiego nie oznacza równocześnie im potencji w sensie przeszkody. By mówić o istnieniu przeszkody musi zachodzić trwała i uprzednia niem oc płciowa przed małżeństwem.

Im potencja stanowi brak osobowy w porządku fizycznym poprzez okoliczności ze swej natury obiektywne (elem enty fizjologiczne), co klasyfikuje ją w grupie przeszkód44. Obiektywny charakter przeszkody im potencji wynika stąd, że mężczyzna i kobieta w czasie zawierania przym ierza sakram entalnego pełnią podw ójną rolę; z jednej strony są przyczyną sprawczą m atrim onium in fieri, z drugiej zaś strony stan o ­ wią dla niego przyczynę m aterialną. Niezdolność do pożycia intym ne­ go m a już zatem m iejsce w chwili zaw ierania m ałżeństw a bez względu n a świadom ość czy w olę któregokolw iek45.

W kan. 1084 § 1 praw odaw ca ustanowił uprzedniość im potencji przym iotem przeszkody m ałżeńskiej. Z aburzenie potencji musi zaist­ nieć przed aktem przym ierza i istnieć w chwili jego zawierania. N a­ stępczy charakter zaburzenia potencji nie m a znaczenia dla ważności sakram entu46. Przeszkoda uniezdalnia mężczyznę lub kobietę do m ał­ żeństw a w trakcie zaw ierania sakram entu47. Nie m ożna przecież prze­

43 C om C an 6:1974 s. 196-197; T.P. D oyle. Physical Im p o ten ce. W: C C L s. 765; por. M. F. P o m p ed d a. Studi di d iritto m atrim o n ia le canonico. M ilano 1993 s. 354-356.

44 E. V itali - S. B erling. II m atrim o n io canonico. M ilano 1994 s. 44.

45 P. A. B o n n et. L 'im p e d im e n to d 'im p o te n z a . W: Gli im pedim enti al m atrim o n io . Dz. cyt. s. 95.

44 S eb o tt - M arucci. II nuovo d iritto . Dz. cyt. s. 102; V itali - B erlingA . II m atrim o n io ca ­ nonico. Dz. cyt. s. 48.

47 D ość częstym przypadkiem je st ujaw nienie się impotencji podczas podróży poślubnej. U przedniość tak rozpoznanej dysfunkcji potencji (zwykle erektywnej) należy traktow ać jednak bardzo ostrożnie ze względu na jej możliwy przejściowy charakter; dysfunkcja m oże być bowiem wywołana niedoświadczeniem seksualnym, na które nakłada się wpływ czynników emotywnych towarzyszących początkowi życia m ałżeńskiego (G. Santori. Com pendio di Sessuologia. Torino

1966 s. 373). Jeśliby jed n ak uprzedniość została potw ierdzona nieuleczalnością m ożna złożyć prośbę o stw ierdzenie nieważności węzła, lecz jedynie w przypadku „m atrim onium ratum non consum m atum ” (M. Di Pietro - S. C orreale. Valutazione delle terapie medico-chirurgiche e pro- tesiche d e ll' im potenza coundi n e ll'u o m o ai fini della validità del m atrim onio canonico. Apol 66:1993 s. 279); por. B a u h o ff- M endona. Psychic Im potence, cz. 1. Art. cyt. s. 210-211.

kazać czegoś, czego się nie ma. Prawo do aktów m ałżeńskich jest p ra ­ wem do ciała w znaczeniu ścisłym. Im potencja ipso facto odbiera p ra ­ wu do aktów m ałżeńskich jego treść. Pozostawia dyspozycję co do możliwości unitywnego i prokreatyw nego współżycia seksualnego, lecz usuwa z tego praw a zdolność realizacji tej dyspozycji, czyli niwe­ czy praw ną skuteczność norm y (kan. 1061 § 1).

W eryfikacja uprzedniości im potencji stanowi dużą trudność. Pom i­ mo to, m ożna właściwie rozeznać stan osoby dotkniętej dysfunkcją p o ­ tencji dzięki m etodom analitycznym używanym w zaburzeniach psy­ chicznych, choć m ają one walor jedynie pośredni. Stopień trudności weryfikacji wzrasta, gdy schorzenie nie ujawnia się w odniesieniu do wszystkich osób, lecz posiada n atu rę relatyw ną48.

U niezdolnienie zachodzi wtedy, gdy któraś ze stron lub obie rów no­ cześnie dotknięte są dysfunkcją. U przednia świadom ość swej niemocy seksualnej (lub jej brak) nie m a znaczenia dla faktu nieważności m ał­ żeństwa (por. kan. 15 § 1).

