Grzegorz Białuński
Ród Wyszeliców
Echa Przeszłości 13, 25-39
2012
Grzegorz Bialuński
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
RÓD WYSZELICÓW*
R ó d t e n j e s t sto s u n k o w o d o b rz e o p ra c o w a n y . W p ie rw s z y m rz ę d z ie n a l e ża ło b y w y m ie n ić s ta r s z e b a d a n i a S ta n is ła w a K u jo ta 1, a n a s tę p n ie p ra c e K a z im ie r z a J a s iń s k ie g o 2. Ic h u z u p e łn ie n ie s ta n o w ią b io g ra m y p o szcz eg ó ln y ch c zło n k ó w ro d u , te g o ż s a m e g o a u t o r s t w a 3 o ra z a u t o r s t w a B ła ż e ja Ś liw iń s k ie go4. Ś liw iń s k i d o k o n a ł te ż s z e rs z e j a n a liz y d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j te j ro d z in y n a P o m o rz u 5. M im o ty c h p r a c b r a k u je o p ra c o w a n ia „z p u n k t u w id z e n ia h e- ra ld y c z n o -g e n e a lo g ic z n e g o ”6, co te ż b ę d z ie z a d a n ie m n in ie js z e g o szk icu .
* Artykuł powstał w ramach projektu badawczego sfinansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N108 251035.
1 S. Kujot, Dzieje P rus K rólew skich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. XXII, 1915, s. 1051, 1154-1156, t. XXIII, 1916, s. 1190-1191, 1201.
2 K. Jasiński, Wyszelicze, „Zapiski Historyczne”, 1956, z. 1-3, s. 213-217; idem, Dzieje ziem i świeckiej i now skiej od schyłku X I I w. do 1309 r. w: Dzieje Sw iecia n a d Wislą i jego regionu, red. idem, t. I, Warszawa 1978, s. 132 i nn.
3 K. Jasiński, A d a m Wyszelic, w: S ło w n ik biograficzny Pom orza N adw iślańskiego, t. I, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992; idem, Paweł Wyszelic (zm. ok. 1295), w: Polski słow nik biograficz ny, t. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 365-366; idem, Paweł Wyszelic, w:
Sło w n ik biograficzny Pomorza N adw iślańskiego, t. III, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 398, idem, S ta n isła w Wyszelic, w: S ło w n ik biograficzny Pom orza N adw iślańskiego, t. IV, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 257-258; idem, Przybysław Wyszelic (zm. 1284?), w: Polski słow nik biograficzny, t. XXIX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 130; idem, P rzyby sław Wyszelic, w: Sło w n ik biograficzny Pomorza N adw iślańskiego, t. III, s. 510-511.
4 B. Śliwiński, S ta n isła w Wyszelic z Gądcza, w: Polski słow nik biograficzny, t. XLII/1, Warszawa-Kraków 2003, s. 27; por. również K. Bruski, B. Śliwiński, Z dziejów rycer stw a w wiekach średnich (X III-X V wiek), w: Kociewie II, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. 74-75.
5 Zob. B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego W ładysława Łokietka w latach 1306-1309, Gdańsk 2003, s. 90-92, 112-115; idem, U padek Wyszeliców, w:
O puscula m inora in m em oriam Josepho Spors, Słupsk 1993, s. 139-146. 6 Co postulował już dawno temu K. Jasiński, Wyszelicze, s. 217.
O s ta tn io p a n u je p r z e k o n a n ie o p r u s k im p o c h o d z e n iu r o d z in y 7, choć w c z e śn ie j d o m in o w a ło z d a n ie o ic h k u ja w s k im ro d o w o d zie, z G ą d c z a w k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j8. W l i t e r a t u r z e n a z y w a się ic h W y sz e lic a m i, od o k r e ś le n ia u ż y w a n e g o w sp ó łc z e śn ie w s to s u n k u do b r a c i P r z y b y s ła w a i P a w ła W i s z e l i c i u s , W y s s e l i c z 9 . Na Pomorzu i Kujawach
J a k o p ie rw s i z r o d u p o ja w ia ją się w ź ró d ła c h b r a c i a 10 P rz y b y s ła w , z w a n y je s z c z e w 1253 r. P r z y m y s ła w e m (zm . ok. 12 8 4 r.) i P a w e ł (zm . ok. 1295 r.)11, sy n o w ie W yszeli. J u ż w 1253 r. P r z y b y s ła w p e łn ił u r z ą d w o jew o d y ś w ie c k ie go, a je g o b r a t P a w e ł b y ł ta m ż e p o d k o m o rz y m 12. B y li w ięc z a u f a n y m i lu d ź m i k s ię c ia Ś w ię to p e łk a i m o ż n a z a k ła d a ć , że p r z y n a jm n ie j P rz y b y s ła w ju ż w c z e śn ie j p e łn ił ja k i ś n iż s z y u r z ą d , g d y ż b y ło b y d z iw n y m , a b y ro z p o c z y n a ł k a r ie r ę od n a jw y ż sz e j g o d n o śc i u r z ę d n ic z e j13.
W l a t a c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h (ok. 1262 r.) P rz y b y s ła w i P a w e ł z n a le ź li się n a s łu ż b ie k s ię c ia k u ja w sk ie g o K a z im ie rz a K o n ra d o w ic a (obok T eo d o ry k a, dow od n ie P r u s a z P o m o rz a , d a w n e g o k a s z te la n a św ieck ieg o 14). P rz y b y s ła w o s ią g n ą ! t u t a j g o d n o ść k a s z t e l a n a in o w ro c ła w s k ie g o (p rz e d 14 g r u d n i a 1267 r.)15 i sp o w in o w a c ił się z m o ż n y m ro d e m L e sz czy có w 16. W 1268 r. w ra z z b r a te m P a w łe m w y s tą p ił n a d o k u m e n ta c h w y s ta w io n y c h w K ru s z w ic y p rz e z n a s t ę p cę K a z im ie r z a - k s ię c ia in o w ro c ła w sk ie g o Z ie m o m y sła , je d n a k b e z u r z ę d u ,
7 J. Powierski, Uwagi o wydarzeniach kujaw skich w latach 1267-1271, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 5, 1968, s. 40 i nn.; B. Śliwiński, Pogranicze kujawsko-pom orskie w X I I - X I I I wieku. Z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113 -1296, Warszawa-Poznań 1989, s. 50-55 oraz idem, R ola polityczna, s. 48 i n.
8 K. Jasiński, Wyszelicze, s. 215-217; S. Kujot, op. cit., s. 1154.
9 D okum enty kujaw skie i mazowieckie przew ażnie z X III w ieku, wyd. B. Ulanowski, Kra ków 1887, s. 212, nr 37: P ribislaus Wiszelicius castellanus W ladislauie iunioris, s. 213, nr 38:
Pribislao et fratre ipsius Paulo dictis W ysselicz; K odeks dyplom atyczny Polski, t. II, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1848, nr XCIV: Prebislao et P aulo fratribus dictis Wysselicz.
10 Jedynie M. Grzegorz (w rec. pracy U rzędnicy Pom orza Wschodniego do 1309 r., opr. B. Śliwiński, Wrocław 1989, w: „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Historyczne”, z. 4, Bydgoszcz 1994, s. 145) wnosił wątpliwości co do tego pokrewieństwa między Przybysławem a Pawłem. Na to jednak wyraźnie wskazuje dokument z 1253 r., Pomme- relisches U rkundenbuch, nr 155 (Paulus frater P rim izlai). Z kolei o tym, że Przymysław był identyczny z Przybysławem przekonują następne dokumenty z 1260 r., ibidem, nr 181-182.
11 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 153 i 155. Por. K. Jasiński, Paweł Wyszelic, s. 398. 12 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 283 i dalej.