Także w przypadku, gdy jed n a ze stron akceptowałaby fakt im po­ tencji w spółm ałżonka m ałżeństw o zawsze będzie nieważne ex capite

respectivi impedimentim. Powodem bowiem nieważności jest przeszko­

da zrywająca będąca okolicznością obiektywną, choć ze swej natury tajną (iim pedimentum occultum )50. Gdyby któraś ze stron została do­ tknięta im potencją po zawarciu sakram entalnego związku (np. wsku­ tek wypadku) nie zm ieni to faktu ważności m ałżeństw a51.

N iem oc płciowa przybiera postać przeszkody kanonicznej wtedy, gdy obok uprzedniości charakteryzuje się także trwałością (kan. 1084 § 1). W łaśnie trwałość zaburzenia potencji sprawia, że osoba jest n ie­ zdolna do aktu m ałżeńskiego w sposób ciągły. O ile bowiem krótkie i przejściowe problem y z odbyciem pełnego stosunku pow odują niepo­ koje i frustracje osób, ale przez swą przem ijalność pozostaw iają je d ­ nak możliwość spełnienia istotnych celów m ałżeństw a, o tyle trwały, czyli niezm ienny stan niem ożności w tej dziedzinie przekreśla szansę realizacji bonum coniugum i bonum prolis52. Trzeba przy tym rozróżnić

® Di Pietro - C orreale. Valutazione delle Terapie. Dz. cyt. s. 282-283; Coppola. Aspetii cano- nistici e civilistici d e ll' im potenza. Dz.cyt. s.179; por. S R R Dec. c. F iore 4.12.1984 vol. 76 n r 5- 13; S R R D c. Ragni 31.01.1984 vol. 76 nr 2; S R R D c. D e Lanversin 8.02.1984 vol. 76 nr 3-6.

B J. F ern n d e z C astao. II sa cra m e n to del m atrim o n io . R o m a 1992 s. 258-259. 511 К ап. 1074.

51 L anfaloni. II m atrim o n io religioso. Dz. cyt. s. 20.

odm ienny pu nk t w idzenia medycyny i kanonistyki w kwestii trwałości im potencji53. M edycyna nie uznaje im potencji za trw ałą wtedy, gdy m ożna ją uleczyć naw et środkam i ekstrem alnym i (także jeśli zagrażają one zdrowiu czy życiu). Z p unktu widzenia nauki praw a kanonicznego im potencja m usi istnieć w chwili zaw ierania m ałżeństw a54. Im potencja uchodzi za trw ałą w jednej z dwu poniższych okoliczności:

1. Z aburzenie potencji nie m oże ustać w sposób absolutny (ten przy­ p adek kanonicznej trwałości im potencji jest zbieżny z medycznym rozum ieniem „trw ałości”).

2. Im potencja m oże ustać, lecz jedynie przy pom ocy środków nielegal­ nych lub nadzwyczajnych, czyli poprzez interwencję chirurgiczną al­ bo innymi środkam i leczniczymi dużego ryzyka55. D ziałania lekar­ skie wiążą się z zagrożeniem życia lub zdrowia osoby dotkniętej dys­ funkcją albo ich koszt wydaje się niemożliwy do pokrycia przez stro­ ny. Perpetuum oznacza w tym przypadku przym iot im potencji w stopniu względnym, który jed n ak nie m oże być usunięty na skutek przesłanek m oralnych56.

K anonistyka zajm uje takie stanowisko, gdyż w przeszkodzie im po­ tencji perpetuum rozum iane jest jak o moralis inhabilitas tradendi ius ad

ponendos actos p erse aptos ad prolis generationem51.

Przeszkoda im potencji uniezdalnia osoby do sakram entu m ałżeń­ stwa. Jej skutki odczuw ane są zatem na płaszczyźnie osobowej. N ie­

53 Trw ałość je s t zasad ą p o rz ą d k u p raw n eg o i d lateg o jej in te rp re ta c ja nie zależy tylko od opinii biegłych. Isto tn ą cechą trw ałości je s t to, że pow inna o n a być w yjaśniana zgodnie z obiektyw nym i okolicznościam i obecnym i w czasie zaw ierania m ałżeństw a, dotyczącym i możliwej kuracji i relatyw nej n atu ry im potencji ( B a u lio f f- M e n d o n a. Psychic Im potence... s. 212). Przypuszcza się, że ro zezn an ie zarów no trw ałości ja k i uprzedniości im potencji sta n o ­ wić b ęd zie w przyszłości jeszcze w iększą tru d n o ść niż o b ecn ie ze w zględu na rozwój różnych terap ii tego sc h o rze n ia i je g o se n su aln ą n a tu rę (K. D. O 'R o u rk e . C o n c rete Issues Facing C an o n Law yers Today in th e Light o f C o n te m p o ra ry D ev elo p m en ts in B iom edical T echnolo­ gy. SC an 25:1991 s. 37-38).

54 Ldicke. D ie R echtsw irkungen d e r h eilb aren Im potenz. A rt. cyt. s. 128.

ss Ilek ro ć przeszk o d a zo stałab y u su n ię ta interw encją niosącą w sobie zag ro żen ie życia, m ałżeństw o pozostałoby niew ażne; należałoby je zatem sanow ać przez odnow ienie konsensu w zaleconej form ie; p o d o b n ie rzecz się m a w sytuacji użycia środków niegodnych (m ezzi ille- citi) (C o p p o la. A sp etti canonistici e civilistici. A rt. cyt. s. 183).

* „P erp etu a, q u ae a u t sine m ira cu lo a u t sine peccato, a u t sine probabili p ericu lo v itae au- ferrii n eq u it; tem p o ralis, q u a e n atu ralis e t licitis rem ediis sine tali p ericu lo tolli p o ssit” (A er- tyns - D am en. T h eo lo g ia m oralis. R o m a 1956 s. 635).

57 K. Boccafola. D e relatione inter postulatum perpetuitatis canonis 1084 1 ac incapacitatem assum endi o n e ra essentialia, scilicet c ap u t nullitatis canonis 1095, 3. P R M C L 83:1994 s. 102.

moc seksualna m oże się jed n ak objawiać tylko w odniesieniu do kon­ kretnej osoby, podczas gdy wobec innych osób nie będą występować objawy im potencji. Taka cecha przeszkody zrywającej nosi nazwę „re­ latywnej”, gdyż dotyczy zaburzenia potencji wyłącznie względem pew­ nego konkretnego człowieka (lean. 1084 § 1). O kreślenia tego używa się w przeciwstawieniu do przeszkody bezwzględnej, czyli absolutnej, k tóra występuje w stosunku do wszystkich osób płci przeciwnej58. Z a ­ równo absolutny jak i względny ch arak ter im potencji stanow ią oko­ liczność uniezdalniającą osobę do życia w małżeństwie. W zględność, podobnie jak uprzedniość, jest kwalifikacją im potencji istniejącą już w m om encie zawarcia m ałżeństw a59. Z nam ionuje ją także nieuleczalny charakter w odniesieniu do określonej osoby“ . W konsekwencji im po­ tencja relatywna pow oduje nieważność m ałżeństw a wyłącznie z tą konkretn ą osobą61. Relatywny charakter im potencji stanowi w arunek wystarczający dla istnienia przeszkody zrywającej.

Pewność co do istnienia im potencji jest konieczna do tego, by uznać okoliczności uniezdalniające za przeszkodę m ałżeńską. Prawodawca w kan. 1084 §2 stwierdza, że „jeżeli przeszkoda niezdolności jest w ąt­ pliwa, czy wątpliwość ta jest praw na czy faktyczna, nie należy zabraniać zawarcia m ałżeństwa ani też, dopóki trwa wątpliwość, orzekać jego nieważność. Prawo chroni sakram ent m ałżeństwa, a cytowana ustawa kościelna realizuje zasadę m atrim onium gaudet favore iuris (kan. 1060). Przychylność prawa przejawia się w tym, że małżeństwo uważa się za ważne, o ile posiada ono zew nętrzną formę. Twierdzenie o nieważno­ ści m ałżeństwa z tytułu im potencji musi zostać p oddane obiektywnemu rozważeniu przez sąd kościelny, gdyż nie wystarcza tylko subiektywne przekonanie m ałżonków o istnieniu przeszkody62. O bok sakram entu ochronie prawnej podlega też natu ralne praw o m ałżonków do zawarcia małżeństwa. Podważanie więc ius conubii, praw a Bożego oraz prawa kościelnego ze względu na przekonanie o obecności przeszkody im po­ tencji musi zostać obiektywnie (sądowo) zbadane i rozstrzygnięte65.

ss M. Żurow ski. K anoniczne praw o m aiżeńskie. W arszaw a 1986 s. 154; J.I. B aares. Co- m en tario al can. 1084. C E C D C . P am plona 1996 s. 1167-1168.

59 B onnet. L 'im p e d im e n to d ' im p o ten za...s. 150.

1,0 S e b o tt - M arucci. Il nuovo d iritto m atrim o n iale.D z. cyt. s. 102.

“ V itali - B erlingA . II m atrim o n io . Dz. cyt. s. 49; A zn ar Gil. D e los sacram entos. M a tri­

m onio. Dz. cyt. s. 522.