13 K. Jasiński, Przybysław Wyszelic, s. 510.
14 K. Bruski, B. Śliwiński, op. cit., s. 74.; B. Śliwiński, Teodoryk, w: S ło w n ik biograficzny Pom orza N adw iślańskiego, t. IV, s. 362-362.
15 D okum enty kujaw skie i mazowieckie, s. 212, nr 37: Pribislaus Wiszelicius castellanus W ladislauie iunioris. Dokument uchodził za falsyfikat, jednak jego autentyczność obronił z powodzeniem K. Jasiński, Wyszelicze, s. 213-214; idem, Przybysław Wyszelic, s. 510.
a k a s z te la n e m in o w ro c ła w s k im b y ł ju ż k to ś in n y 17. N a jw y ra ź n ie j w ięc po ś m ie rc i k s ię c ia K a z im ie r z a P rz y b y s ła w u tr a c ił sw ój u r z ą d . N ic w ięc d z iw n e go, że o b a j b r a c i a p rz y łą c z y li s ię do o p o z y c ji p rz e c iw n o w e m u k s ię c iu w l a ta c h 1 2 6 8 -1 2 7 1 i o p o w ie d z ie li się po s tr o n ie k s ię c ia w ielk o p o lsk ie g o B o le s ła w a P o b o ż n e g o 18. P o d o b n ie u c z y n ił w ó w c z a s k a s z t e l a n b y d g o sk i Teodo- ry k , P r u s z p o c h o d z e n ia 19. B o le s ła w P o b o ż n y p r z y pom o cy te j opozycji o p a n o w a ł K u jaw y , a sw o ic h s o ju s z n ik ó w w y n a g ro d z ił n a d a n ia m i z ie m s k im i. W te d y ta k ż e P rz y b y s ła w w ra z z b r a t e m P a w łe m o tr z y m a ł P a k o ś ć i B a tk o w o pod In o w ro c ła w ie m . N a d a n ie to z a „ w ie rn e i u ż y te c z n e u s łu g i” p o tw ie rd z ił im k s ią ż ę w ie lk o p o lsk i P rz e m y s ł II 7 lu te g o 1282 r., a w ięc n a k r ó tk o p rz e d d o n io sły m u k ła d e m p o m o rsk o -w ie lk o p o lsk im w K ę p n ie 20. O s ta tn i r a z P r z y b y s ła w o d n o to w a n y z o s ta ł w c z a s ie p e r t r a k t a c j i p o m o r s k o - k r z y ż a c k ic h 5 m a r c a 1 2 8 3 r .21 Z a s t a n a w i a je g o n ie o b e c n o ś ć k i l k a m ie s ię c y p ó ź n ie j (w lip c u 1283 r.) n a z je ź d z ie w Ś w ie c iu 22, ty m b a rd z ie j że s p ra w o w a ł tu ta j w y so k i u r z ą d . P r z y p u s z c z a się, że b y ł ju ż p o w a ż n ie c h o ry 23, choć n ie m o ż n a w y k lu c z y ć in n y c h p rz y c z y n (n ie o b e c n o ść w k ra ju ? ). Z a ty m p ie rw s z y m ś w ia d czy je d n a k je g o r y c h ła śm ie rć , z a p e w n e p r z e d 21 w r z e ś n ia 12 8 4 r., sk o ro jeg o b r a t z a s tą p ił go n a u r z ę d z ie w o jew o d y św ieck ieg o . W j a k i ś c z a s po ś m ie rc i P r z y b y s ła w a P a k o ś ć , k t ó r a z a te m - j a k n a le ż y p rz y p u s z c z a ć - p rz y p a d ła s ta r s z e m u z b ra c i, p rz e ję li L eszczy ce. M o ż n a w ięc p rz y p u s z c z a ć , że je g o c ó r k a p o ś lu b iła p r z e d s ta w ic ie la te g o r o d u - B a r to s z a z K o ścielca, k a s z te la n a in o w ro c ła w sk ie g o 24. N a to m ia s t s y n e m P rz y b y s ła w a b y ł W yszela, k tó r y św ia d - k o w a ł n a n a d a n i u d la P io tr a G la b u n o w ic a w 12 8 4 r. ( W is s e l a f i l i o p a l a t i n i c o m i t i s P r i b i s l a i ) 25. T en ż e W y sz e la w e d łu g d o b rz e u z a s a d n io n e g o z d a n ia B. Ś liw iń s k ie g o m ó g ł b y ć p r z e d k w ie tn ie m 1290 r. k a s z te la n e m w N o w em n a d W is łą 26. I d e n ty f ik a c ja j e s t o ty le u t r u d n io n a , że z n a m y je d y n ie syglę im ie n ia k a s z t e l a n a „W ”27, je ś li j e d n a k j e s t s łu s z n a , to p rz e ję c ie P a k o ś c i p rz e z
17 D okum enty kujaw skie i mazowieckie, s. 213, nr 38; Kodeks dyplom atyczny Polski, t. II, nr 94; K. Jasiński, Wyszelice, s. 214.
18 C hronica Poloniae m aioris, ed. B. Kurbis, „Monumenta Poloniae Historica. Series nova”, t. VIII, Warszawa 1970, c. 156.
19 Ibidem, c. 155.
20 Kodeks dypolom atyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. 1, Poznań 1878, nr 503;
Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 332; por. G. Labuda, H istoria K aszubów w dziejach Pomo rza, tom I: Czasy średniowieczne, Gdańsk 2006, s. 273-274.
21 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 351: P ribizlao pa latino Zwezensi, m.in. obok Wajsy- la i Glabuny.
22 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 362-369, obecny był jego brat Paweł, kasztelan świecki, por. ibidem, nr 362, 367-369.
23 K. Jasiński, Przybysław Wyszelic, s. 511; idem, Przybysław Wyszelic (zm. 1284?), s. 130. 24 Por. J. Karczewska, W łasność szlachecka n a p o g ra n iczu w ielko p o lsko -ku ja w skim w pierw szej połowie X V wieku, Kraków 2010, s. 22-23; J. Bieniak, B ogum ił z Pakości, w: Słow nik biograficzny Pom orza N adw iślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 130.
25 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 374.
26 B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 91, przypis 40.
27 Pommerellisches Urkundenbuch, nr 475: comes W... castellanus de Nove, zaraz po Pawle Wyszelicu, wojewodzie świeckim.
L eszczy có w m o ż n a d a to w a ć d o p ie ro n a ok. 1290 r.28 Z a p e w n e po śm ie rc i W y sz eli n o w y m k a s z te la n e m n o w s k im z o s ta ł je g o s try je c z n y b r a t - A d a m W yszelic.
O d poło w y l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h (n a jp ó ź n ie j od 1275 r.) b r a c ia W yszelico- w ie p o n o w n ie d z ia ła ją n a P o m o rz u w s łu ż b ie M ściw o ja II, p rz e c iw n ik a p o li ty c z n e g o k s ię c ia Z ie m o m y s ła 29. P rz y b y s ła w do 1 2 8 3 /1 2 8 4 r. b y ł w o je w o d ą św ie c k im , a P a w e ł p rz y n a jm n ie j od 20 w r z e ś n ia 1275 r. k a s z te la n e m św ie c k im 30. Po ś m ie rc i P rz y b y s ła w a (lu b je g o cieżk iej c h o ro b ie u n ie m o ż liw ia ją c e j p e łn ie n ie u r z ę d u ) to je g o b r a t P a w e ł z o s ta ł w o je w o d ą ś w ie c k im (p rz e d 21 w r z e ś n ia 1284 r.)31, a k a s z te la n ię ś w ie c k ą o b ją ł n a j s t a r s z y s y n P a w ła - S ta n is ła w . W k o ń c u P a w e ł w y s z e d ł z c ie n ia sw o jeg o s ta r s z e g o b r a ta . W z a s a d z ie s ta ło się to n a w e t nieco w cześn iej, b o w ie m ju ż w m a ju 1282 r., k ie d y u c z e stn ic z y ł ja k o je d y n y p rz e d s ta w ic ie l p o m o rsk ie g o m o ż n o w ła d z tw a w p o d ró ży M ściw oja do M ilicza n a Ś lą s k u , g d zie z a p a d ł w y ro k le g a ta p a p ie sk ieg o F ilip a z F e rm o w sp o rz e M ściw o ja II z z a k o n e m k rz y ż a c k im o ziem ię n o w s k ą 32. Z a te m od r a z u s ta ł się j e d n ą z w a ż n ie jsz y c h p o sta c i n a P o m o rz u , ty m b a rd z ie j, że sp ra w o w a ł d ru g i co do w a ż n o śc i u rz ą d , po w ojew odzie g d a ń sk im , k tó ry m b y ł w te n c z a s Ś w ię c a 33. Z w o ln a m ię d z y ty m i d o s to jn ik a m i z a c z ę ł a się ro d zić k o n k u re n c ja , k tó r a p r z y b r a ła co raz o s trz e js z ą fo rm ę, o czym d alej.