62 Por. kan. 1084 2; Pawluk. Praw o kanoniczne.T. III. Dz. cyt. s. 72. 63 Por. kan. 18, kan. 1058.

Wątpliwość m oże m ieć dwie postacie: dubium iuris lub dubium facti (кап. 14). W odniesieniu do przeszkody im potencji wątpliwość praw ­ na m oże dotyczyć zakresu kan. 1084 w obec pewnych perturbacji sek­ sualnych (np. hom oseksualizm ). Wątpliwość faktyczna nie podw aża faktu istnienia norm y określającej im pedim entum impotentiae i jej mocy obowiązującej64, ale kw estionuje konkretny przypadek dysfunk­ cji. Polega to na uznaniu za wątpliwe, czy w danym przypadku im po­ tencji istnieją wszystkie w arunki fizyczne i prawne, aby m ożna było do niego aplikować kan. 1084 § 2. O ile wątpliwość praw na co do im po­ tencji należy do rzadkości, o tyle wątpliwość faktyczna podnoszona by­ ła jeszcze niedaw no wobec różnych defektów anatom icznych czy dzia­ łań terapeutycznych powodujących ubezpłodnienie mężczyzny lub k o ­ biety65. Obydwie kanoniczne formy wątpliwości są wystarczające do tego, aby uznać przeszkodę im potencji za wątpliwą66.

Istnienie wątpliwości wyklucza im potencję pewną. W świetle kan. 1084 § 2 nie należy zabraniać m ałżeństw a osobie, gdy istnieje w ątpli­ wość co do jej potencji seksualnej. Tylko pew ność co do faktu im po­ tencji upow ażnia do stw ierdzenia, że istnieje przeszkoda niemocy płciowej. O znacza to, że tylko pew na przeszkoda im potencji jest przy­ czyną nieważności małżeństwa. D zieje się tak, gdyż wyłącznie w przy­ padkach pewnych m ożna stw ierdzać ograniczenie czyjegoś subiektyw­ nego upraw nienia, znajdującego swą podstaw ę w prawie naturalnym . Jednym z takich praw jest zaś prawo do m ałżeństw a67.

64 T. Pawluk. Praw o k anoniczne w edług kodeksu Ja n a Pawia II. Т. I. O lsztyn 1985 s. 234; M. P etroncelli. D iritto canonico. N apoli - Jo v en e 1983 s. 297; B a u h o ff - M endona. Psychic Im p o te n ce. A rt. cyt. s. 212.

a W edług Paw luka, w ątpliw ość co do istnienia przeszkody w zbudzają przypadki wycięcia

lub podw iązania u mężczyzny nasien io w o d u (vasectom ia), u kobiety zaś, wycięcia jajników (o o p h o re c to m ia ) czy wycięcia i podw iązania jajow odów (fallectom ia). N ie m a pew ności, czy w takich przy p ad k ach zachodzi przesz k o d a im potencji, d latego te ż osobom z powyższymi d e ­ fektam i nie m o żn a odm ów ić praw a d o zaw ierania m ałżeństw a. In n ą an ato m iczn ą niepraw i­ dłow ością, k tó ra w zbudza w ątpliw ość co d o istnienia przeszkody im potencji je st obojnactw o (h erm ap h ro d itism u s). Tylko d efo rm ac ja narządów płciowych w sto p n iu uniem ożliw iającym ak t m ałżeński je s t kryterium im potencji pew nej ((P raw o kanoniczne. T III. s. 129-130). W opinii Bersiniego w śród m ężczyzn zn ik n ęła ju ż konieczność weryfikacji w azektom ii. M iał­ by to być sk u tek obow iązyw ania cytow anego ju ż d e k re tu K ongregacji N auki Wiary „U tru m im p o te n tia ” o niekonieczności ejakulacji n asien ia tw orzonego w ją d ra c h dla ważności p raw ­ nej aktu m ałżeńskiego. U ko b iet w eryfikuje się dzisiaj w ątpliw ość w przypadku n iedrożnej pochw y w części tylnej (vagina occlu sa)(Il d iritto canonico. A rt. cyt. s. 65).

66 D i P ietro - C o rreale. V alutazione d elle te ra p ie m edico - chirurgiche. A rt. cyt. s. 280. 67 G óralski. M ałżeństw o. T. III. D z. cyt. s. 242; C op p o la. A sp etti canonistici e civilistici d e l l 'im potenza. A rt. cyt s.178.

4. Postaci impotencji funkcjonalnej warunkujące istnienie przeszkody

Przedstawiwszy przegląd klasyfikacji etiologicznej oraz zarys prze­ szkody im potencji wypada skoncentrow ać się na rozważeniu objawów im potencji czynnościowej, k tóre spełniają w arunki zaistnienia prze­ szkody. A naliza przyczyn dokonana została wyżej68.