T y m c z a se m P a w e ł p o z o s ta w a ł c ią g le w g ro n ie n a jw ie rn ie js z y c h d o s to jn i k ó w M ściw o ja II, czego ś w ia d e c tw e m , p ró cz s p r a w o w a n ia p rz e z n ie g o w sp o m n ia n e j fu n k c ji w ojew ody, b y ło w y s tę p o w a n ie n a p rz e s z ło 60 d o k u m e n ta c h k s ię c ia p o m o rsk ie g o w l a t a c h 1 2 7 5 -1 2 9 4 34. U c z e s tn ic z y ł w e w s z y s tk ic h w a ż n ie jszy ch w y d a rz e n ia c h p o lity czn y ch n a P o m o rz u , n a jp ie rw jeszcze obok b r a t a w p o ro z u m ie n ia c h k u ja w sk o -p o m o rsk ic h w R zepce p o d B y dgoszczą w 1280 r.35, p r z y ro z m o w a c h n a d u k ła d e m k ę p iń s k im w lu ty m 1282 r.36, w p e r t r a k t a
28 Inaczej J. Karczewska, W łasność szlachecka, s. 22-23, która przyjmowała przejęcie Pakości najpóźniej w 1284 r., a córkę Przybysława uznała niesłusznie za jego jedyną spadko bierczynię.
29 K. Jasiński, Przybysław Wyszelic, s. 510. We wcześniejszej pracy autor ten datował początek współpracy Wyszeliców z księciem Mściwojem już na czas od 1271 r., czyli od przyłą czenia kasztelanii wyszogrodzkiej do Pomorza, K. Jasiński, Wojna dom owa na Pom orzu G dań skim w latach 12 6 9 /7 0 -1 2 7 2 (ze szczególnym uw zględnieniem roli rycerstwa i m ożnow ładztw a), w: Społeczeństwo Polski Średniowiecznej. Zbiór studiów , t. III, Warszawa 1985, s. 182-183. Wynikało to jednak z założenia posiadania tamże przez Wyszeliców jakoby pierwotnych i głów nych dóbr rodowych.
30 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 271: P aulo castellano de Swecz.
31 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 381: P aulus p a la tin u s de Sweze.
32 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 336: P aulo castellano in Sweze.
33 K. Jasiński, Paweł Wyszelic, s. 398.
34 Ibidem, s. 398; zob. Pomm erellisches U rkundenbuch, od dokumentu nr 271 po nr 526. 35 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 317a: comite Przybislao p a latino Suetensi, comite Paulo fratre eius castellano Suetensi.
36 P om m erellisches U rkundenbuch, nr 332; K odeks d yplom atyczny W ielkopolski, t. I, nr 503. Przy samym akcie kępińskim jednak nie występują, por. Pomm erellisches U rkunden buch, nr 333.
c ja c h z z a k o n e m k r z y ż a c k im w m a r c u 1283 r.37 P o te m ju ż s a m o d z ie ln ie lu b z s y n a m i, ja k o w o je w o d a św ie c k i m .in . n a m ię d z y d z ie ln ic o w y m w ie lk o p o lsk o - p o m o r s k im w ie c u w N a k le w 1 2 8 4 r .38, p o d c z a s p o r o z u m ie ń M śc iw o ja z P r z e m y s łe m II i B o g u s ła w e m IV w S łu p s k u w 1287 r.39 O d sa m e g o p o c z ą t k u b y ł z w o le n n ik ie m śc isłe g o s o ju s z u M śc iw o ja z W ie lk o p o ls k ą , o czy m ś w ia d c z y w s p o m n ia n e ju ż p o tw ie r d z e n ie je m u i b r a t u n a d a n i a P a k o ś c i i B a tk o w a p rz e z P r z e m y s ła II w 1282 r. P a w e ł to w a rz y s z y ł sw o je m u w ła d c y w je g o p o d ró ż a c h do W ie lk o p o lsk i w 1285 i 1290 r.40 J e s z c z e w 1294 r. w y s tą p ił n a k ilk u d o k u m e n ta c h M śc iw o ja II i P r z e m y s ła I I 41. O s t a t n i ą o n im w z m ia n k ę m a m y z 14 p a ź d z ie r n ik a 1294 r. n a d o k u m e n c ie P r z e m y s ła I I 42. B r a k u je go w ś ró d św ia d k ó w n a d o k u m e n ta c h te g o w ła d c y w y s ta w io n y c h n a P o m o rz u G d a ń s k im w lip c u i s ie r p n iu 1295 r.43, a le n ie m a te ż je g o e w e n tu a ln e g o n a s tę p c y n a u rz ę d z ie w o jew o d y św ieck ieg o , k tó re g o z n a m y d o p ie ro od s ty c z n ia 1298 r., z a te m je g o a b s e n c ja m o g ła w y n ik a ć z cię żk iej c h o ro b y 44. N a le ż y w ięc p rz y ją ć , że P a w e ł z m a r ł n a jp e w n ie j po 15 s ie r p n ia 1295 r.45, ale j a k i ś c z a s p rz e d s ty c z n ie m 1298 r. N a jp ra w d o p o d o b n ie j to o n ja k o p ie rw s z y z r o d u w sz e d ł w p o s ia d a n ie G ą d c z a w k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j, sk o ro p o te m p e w n e p r a w a do te j w si p o s ia d a li w sz y sc y je g o trz e j sy n o w ie 46, o czym d a le j. W t e n sp o só b s ta je się te ż z ro z u m ia łe , d lacze g o P a w e ł w p ro w a d z a ł k o m e s a D o b ie s ła w a , s z w a g r a M śc iw o ja II, w p o s ia d a n ie n a d a n y c h m u p rz e z k s ię c ia w si Ł ęgow o i O to ro w o w te jż e k a s z te la n ii47. J a k o b lis k i w sp ó łp ra c o - w a n ik k s ię c ia , p o m o rs k i u r z ę d n ik i je d n o c z e ś n ie w ła śc ic ie l d ó b r w te j k a s z t e
37 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 351: Pribislao p a latino Zwezensi, Paulo castellano Z w ezensi.
38 Pom m erellisches U rkundenbuch, nr 375: comite Paulo p a la tin o de Suece, ... comite Stanislao castellano de Suece.
39 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 426: Paulo palatino Swecensi.
40 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 400: comite Paulo palatino Swecensi, nr 473: comite Paulo palatino de Sueche, 474: P aulo Suecensi.
41 Kodeks dyplom atyczny Wielkopolski, t. II, Poznań 1878, nr 717 (dokument księcia Mści woja): comito p a latino Sw ecensi Paulo, nr 724 (dokument księcia Przemysła): P aulus p a la tin u s Swecensis, nr 725 (dokument księcia Przemysła): P aulus p a la tin u s de Zw etz, nr 726 (dokument księcia Przemysła): dom ino Paulo palatino Swecensi.
42 Ibidem, nr 726; Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 518. Pawła znajdujemy jeszcze na trzech dokumentach księcia Mściwoja II, datowanych na 29 czerwca i 25 lipca 1295 r., jednak są to ewidentne falsyfikaty, wiadomo bowiem, że książę ten zmarł 25 grudnia 1294 r., ibidem, nr 524-526.
43 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 527-530, a znajdujemy na nich jego synów - kasz telana świeckiego Stanisława (ibidem, nr 528-530) i kasztelana tczewskiego Adama (ibidem, nr 529).
44 Tak też K. Jasiński, Paweł Wyszelic, s. 398.
45 Wtedy jego następca na urzędzie, a zarazem jego syn Stanisław występował jeszcze jako kasztelan świecki, por. K. Jasiński, Paweł Wyszelic (zm. ok. 1295), s. 365; B. Śliwiński,
S ta n isła w Wyszelic, s. 26-27.
46 Na podstawie tej przesłanki K. Jasiński uznał, że była to siedziba rodowa Wyszeliców (idem, Wyszelicze, s. 215).
la n ii b y ł o so b ą j a k n a jb a r d z ie j o d p o w ie d n ią . M o ż n a ta k ż e p rz y p u s z c z a ć , że sk o ro P a k o ś ć p r z y p a d ła je g o s ta r s z e m u b r a t u , to P a w e ł o b ją ł w e w ła d a n ie B a tk o w o koło In o w ro c ła w ia , j e d n a k o k o le jn y c h w ła ś c ic ie la c h ty c h d ó b r n ic n ie w iad o m o .
N a js ta r s z y m s y n e m P a w ła b y ł z a p e w n e S ta n is ła w , k tó r y po ś m ie rc i sw o je g o ojca z o s ta ł w o je w o d ą św ie c k im , a k a s z te la n e m św ie c k im z o s ta ł jeg o m ło d s z y b r a t - A d a m , w c z e śn ie j k a s z te la n n o w s k i i tc z e w s k i48. Ż a d n eg o u r z ę d u n ie s p ra w o w a ł je d y n ie n a jm ło d s z y z sy n ó w P a w ła - H u g o n . W yszeli- cow ie w z a s a d z ie z m o n o p o liz o w a li u rz ę d y w p o łu d n io w e j części P o m o rz a G d a ń s k ie g o , p o d o b n ie rz e c z m ia ła się n a północy, g d zie d o m in o w a li Sw ięco- w ie 49. O b a m o ż n o w ła d c z e s tr o n n ic tw a k o n k u r o w a ły ze so b ą , choć o b a z g a d z a ły się n a u tr z y m a n ie s o ju s z u z W ie lk o p o ls k ą 50. Z k o n k u r e n c ji te j zw y cię sk o w y sz li o s ta te c z n ie S w ięc o w ie, o czy m z d e c y d o w a ła w j a k ie jś m ie rz e z m ia n a p o k o le n io w a u W yszeliców (ś m ie rć P r z y b y s ła w a i P a w ła ) 51.
S ta n is ła w a s y n a P a w ła po r a z p ie rw s z y s p o ty k a m y w ź ró d ła c h 13 w rz e ś n ia 1284 r .52 i od r a z u p ia s to w a ł w y so k i u r z ą d k a s z t e l a n a św ieck ieg o , k tó ry z r e s z tą p r z e ją ł po sw o im o jcu 53. J a k o k a s z te la n św ie c k i u c z e s tn ic z y ł w w ie lu w a ż n y c h w y d a rz e n ia c h , n p . w w ie c u n a k ie ls k im w 12 8 4 r.54 Z n a jd o w a ł się w g ro n ie osób z a u fa n y c h k s ię c ia M ściw o ja, c z ę sto ś w ia d k u ją c n a je g o d o k u - m e n ta c h 55, w sp ó ln ie ze sw o im ojcem , w k tó re g o c ie n iu n a jw y ra ź n ie j p o z o sta - w a ł56. J e s z c z e z a ż y c ia k s ię c ia M śc iw o ja p o ja w ił się ja k o ś w ia d e k n a d o k u m e n c ie P r z e m y s ła II (14 p a ź d z ie r n ik a 1 2 9 4 r.), j a k te ż n a je g o p ó ź n ie jsz y c h d o k u m e n ta c h 57. J a k o w y so k i u r z ę d n ik p o w in ie n b y ł b r a ć u d z ia ł w k o ro n a c ji te g o w ła d c y w G n ie ź n ie 2 6 c z e rw c a 1295 r .58, a n a s tę p n ie w s ie r p n iu ju ż
48 O nich. zob. K. Jasiński, A d a m Wyszelic, s. 21-22; idem, Stanisław Wyszelic, s. 257-258; B. Śliwiński, S ta n isła w Wyszelic z Gądcza, s. 26-27
49 B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 90. 50 Ibidem, s. 92.
51 Tak ibidem, s. 112.
52 W starszej literaturze (S. Kujot, op. cit., s. 1156) Stanisława identyfikowano z łożniczym Mściwoja II, występującym w 1279 r. (Pommerellisches U rkundenbuch, nr 302), jednak zgodnie z uzasadnieniem K. Jasińskiego należy uznać, że chodziło tutaj o jakiegoś innego Stanisława (por. idem, S ta n isła w Wyszelic, s. 257). Ow łożniczy Stanisław występował bowiem na dokumen cie obok Jana Nosali, obydwóch spotykamy ponownie (choć bez urzędu) w 1285 r., tymczasem Stanisław Wyszelic był już kasztelanem świeckim, zob. Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 400.
53 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 375: comite Stanislao castelleno de Sw ece, m.in. u boku sowjego ojca, wojewody świeckiego.
54 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 375.
55 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 375, 447, 483, 487, 488, 493, 499, 501-504 (tutaj jako: p a n S ta n isla u s castellanus Sw ecensis, m.in. obok swojego ojca p a n P aulus p a la tin u s Swecensis), 506, 507, 515, 519, 524-526.
56 B. Śliwiński, S ta n isła w Wyszelic, s. 26.
57 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 518, 520, 522, 528, 530; Kodeks dyplom atyczny Wielkopolski, t. II, nr 726: dom ino Stanislao castellano Swecensi, nr 732: Sta n isla u s castellanus Svecensis.