B rak wyraźniejszych zm ian anatom icznych w narządach płciowych stanowi charakterystyczną cechę im potencji typu funkcjonalnego. Z a ­ burzenia występują przy przebiegu czynności właściwych dla stosunku seksualnego. W skutek czynnika psychicznego nie dochodzi do odbycia pełnego aktu małżeńskiego. N astępują bowiem zakłócenia w fizjologii erekcji65. W zaburzeniach tych nie występuje wzwód członka albo jest on niedostateczny tzn. nie m oże dojść do w prow adzenia członka m ę­ skiego do organu rodnego kobiety w stopniu koniecznym dla p e n e tra ­ cji. W opinii T. Pawluka, sytuacje takie m ają miejsce, ponieważ s e x u ­

alis appetitus w ogóle nie istnieje, albo jest wadliwy do tego stopnia, że

copula penetrativa jest niem ożliwa”70. Z akłócenia te m ogą być trw ałe łub przejściowe, co pozostaje w zależności od ich przyczyn7'.

N iezdolność do pożycia intymnego występuje też przy zaburzeniach ejakulacji, a objawia się bądź to wytryskiem przedwczesnym (eiaculatio

praecox), bądź jego brakiem (eiaculatio deficiens). Wytrysk zbyt wcze­

sny (eiaculatio praematura) lub spóźniony (eiaculatio retardata, aneia-

culatio) nie stanowi przeszkody do fazy penetratio czy fazy depositio se­ m inis12, a zatem nie spełnia też w arunku do przeszkody impotencji.

W arto dodać, że inna dysfunkcja seksualna m ogąca wystąpić przy po ­ życiu intymnym - zaburzenia orgazm u nie jest uznaw ana za przeszko­

№ W ypada zaznaczyć, że ze w zględu n a wielość przyczyn im p o ten cja funkcjonalna „uzu­

p e łn ia n a ” bywa dodatkow ym i ok reślen iam i przym iotnikow ym i: „Im p o te n tia functionalis species sunt physiologica, psychica, n eu rasth en ica , psychopathologica, sexualis” (H olbck. T ractatu s de ju risp ru d e n tia . Dz. cyt. s.71).

ю Bersini. II D iritto. s. 63; B o n n et. L 'im p e d im e n to , s. 131.

70 Pawluk. Praw o kanoniczne. T.III s. 128.

71 B a u h o ff i M e n d o n a p o d ają ja k o przyczyny bliższe: niep o k ó j, wstyd, w inę, gniew czy obrzydzenie, zaś jak o przyczyny dalsze: restryktyw ne w ychow anie, przynależność d o o rto ­ doksyjnych grup religijnych z wysoce restryktyw ną obyczajow ością seksualną, o rien tację na zachow anie h om oseksualne, m ęską reak cję n a pierw sze usiłow anie stosunku, k tó ra je st zw iązana z wysokim p o ziom em niep o k o ju (Psychic Im p o te n ce, s. 295).

72 H olbck. T ractatus d e ju risp ru d e n tia , s. 62; S. Biskupski. Praw o m ałżeńskie K ościoła R zym sko-K atolickiego. W arszaw a 1956 s. 176-177.

dę im potencji, o ile fizjologia aktu przebiega w sposób właściwy włącz­ nie do fazy depositio seminis. W ym ienione powyżej perturbacje sam e w sobie są uciążliwe i przykre, gdy zaś utrudniają w stopniu uniem ożli­ wiającym penetrację i fazę inseminatio, wówczas m ożna je uznać za przeszkodę kanoniczną. W arunkiem jest uprzedni charakter im poten­ cji czynnościowej względem zawarcia małżeństwa. D rugi w arunek przeszkody - trwałość - m usi istnieć w sposób pewny, co w przypadku dysfunkcji ejakulacji indukują jej poważne przyczyny” .

Z agadnienie zaburzeń potencji wydaje się mniej zawikłane w przy­ padku płci żeńskiej. Im potencja występuje u kobiet wtedy, gdy stw ier­ dza się istnienie przynajm niej jednego z kilku czynników uniem ożli­ wiających odbycie copulam perfectam 74. Typ organiczny im potencji przejaw ia się najczęściej jako brak pochwy łub jej deform acja (vagina

occlusa)75. Wadliwa budow a pochwy kobiecej stanowi niepokonalną

przeszkodę dla realizacji istotnych elem entów aktu m ałżeńskiego - p e­

netratio i depositio seminis''6.

Psychiczna im potencja kobiet sprow adza się do oziębłości (frigidi­

tas)11 i pochwicy (vaginismus)78. O bie formy zaburzeń prow adzą do n a ­

ruszenia ładu w pożyciu intymnym, jedn ak oziębłość nie spełnia w a­ runków kanonicznej przeszkody małżeńskiej. Frigiditas objawia się brakiem em ocjonalnego zaangażow ania kobiety w stosunku seksual­ nym, w przeżywaniu go w sposób jakby tylko mechaniczny, który wy­ wołuje przykre w rażenia u mężczyzny. Takie znieczulenie psychoner- wowe m oże być skutkiem braku wrażliwości lub nadwrażliwości, zra­

' B ezpośrednim i przyczynam i dysfunkcji ejakulacji (zwłaszcza „eiaculatio p raeco x ”) są niepokój i lęk o p rzeb ieg sto su n k u se ksualnego; za przyczyny p o śred n ie u zn aje się: tru d n o ­ ści w relacjach, p rzynależność d o g ru p z silną obyczajow ością seksualną, urazy, odw zorow a­ ne zaham ow anie, p o ch o d ząc e z czyjegoś pierw szego dośw iadczenia w zakresie m asturbacji lub (i) przedm ałżeńskich działań seksualnych (B auhoff - M e n d o n a. Psychic Im p o ten ce, s. 299).

74 H olbck. T ractatus, s. 74).

75 Por. D o rd e tt. Im p o te n z als E h eh in d ern is. Dz. cyt. s. 54-67.

76 P rzeszkodę k anoniczną w przy p ad k u w aginizm u w tó rn eg o (an ato m iczn eg o ) stanow i je ­ dynie w ada organicznego zam knięcia ujścia pochwy. W adliwe zam knięcie pochwy w części tylnej (blisko m acicy), b ra k macicy czy jej szyjki (spow odow any operacją u sunięcia) nie przy­ czyniają się do pow stania przeszkody (p o r. C om C an 6:1974 s. 197).

77 W opinii k anonistów „firigiditas” je s t o k reśleniem klinicznym, k tó re k o resp o n d u je z term in em diagnostycznym „k o b iece zab u rzen ie p o p ę d u sek su aln eg o ”, zaś w kategoriach kanonistycznych (w skazanych przez ju ry sp ru d en cję) mieści się o n o pod pojęciem „kobieca im p o ten cja psychiczna” (B a u h o ff - M e n d o n a. Psychic Im p o te n ce, s. 230).

nień w sferze seksualnej, tem peram en tu, ale oziębłość nie przeszkadza odbyciu pełnego aktu m ałżeńskiego, zatem nie stanowi przeszkody m ałżeńskiej79.

W aginizm jest schorzeniem typu nerw icow ego polegającym na b o ­ lesnych skurczach pochwy80. Sam ból m oże zostać przezwyciężony w trakcie stosunku celem d o k on ania copulam perfectam , lecz zawsze towarzyszy mu duża siła skurczu. W aginizm zwany też pochw icą m o ­ że m ieć etiologię organiczną (waginizm w tórny) lub psychogenną (waginizm pierw otny)81. Innym i m edycznym i nazwam i tego scho rze­ nia są pochw ica wyższa i niższa82. Przy pochwicy wyższej mężczyzna m oże w prow adzić członka do organu żeńskiego, ale czyniąc to pow o­ duje ból u kobiety, zaś w yprow adzenie spraw ia m u trudność. W d ru ­ gim przypadku pochwicy penetratio in vagine je st tak trud ne, że p ra ­ wie niem ożliwe. W łaśnie ta druga form a pochwicy pow oduje im po ­ tencję funkcjonalną83. Praw o kanoniczne za przeszkodę im potencji uznaje ch a rak ter uprzedni i nieuleczalny (trw ały) tej choroby spow o­ dow anej przez przyczyny po d o b n e ja k w innych dysfunkcjach p o te n ­ cji seksualnej84.

7" Szafrański. P rzeszkoda im potencji. Dz. cyt. s. 367-368; H olbck. Dz. cyt. s. 87.

s" „V aginism us est h yperaestliesia o rg a n o ru m vulvo-vaginalium , ob quam ra tio n e alieni c o n tactu s c o n tractio spasm odica h a b e tu r m usculi co n stricto ris vaginalis cum m olestiis e t d o ­ loribus hinc inde ta n ta e acerb itatis u t m u lier p e n e tra tio n e m m em b ri virilis to le ra re n e q u e a ” (H olbck. Dz. cyt. s. 86); por. C ostantini. D e vaginism o u t causa im p o ten tiae m ulieris. A pol 10:1938 s. 377.

s' „Si distingue (...) un vaginism o prim itivo, nel q u a le il pi accu rato essam e obiettivo (...) non riesce a m e tte re in evidenza alcuna alterazio n e a carico dei genitali, ed un vaginism o se- c o n d ario , nel q u a le Г osservazione ginecologica d im o stra invece Ia p resen z a di q u alch e e le ­ m en to patologico locale. In q u esto ultim o caso la c o n tra z io n e m uscolare un fen o m en o ri- flesso, che ha com e p u n to di p a rte n z a il d o lo re pro v o cato dallo stim olo m eccanico su lesioni trau m atic h e od in fiam m ato rie a carico d ella m ucosa vulvare о vaginale”(G . S antori. C o m ­ p en d io di Sessuologia. Saluzzo 1966 s. 421).