58 Tak B. Śliwiński, S ta n isła w Wyszelic, s. 26, pozostaje to jednak tylko prawdopodobnym przypuszczeniem.
z c a łą p e w n o ś c ią u c z e s tn ic z y ł w je g o p o d ró ż y p o k o ro n a c y jn e j po P o m o rz u 59. A w a n so w a ł t a k ż e z a k r ó la P r z e m y s ła II, k ie d y po ś m ie rc i sw ojego o jca p r z e j ą ł u r z ą d w o jew o d y św ie ck ieg o , choć po r a z p ie rw s z y n a ty m u r z ę d z ie w sp o m n ia n o go n a p o c z ą tk u 1298 r., czyli ju ż z a rz ą d ó w W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a 60. N ie w ą tp liw ie w ięc c ie sz y ł się d u ż y m z a u f a n ie m k s ię c ia P r z e m y s ła II, j a k te ż p o te m je g o n a s tę p c y W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a 61. M o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że w s p ie r a ł te g o o s ta tn ie g o w je g o sp o rz e o w ła d z ę n a d P o m o rz e m G d a ń s k im z k s ię c iem in o w ro c ła w s k im L e s z k ie m w 1296 r.62 S ta n is ła w sw ój u r z ą d w ojew ody św ieck ieg o u tr a c ił p rz e d m a rc e m 1303 r., k ie d y s p o ty k a m y n o w eg o w ojew odę J u l i a n a , d a w n e g o c z e ś n ik a tc z e w sk ie g o . N ie w ą tp liw ie n ie by ło to d o b ro w o ln e z rz e c z e n ie się u r z ę d u , o czy m św ia d c z y u ż y w a n a p rz e z n ie g o je s z c z e w l a ta c h 1 3 0 5 -1 3 0 8 f o r m u ła „ n ie g d y ś w o je w o d a św ie c k i”63. S ta n is ła w u s u n ą ł się do k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j n a le ż ą c e j w ó w c z a s do k s i ą ż ą t k u ja w s k ic h , gdzie p o s ia d a ł d o b ra w G ą d c z u . 16 lis to p a d a 1308 r. S ta n is ła w z G ą d c z a , j a k się w ó w czas p is a ł, w ra z z m ło d sz y m b r a t e m H u g o n e m z a k o ń c z y ł d łu g o le tn i s p ó r g r a n ic z n y z k la s z to r e m w B y sz e w ie , d o ty c z ą c y ic h d ó b r w G ą d c z u o ra z cy s te r s k ie j w si T rz ę s a c z 64. S p ó r o część T rz ę s a c z a n a d r z e c z k ą C h e łs z c z ą c ą
( C h o l s c h a n z a ) p o c z ą te k m ia ł j a k i ś c z a s p rz e d g r u d n ie m 1305 r., a W yszelico- w ie n a w e t n a j a k i ś c z a s p rz e m o c ą z a ję li to te r y to r iu m . U s u n ę li się z n ie g o po in te r w e n c ji k s ię c ia in o w ro c ła w sk ie g o P r z e m y s ła 15 g r u d n ia 1305 r., a w s z e l k ic h p r a w do n ie g o z rz e k li się d o p ie ro w e w s p o m n ia n e j u g o d z ie w 1308 i n a s tę p n e j w 1309 r. (o czy m d a le j)65. S ta n is ła w po r a z o s t a t n i w y s tą p ił ja k o ś w ia d e k n a d o k u m e n c ie sw ojego b r a t a A d a m a 2 4 lu te g o 1309 r.66 N a jp e w n ie j n ie p o z o s ta w ił po so b ie m ę sk ie g o p o to m k a 67, a (je d y n a ? ) c ó rk a p o ś lu b iła O tto n a L e k s z y k a , s y n a A le k se g o z L e k in s te in u , o czy m n iżej.
M ło d sz y s y n P a w ła W y sz e lic a - A d a m 2 4 k w ie tn ia 1290 r. o tr z y m a ł od k s ię c ia M śc iw o ja n a d a n ie d ó b r w M ilew ie, w o ln y c h od ja k ic h k o lw ie k o b c ią ż e ń 68. J u ż w te d y b y ł k a s z te la n e m n o w s k im , n a jp ó ź n ie j z a ś w s ie r p n iu 1295 r. z o s ta ł k a s z te la n e m tc z e w s k im 69. Z T czew a p r z e s z e d ł około 1297, a n a p ew n o
59 Kodeks dyplom atyczny Wielkopolski, t. II, nr 739-740; Pomm erellisches U rkundenbuch,
nr 528-530; A. Swieżawski, Przem ysł. Król Polski, Warszawa 2006, s. 174.
60 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 551: comite Stanislao p a latino de Swece, m.in. ze swoim bratem Pawłem, kasztelanem świeckim i Wajsylem, wojewodą tczewskim.
61 K. Jasiński, S ta n isła w Wyszelic, s. 257. 62 B. Śliwiński, S ta n isła w Wyszelic, s. 27.
63 Pommerellisches Urkundenbuch, nr 632 (Stanizlao quondam palatino in Swez), 664 (Sta nislaus de Gansche quondam p a la tin u s in Sw ecz); por. B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 113.
64 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 664.
65 Kodeks dyplom atyczny Polski, t. II, nr CLXXXVIII; Pomm erlellisches U rkundenbuch,
nr 664 i 669; K. Jasiński, Wyszelicze, s. 215; B. Śliwiński, S ta n isła w Wtszelic, s. 27. 66 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 669: et fratre nostro Stanislao.
67 Tak też K. Jasiński, S ta n isła w Wyszelic, s. 258.
68 Pomm erelisches U rkundenbuch, nr 466. Świadkiem nadania był m.in. jego stryj Paweł, wojewoda świecki.
69 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 529: A d a m castellano de Trsew; wystąpił obok swo jego brata - Stanisława, wtedy kasztelana świeckiego.
j a k i ś c z a s p r z e d 6 s ty c z n ia 1298 r. do Ś w ie c ia , g d zie po sw o im s ta r s z y m b r a c ie S ta n is ła w ie o b ją ł u r z ą d k a s z t e l a n a 70. J a k o t a k i ś w ia d k o w a ł je s z c z e n a d o k u m e n c ie W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a w G n ie ź n ie w s ty c z n iu 1299 r .71 N a u r z ę d z ie ty m p o z o s ta ł z a p e w n e do k o ń c a p a n o w a n ia W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a , w k a ż d y m r a z ie 19 lip c a 1305 r. fig u r u je ja k o b y ły k a s z te la n św iec k i. P o n a d to W a c ła w I I I w y p o m in a ł m u w te d y o s k a r ż e n ie o n ie w ie r n o ś ć w y s u n ię tą p rz e z W a c ła w a II i z w ią z a n ą z ty m k o n f is k a tę d ó b r w S ta r o g a r d z ie n a d W ie rz y c ą, k tó r e o d d a n o P io tro w i, sy n o w i Ś w ię c y 72. W te n c z a s z a p e w n e s k o n fisk o w a n o m u ta k ż e w s p o m n ia n e w yżej M ile w o 73. J a k o je d y n y z W yszeliców z o s ta ł p ra w d o p o d o b n ie p rz y w ró c o n y do u rz ę d ó w po p o w ro cie do w ła d z y W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a . O d n o to w a n o go ty lk o r a z 31 m a ja 1308 r. ja k o p o d k o m o rzeg o św ie c k ie g o 74, a le a w a n s m u s ia ł u z y s k a ć w c z e śn ie j, bo jeg o p o p r z e d n ik P a w e ł a w a n s o w a ł n a u r z ą d k a s z t e l a n a św ie ck ieg o p rz e d 10 m a ja 1307 r .75 Po r a z o s t a t n i A d a m a s p o ty k a m y 2 4 lu te g o 1309 r., k ie d y z re z y g n o w a ł z części T rz ę s a c z a , w si k la s z to r u b y sz e w sk ie g o , g ra n ic z ą c e j z d o b r a m i w G ą d c z u 76. S k o ro je g o b r a c ia u c z y n ili to je s z c z e w lis to p a d z ie 1308 r. św ia d c z y ło b y to o je g o ó w czesnej n ieo b ecn o ści w d o b ra c h . W obec teg o w y s u w a się p rz y p u s z c z e n ie , że s ta n o w ił część zało g i ry c e rsk ie j w Ś w ie c iu i p rz y b y ł do d ó b r w czasie zim ow ej p rz e rw y w w o jn ie o P o m o rz e G d a ń s k ie 77. W k ró tc e je g o d o w ó d cą w Ś w ie c iu z o s ta ł je g o p o w in o w a ty - B o g u m ił z P a k o ś c i, w n u k P r z y b y s ła w a W y sz e lic a 78. D o b ra p o s ia d a ł te ż w S tr z e lc a c h w k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j, w s ą s ie d z tw ie G ą d c z a , co p rz y jm u je m y je d y n ie n a p o d s ta w ie n ie p e w n e g o o d c z y tu F. P ie k o s iń s k ie g o le g e n d y z je g o p ie częci („[S. A ]D E D E S T R E ...”)79. N ic n ie w s k a z u je n a to , a b y p o z o s ta w ił ja k ic h ś m ę s k ic h p o to m k ó w 80. W s p o m n ia n y ju ż w yżej H u g o n b y ł z a p e w n e n a jm ło d s z y m z b ra c i. W ia d o m o je d y n ie , że b y ł w ła ś c ic ie le m B r z e ź n a w k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j i k o m e s e m k s ię c ia M ściw o ja. J a k o t a k i p o ja w ił się n a sfa łs z o w a n y c h d o k u m e n t a c h te g o ż w ła d c y rz e k o m o z 29 c z e rw c a 1295 r. ( c o m i t e H u g o n e d e B r s e s n a ) .
J e d n a k z a w a r t a ta m ż e l i s t a św ia d k ó w n ie b u d z i w ą tp liw o śc i, choć n a le ż y j ą 70 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 551: comite A d a m castellano de Swece; ponownie obok swojego brata, wtedy wojewody świeckiego oraz obok Wajsyla, palatyna tczewskiego.
71 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 570: A d a m castellano de Suecew.
72 Pom m erellisches U rkundenbuch, nr 637: quondam A de castellani Sweccensis; por. B. Śliwiński, Upadek Wyszeliców, s. 139.
73 Zob. K. Bruski, B. Śliwiński, op. cit., s. 74-75.
74 Pomm erelisches U rkundenbuch, nr 660 (Adam subcam erario Swecensi). Identyfikacja za B. Śliwińskim (Pomorze Wschodnie, s. 252).
75 Pomm erelisches U rkundenbuch, nr 654; por. B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 252. 76 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta klasztoru w Koronowie, nr 48; Pommere- lisches U rkundenbuch, nr 669.
77 B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 505. 78 J. Bieniak, B ogum ił z Pakości, s. 130.
79 F. Piekosiński, Pieczęcie wieków średnich, Kraków 1899, s. 174, nr 283; Pommerelisches U rkundenbuch, nr 669, tutaj „de Stae”. Zatem identyfikacja ta ma charakter wyłącznie hipote zy, por. K. Jasiński, Wyszelicze, s. 215.
d a to w a ć n a c z a s p r z e d 25 g r u d n ia 1 2 9 4 r .81 J u ż w s ta r s z e j l i t e r a t u r z e dosyć je d n o z n a c z n ie p rz y jm o w a n o , że H u g o n m ia ł s y n a P i o t r a 82, k tó r y w y s tą p i! ja k o ś w ia d e k n a d o k u m e n c ie G o ts z a lk a z J a n i 25 k w ie tn ia 1305 r., z r e s z tą o b o k S ta n is ła w a W y sz e lic a 83. C hoć j e s t d z iw n e , że m ło d s z y b r a t a n e k w y s tą p ił p rz e d s ta r s z y m k r e w n y m i do te g o n ie p e łn ią c ż a d n e g o u rz ę d u , to je d n a k n a le ż y p rz y c h y lić się do w s p o m n ia n e j id e n ty fik a c ji. K o ro n n y m a r g u m e n te m z d a je się b y ć f a k t, że d o b r a B rz e ż n o n a le ż ą c e do H u g o n a W y sz e lic a s ą s ia d o w a ły z d o b r a m i G o ts z a lk a z J a n i - W u d z y n e m i W u d z y n k ie m 84. H u g o n o s ta tn i r a z p o ja w ił się w ź ró d ła c h w ra z z b r a t e m S ta n is ła w e m n a w s p o m n ia n y m d o k u m e n c ie z 16 lis to p a d a 1308 r. O je g o s y n u P io tr z e n ie m a m y ż a d n y c h d a ls z y c h d a n y c h 85.
K re s k a r ie r y ro d z in y W yszeliców n a s t ą p i ł z a c z e s k ic h rz ą d ó w n a P om o- r z u 86. W y szelico m o d e b ra n o w te d y u rz ę d y (ja k w s p o m n ia n o ju ż w 1305 r. S ta n is ła w i A d a m b y li o k r e ś la n i ja k o b y li u rz ę d n ic y 87) i s k o n fis k o w a n o im n ie k tó r e d o b ra , k tó r e p rz e ję li ic h p rz e c iw n ic y p o lity c z n i — Ś w ięcow ie. J a k o p rz y c z y n ę u p a d k u W yszeliców w s k a z y w a n o ic h u d z ia ł ob o k k s i ą ż ą t k u ja w s k ic h i k s ię c ia m a z o w ie c k ieg o B o le s ła w a w a k c ji z b ro jn e j p rz e c iw p a n o w a n iu c z e s k ie m u , n a k o rz y ść p rz e b y w a ją c e g o n a w y g n a n iu k s ię c ia W ła d y s ła w a Ło- k i e t k a 88 lu b ic h o p o w ie d z e n ie się po s tr o n ie k s i ą ż ą t r u g ijs k ic h w c z a sie w a lk o P o m o rz e w 13 0 1 —13 0 2 89. P ie rw s z e m o ż n a w y k lu czy ć, g d y ż ż a d n e g o ta k ie g o b u n t u p rz e c iw rz ą d o m c z e sk im n ie b y ło 90, d ru g ie p o z o s ta je w s fe rz e n ie m o ż liw y c h do u d o w o d n ie n ia dom ysłów . Z a d e c y d o w a ło n ie w ą tp liw ie w c z e śn ie jsz e p o z o s ta w a n ie w k r ę g u z w o le n n ik ó w W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a 91, a p rz e d e w sz y st 81 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 524, 525, obok Hugona znajdujemy tamże jego ojca palatyna świeckiego Pawła i brata kasztelana świeckiego Stanisława, ponadto kasztelana seroc kiego Nasława, podstolego świeckiego Dalesza, chorążego świeckiego Mateusza i cześnika świeckiego Jana Preportę, Urzędnicy Pomorza Wschodniego, s. 44, 54, 55, 58; K. Jasiński,
Paweł Wyszelic, s. 398.
82 S. Kujot, op. cit., s. 1201.
83 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 632: Petro H ugonis filio, S ta n izla o quondam p a la ti no in S w e z.
84 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 658.
85 W 1429 r. właścicielką Brzeźna była niejaka Maneta, wdowa po podczaszym bydgoskim Dziersławie ze Ślesina, wtedy jednak zamieniła je na jakieś inne dobra z Dziersławem z Mruczyna (parafia Dóbrcz), por. J. Karczewska, Własność szlachecka, s. 288—289; S. Szybkowski, Stu d ia z genealogii i prozopografi polskiej szlachty późnośredniowiecznej, Gdańsk 2003, s. 20—21. Nie wiadomo, z jakiego rodu pochodziła, choć Brzeźno było jej majątkiem rodzinnym (a nie po mężu).
86 K. Bruski, B. Śliwiński, op. cit., s. 74—75; B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 113. 87 Pommerelisches U rkundenbuch, nr 632, 637, 664.
88 B. Włodarski, P olska i Czechy w drugiej połowie X I I I i początkach X IV w. (1250—1306),
Lwów 1931, s. 172.
89 J. Powierski, S tu d ia n a d polityką Krzyżaków i ich sąsiadów w początkach X IV wieku, cz. 1, w: Ludzie, władza, posiadłości, „Gdańskie studia z dziejów średniowiecza”, nr 1, 1994, s. 174—175.