S2 Inni kanoniści stosują podział w aginizm u na pierw otny (psychogenny), który ujaw nia się przy pierwszym usiłow aniu odbycia sto su n k u i w tórny (a n ato m iczn y )(„C o m m e n ta rio ” do R R D c. B runo 03.04.1987. D rE 3-4:1988 s.482).

81 B ersini. II m atrim onio, s. 64; Pawluk. Praw o kanoniczne, s. 129; L anfaloni. II m atrim o ­ nio religioso. Dz. cyt. s. 20.

ы M ogą nimi być: urazow e dośw iadczenie p en etracji w aginalnej w o k resie dojrzew ania, psychiczna odpow iedź na strach bardziej niż n a a k tu a ln e z d arzen ie fizyczne, o rto d o k sja reli­ gijna z silnie restryktyw nym i obyczajam i, restryktyw ne środow isko dom ow e, psychiczna r e ­ akcja n a zgw ałcenie naw et jeśli nie było fizycznego u razu , odpow iedź na m ęską dysfunkcję seksualną, o ra z czasem lęk p rzed ciążą czy przed p rzed m ałżeń sk im i działaniam i seksualnym i (B a u h o f f - M endona. Psychic Im p o te n ce, s. 223).

Podsumowanie

Im p o te n c ja fu n k c jo n a ln a je s t p rz y p ad k iem z a b u rz e n ia se k su a l­ neg o o skom p lik o w an ej etiologii. Z teg o w zględu sch o rzen ie to stan o w i p rz e d m io t w nikliw ych b a d a ń biologów i m edyków . Z racji n a isto tn e zn a cze n ie dla m ałżeń stw a im p o te n c ja p o z o sta je w o b ­ szarze za in te re so w a ń badaw czych n au k i p raw a k an o n iczn eg o . K a- n o n isty czn e ro z u m ie n ie im p o te n cji fu n k c jo n a ln ej je s t zn aczn ie w ęższe niż m edyczne. K ry te riu m zaw ężenia stan o w ią trzy e le m e n ­ ty ak tu m ałże ń sk ie g o tj. erectio m em bris virili, penetratio in vagine

et eiaculatio sem inis. N ie z d o ln o ść sp e łn ie n ia k tó reg o ś z w y m ien io ­

nych etap ó w pożycia in ty m n eg o u n iem ożliw ia re alizac ję jed n o ści i p ro k re a c ji w m ałżeństw ie. Ż ą d n ą m ia rą nie stan o w ią w ięc p rz e ­ szkody zryw ającej te p o sta c i im p o te n cji fu n k c jo n a ln ej, k tó re są z a b u rz e n ia m i przyjem nościow o-czuciow ym i lub p e rtu rb a c ja m i ty­ p u eiaculatio p ra em a tu ra , b ąd ź retardata czy - u k o b ie t - frigid ita s. Je d y n ie carentia erectionis, eiaculato deficiens lub praecox, b ąd ź

vaginism us p rim itivu s stan o w ią przy p ad k i im p o te n cji fu n k c jo n a l­

nej, k tó re m o gą być u z n a n e za p rz e sz k o d ę kan o n iczn ą. U p rz e d ­ nio ść i trw a ło ść tak iej im p o te n c ji p o w o d u ją n iew ażn ość m a łż e ń ­ stw a ze w zględu n a istn ie n ie przeszk o d y zryw ającej (kan. 1084 §1). R elatyw ny c h a ra k te r sch o rzen ia nie je s t w ym ogiem istn ie n ia przeszkody.

W kanonistyce przew aża etiologiczny podział im potencji na o rg a ­ niczną i fun kcjon alną (M arucci, Sebot, B ern rdez C antn, Vitali, Berlingô, P o m p ed d a) niż na organiczną, funk cjo nalną i psychiczną (Vela, A znar G il). R o zró żn ien ie dotyczy czynników sprawczych z a ­ b urzenia. N ajczęściej rozbieżność wynika z różnej klasyfikacji przy­ czyn funkcjonalnych; podczas gdy jed n i uznają zabu rzen ia n e u ro lo ­ giczne za te, k tó re przynależą sferze organicznej człow ieka, inni zdają się przypisyw ać je sferze psychicznej. W ydaje się, że w łaści­ wym zniw elow aniem tej etiologicznej różnicy term inologicznej jest podział następujący: im p otencja m oże pochodzić z przyczyn o rg a­ nicznych i z przyczyn funkcjonalnych typu fizjologicznego albo typu psychicznego. Im p o ten c ja fu nkcjo nalna fizjologiczna rozu m ian a jest jak o dysfunkcja narządów seksualnych pochodząca z zaburzeń ośrodkow ego system u nerw ow ego, zaś funkcjo nalną im potencję psychogenną p o jm u je się jak o tę, k tó ra pochodzi z przyczyn natury psychicznej (lęki, urazy psychiczne, w stręt).