90 Ibidem, s. 175; B. Śliwiński, S ta n isła w Wyszelic, s. 27.
91 Choć już w ostatnim roku (1299/1300) rządów Władysława Łokietka mogło nastapić pewne ochłodzenie stosunków z Wyszelicami, skoro ten zaczął preferować Święców. O chłodnych lub obojętnych stosunkach może świadczyć fakt, że po swoim powrocie w 1306 r. Władysław nie przywrócił Wyszeliców do urzędów, por. B. Śliwiński, U padek Wyszeliców, s. 141.
k im s k u te c z n a a k c ja Św ięców u W ac ław a II w p ierw szej połow ie 1301 r.92 Ś w ięco w ie b yć m o ż e rz e c z y w iście w y k o rz y s ta li z a a n g a ż o w a n ie W yszeliców po s tr o n ie z w o le n n ik ó w R u gijczyków , t a k ła tw ie j w y ja ś n ić u ż y cie p rz e c ie ż m o c n y c h słó w W a c ła w a I I I o „ n ie w ie rn o ś c i” A d a m a 93. P o k o n a n i W yszelicow ie u s u n ę li się do d ó b r w k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j, leżącej p o z a ju r y s d y k c ją P rz e m y ś lid ó w i s t ą d się p is a li94. P e w n y m w y ją tk ie m o k a z a ł się k r ó tk o tr w a ły p o w ró t A d a m a n a u r z ą d p o m o rs k i, m o że z ra c ji tr z y m a n ia ja k ic h ś d ó b r n a P o m o rz u , alb o ja k o w y n ik p o p a rc ia ze s tr o n y n a m ie s tn ik ó w Ś w ie c ia - k s ią ż ą t in o w ro c ła w s k ic h P r z e m y s ła i K a z im ie r z a 95. W 1309 r. W y szelico w ie p o s ia d a li je s z c z e G ąd ec z96, a le ju ż w 1315 r. ic h w ła śc ic ie le m b y ł O tto , z w a n y L ekszy- k ie m , s y n b lisk ie g o w sp ó łp ra c o w n ik a W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a - A lek seg o z Le- k in s te in u . S tą d m o ż n a p rzy jm o w a ć, że O tto p o ślu b ił có rk ę S ta n is ła w a W yszeli- c a 97, je s z c z e w c z a s a c h p ie rw s z y c h rz ą d ó w k s ię c ia W ła d y s ła w a . W yszelicow ie w lin ii m ę s k ie j w y m a rli z a p e w n e w d ru g im d z ie się c io le c iu X IV w.98, w k a ż d y m r a z ie b r a k u je ja k ic h k o lw ie k ź ró d ło w y c h ś la d ó w o ic h d a lsz e j d z ia ła ln o ści. D o m y sły o ic h e w e n tu a ln e j e m ig ra c ji do in n y c h d z ie ln ic p o ls k ic h p o z o s ta j ą n a r a z ie w s fe rz e je d y n ie n ie u p r a w n io n y c h s p e k u la c ji99. Ze z n a n y c h n a m p rz e d s ta w ic ie li ro d z in y W yszeliców - P a w e ł i S ta n is ła w o tr z y m a li p a s r y c e rs k i, co d o w o d n ie p o tw ie r d z a u ż y c ie w obec n ic h t e r m i n u d o m i n u s i je g o p o lsk ie g o o d p o w ie d n ik a P a n . M a m y te ż k o n k r e t n ą p r z e s ła n k ę , że p a s o w a n y m ry c e rz e m b y ł ró w n ie ż P r z y b y s ła w i to ju ż w 1253 r .100 Z d a je się , że ta k ż e A d a m i H u g o n b y li p a s o w a n y m i ry c e r z a m i, n a co m oże w s k a z y w a ć o k re ś le n ie ic h m ia n e m c o m i t e . W a rto z w ła s z c z a z w ró cić u w a g ę n a z a s to s o w a n ie te g o t e r m i n u w obec H u g o n a , n ie p e łn ią c e g o p rz e c ie ż ża d n e g o u r z ę d u .
92 Za taką datacją przemawia usunięcie się z dóbr nowskich Aleksego z Lekinsteinu, wcześniej współdziałającego z Wyszelicami, szczegóły zob. B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie,
s. 113-115; idem, U padek Wyszeliców, s. 139-146.
93 J. Powierski, S tu d ia n a d p o lityka Krzyżaków, s. 175. Inaczej B. Śliwiński, Upadek Wyszeliców, s. 142-144, idem, S ta n isła w Wyszelic, s. 27, który odrzuca poparcie Wyszeliców dla książąt rugijskich i uznaje, że najazd ks. rugijskiego Sambora był tylko pretekstem dla Święców do rozprawy z Wyszelicami. Wtedy jednak użyte słowa o niewierności wydają się zbyt mocne.
94 B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 113. 95 Tak ibidem, s. 252.
96 Pomm erlisches U rkundenbuch, nr 669.
97 Tak B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 112, o późniejszych właścicielach Gądcza zob. J. Karczewska, W łasność szlachecka, s. 306.
98 B. Śliwiński, Pomorze Wschodnie, s. 112.
99 K. Jasiński, Wyszelicze, s. 216, podobnie rzecz ma się z próbą wywodzenia od Wyszeli ców podczaszego bydgoskiego Wyszka z Gądcza, wzmiankowanego w drugiej połowie XIV w. (ibidem, s. 216, przyp. 39). Jego imię, jak i herb nie ma nic wspólnego z Wyszelicami, por. J. Karczewska, W łasność szlachecka, s. 306.
1°° Wynika to z formuły użytej po liście świadków w dokumencie z 1253 r., w której znajdujemy Przybysława: m ilitib u s et p lu rib u s aliis presentibus, por. Pomm erellisches U rkun denbuch, nr 153. Wtedy na liście świadków pojawił się też jakiś Paweł, choć bez żadnego urzędu, można się jednak domyślać, że był to Paweł Wyszelic.
Herb Wyszeliców
P ie c z ę c ie W yszeliców z a c h o w a ły się do d z is ia j101. F r a n c is z e k P ie k o s iń s k i id e n ty fik o w a ł w s z y s tk ie g o d ła u ż y w a n e p rz e z W yszeliców z g o d łe m h e r b u K o tw ic a 102, czyli S tu m b e r k ( S tu m b e r g ) 103. Do n ic h je d n a k z a lic z y ł w s z y s t k ic h u ż y w a ją c y c h p o d o b n eg o h e r b u (k o tw ic a z g w ia z d ą i p o łu k s ię ż y c e m po b o k a c h ), a le z p e w n o ś c ią n ie n a le ż ą c y c h do W yszeliców , n p . k a s z t e l a n a g d a ń sk ieg o U n is ła w a czy k a s z t e l a n a tc z e w sk ie g o J a k u b a 104. J u ż b e z te j p ew n o śc i o p isy w a ł g o d ła W yszeliców A n to n i M a łe c k i i o s ta te c z n ie p o p r z e s ta ł ty lk o n a o m ó w ie n iu o d m ia n te g o h e r b u b e z je g o k la s y f ik a c ji105. N a to m ia s t S. K u jo t z u p e łn ie b e z p o d s ta w n ie u z n a ł W yszeliców z a p rz e d s ta w ic ie li h e r b u N ieso- b i a 106. Ł ą c z e n iu h e r b u W yszeliców z h e r b e m K o tw ic a p rz e c iw s ta w ił się o s t a t n io B. Ś liw iń s k i107, a o p is a ł go n a p r z y k ła d z ie p ie c z ę ci S ta n is ła w a ja k o „pio n o w ą s tr z a łę z k rz y ż e m w m ie js c u lo te k i g r o te m u d o łu z d o d a tk o w o p r z e c in a ją c ą j ą p rz e z ś ro d e k d r u g ą s tr z a łą , z g r o ta m i z o b u k o ń có w ”108.