L’impotenza funzionale come base dell’ impedimento dirimente alia luce della dottrina canonistica (can. 1084 CJC)

Sommario

L ' im p o te n z a fu n z io n a le è u n c a s o d e lla d isfu n z io n e se ss u a le c h e si c a r a tte r iz z a di u n a e tio lo g ia c o m p lic a ta . S o tto q u e s to a s p e tto la m a la ttia fa o g g e tto d e lla ric e rc a a c c u ­ r a ta d eg li b io lo g i e m ed ici. P e r ra g io n i d e lla im p o rta n z a al m a trim o n io Г im p o te n z a è a n c h e 1 'o g g e tto d e lle ric e rc h e c a n o n ic h e . U n c o n c e tto c a n o n ic o d e lla im p o te n z a f u n ­ z io n a le è p iu s tr e tto c h e lo m e d ic o . T re e le m e n ti di a tto se ss u a le f a n n o il c rite rio ch e d is tin g u e le n o z io n i c a n o n ic h e e m e d ic h e , cio è: erectio m e m b irs virili, p e n e tra tio in vagi­

n e et eia cu la tio se m in is. I n c a p a c ité p e r a s s u m e re di q u a lsia si e le m e n to d e l P a t t o m a tr i­

m o n ia le r e n d e im p o ssib ile u n a re a liz z a z io n e Г u n ità e la p ro c re a z io n e n el m a trim o n io . G li d isfu n z io n i di p ro v a r p ia c e re co rn e e ia cu la tio p ra e m a tu ra sia retardata sia - p re sso le d o n n e - frig id ita s n o n f a n n o Г im p o te n z a fu n z io n a le nel se n so di im p e d im e n to m a ­ trim o n ia le . S o lo carentia erecitonis, eiaculatio praecox, sia va g in ism u s p rim itiv u s s o n o i casi d e l l 'im p o te n z a fu n z io n a le , e h e p o tr e b b e ro e s se re u n im p e d im e n to c a n o n ic o . S o lta n to im p o te n z a p r e c e d e n te e p e r p e tu a p ro v o c a in v a lid ité d e l m a trim o n io p e r ra- g io n e d e ll' e s se re im p e d im e n tu m d irim e n s (k a n . 1084 §1). II c a r a tte r e re la tiv o d el m a le n o n è im p o rta n te p e r v a lid ité d e l p a tto m a trim o n ia le .

N e lla c a n o n is tic a ci so n o d u e sig n ificativ e d istin z io n e n e l l 'e tio lo g ia di im p o te n z a ; il p iu im p o rta n te s e m b ra d iv isio n e s u l l 'im p o te n z a o rg a n ic a e fu n z io n a le (M a ru c c i, Se- b o t, B e rn r d e z C a n tn , V itali, B e rlin g ô , P o m p e d d a ) e po i c ' è P a î t r a s u l l 'im p o te n z a o r ­ g a n ic a , f u n z io n a le e p sic h ic a (V ela, A z n a r G il). Il d istin z io n e rig u a rd a i f a tto ri d e lla c a u sa d e lla d isfu n z io n e . Il piu sp e sso q e u s ta d iv e rg e n z a c o n s e g u e d a l d iv e rsa classifica- z io n e d e lle c a u s e fu n z io n a li; m e n tr e alcu n i c o n s id e ra n o le d isfu n z io n i n e u ro lo g ic h e e h e v a n n o d a lla p a r te o rg a n ic a d e lP u o m o , a ltri s e m b ra n o a ttr ib u ir le alla p a r te p sic h i­ ca. L a d istin z io n e , e h e se g u e , p a r e di e s se re la s o lu z io n e p r o p rio d e lla q u e s ta d iffe re n - z a te rm in o lo g ic a : im p o te n z a p u o r is u lta re di c a u s e o r g a n ic h e e d e lle c a u s e fu n z io n a le di tip o fisio lo g ic h o sia tip o p sic h ic o . L ' im p o te n z a f u n z io n a le d ev e e s s e re c o n s id e ra ta c o m e la d isfu n z io n e di o rg a n i se ssu a li, c h e v ie n e d a lla d is tu rb a z io n e d e l c e n tr a le siste - m o n e rv o so , m e n tr e 1 'im p o te n z a fu n z io n a le tip o p sic h ic o c o m p r e n d e c o m e la d isfu n ­ z io n e , c h e v ie n e d a lle c a u s e di n a tu r a p sic h ic a (tim o ri, tr ä u m e p sic h ic h e , r ip u g n a n z a ).