N a w s z y s tk ic h z n a n y c h w y o b ra ż e n ia c h p ie c z ę tn y c h W yszeliców z n a jd u je m y k rz y ż , r e s z t a z n a c z n ie ju ż od sie b ie o d b ie g a : u A d a m a d o ln e r a m ię p r z y b i e r a k s z t a ł t k r z y ż a k o tw ic z n e g o (1 3 0 9 r.), u S ta n is ła w a g ó rn e r a m ię k rz y ż a zd w ojonego (1 3 0 8 ), u H u g o n a (1308) i ic h o jca P a w ła (1 2 8 1 ) z n a jd u je m y k rz y ż s trz a ło w a n y , je d n a k u te g o p ie rw sz e g o u k o śn y . D ru g im w sp ó ln y m e le m e n te m s ą g r o ty s t r z a ł , p o ja w ia ją c e się j e d n a k n a ró ż n y c h r a m io n a c h (u H u g o n a i P a w ła n a w s z y s tk ic h ). W s u m ie b y ł to h e r b w ła sn y , k tó r y u m o w n ie m o ż n a n a z w a ć k rz y ż z g ro ta m i. N ie było w ó w c zas ja k im ś e w e n e m e n te m , że p o ja w ia ł się w ró ż n y c h o d m ia n a c h n a w e t w ś ró d n a jb liż s z y c h k r e w n y c h 109.
W a rto z w ró cić je s z c z e u w a g ę n a oso b y p o s łu g u ją c e się p o d o b n y m w y o b ra ż e n ie m p ie c z ę tn y m z k r ę g u r y c e r s tw a p o m o rsk ie g o , ch o d z i m ia n o w ic ie o M a t e u s z a z O p a le n i ( M a t t h e u s d e O p p a l i n ) 110 i P r z e c ła w a z S a rto w ic ( P s r e t s l a u s
101 Obecnie znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, Akta klasztoru w Koro- nowie nr 47 i 48; por. Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 329, 664, 669. Omówiono je w: F. Piekosiński, H eradyka polska wieków średnich, Kraków 1899, s. 85-86; A. Małecki, S tu d y a heraldyczne, t. II, Lwów 1890, s. 189-190; K. Jasiński, A d a m Wyszelic, s. 21, tutaj też literatura.
102 F. Piekosiński, H eradyka po lska, s. 85-86.
103 F. Piekosiński, Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. II, Lwów 1911, s. 31-32.
104 Ibidem, s. 32; idem, H eraldyka p o lska, s. 86. 105 A. Małecki, op. cit., s. 189-190.
106 S. Kujot, op. cit., s. 1201. Jest to niemożliwe nawet ze względów chronologicznych, bowiem nazwa rodu Niesobia ukształtowała się dopiero w XV w., a uchwytne źródłowo jego początki sięgają zaledwie około połowy XIV w., por. B. Możejko, Jeszcze o staroście generalnym Wielkopolski Wierzbięcie, w: Ludzie, w ładza, posiadłości, s. 87-95.
107 Por. B. Śliwiński, Sta n isła w Wyszelic, s. 27. 108 Ibidem, s. 27.
109 Por. przykłady zebrane przez A. Małeckiego, op. cit., s. 189-191.
110 Nie jest pewne, z jakich dóbr pochodził - z Opalina nad Jeziorem Żarnowieckim czy z Opaleni nad Wisłą, na północ od Nowego, na te ostatnie wskazuje, ale bez uzasadnienia, K. Bruski, Lokalne elity, s. 225, oraz B. Śliwiński, Pierwsi odbiorcy, s. 344-345, idem, Pomorze W schodnie, s. 117. Jednak fakt, że wspomniane dokumenty dotyczyły okręgu świeckiego i nowskiego zdaje się rzeczywiście jednoznacznie wskazywać na Opalenie.
d e S a r t a w i t z)111, k tó rz y u ż y w a li p ie c z ę ci k rz y ż z k o tw ic ą p o n iż e j112. S p o ty k a m y ic h ja k o św ia d k ó w n a d o k u m e n c ie z lip c a 1307 r., k tó r y m D iw a n w ra z z ż o n ą A d e la jd ą p r z e k a z a li k la s z to r o w i p e lp liń s k ie m u sw oje d o b r a w B ra tw i- n i e 113. J u ż d w a l a t a w c z e śn ie j (1 3 0 5 r.) M a te u s z z O p a le n i w ra z z ja k im ś P rz e c ła w e m (z S a rto w ic ? ) i W y sz e lic a m i ś w ia d k o w a ł n a d o k u m e n c ie w y s ta w io n y m p rz e z G o ts z a lk a z J a n i n a rz e c z c y s te rs ó w p e lp liń s k ic h 114. P o te m z n a jd u je m y go r a z e m z D iw a n e m j a k o ś w ia d k a n a d o k u m e n c ie P i o t r a z N ow ego (21 lip c a 1307 r.)115 i po r a z o s ta tn i w s ie r p n iu n a s tę p n e g o r o k u p r z y b o k u Ś w ięcó w i m a r g ra b ió w b r a n d e n b u r s k ic h w n a je ź d z ie n a P om o- r z e 116. U ż y w a n e w o b ec n ie g o o k re ś le n ie d o m i n u s w s k a z u je , że ta k ż e M a te u s z d o s tą p ił z a s z c z y tu p ro m o c ji ry c e rs k ie j. N ie s te ty o p is ic h p ie częci n ie j e s t z b y t p re c y zy jn y , w le g e n d z ie z n a jd u je m y : „S ... M a te i ...” o ra z „S. P r e c s la i de Z a r t a .”. N a jp ra w d o p o d o b n ie j n a le ż e li do r o d u h e r b u K o tw ic a 117 i ic h p r z y n a le ż n o ść do W yszeliców n a le ż y w y k luczyć.
Ryc. 1. Herb Wyszeliców z różnymi odmianami herbu własnego: krzyż z grotami (a - wg pieczęci Adama, b - wg pieczęci Stanisława, c - wg pieczęci Hugona) Źródło: F. Piekosiński, H eraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899, s. 85-86.
111 O Przecławie, który najpewniej osiągnął status rycerski, szerzej zob. K. Bruski, L okal ne elity, s. 225.
112 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 655. 113 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 655.
114 Pomm erellisches U rkundenbuch, nr 632. Gotszalk określił go tutaj swoim przyjacielem (a więc powinowatym?). Do dokumentu dołączono pieczęć Mateusza (krzyż z kotwicą poniżej).
115 Ibidem, nr 657: comes Z ylw anus et dom inus M athias de Opely.
116 Ibidem, nr 663; szerzej o nim. por. B. Śliwiński, Pierwsi odbiorcy, s. 344-345, idem,
Pomorze Wschodnie, s. 117-118.
117 Co przyjmuje F. Piekosiński, Poczet rodów, s. 32. Ogólnie o herbie Kotwica (Sztum- berg), zob. J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z X V I w ieku, Warszawa 2001, s. 138, tutaj też literatura. Ostatnio o linii kujawskiej Kotwiców, rodem z Pomorza, z pewnością jednak nie powiązanej z Wyszelicami pisała szerzej J. Karczewska, R ó d Kotwiców na K ujaw ach w średniowieczu, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 14, 2002, s. 19-30.
a b c
Ryc. 2. Pieczęcie Wyszeliców (a - pieczęć Adama, b - pieczęć Stanisława, c - pieczęć Hugona) Źródło: Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta klasztoru w Koronowie nr 47 i 48.
Do k r e w n y c h W y szelicó w b łę d n ie z a lic z a n o ta k ż e W o jciech a (A lb e rta ) G ą s k ę , w ła ś c ic ie la S tw o ln a i S łu p i p o d R a w ic z e m w W ielk o p o lsce, k o m e s a z b lis k ie g o k r ę g u W ła d y s ła w a Ł o k ie tk a 118. T y m c z a se m in d e n ty f ik a c ja t a w y n ik n ę ła z b łę d n e j in fo rm a c ji w y d a w c y k o d e k s u d y p lo m a ty c z n e g o 119. W ą tp li w e z d a je się te ż b yć w z m ia n k o w a n e w l i t e r a t u r z e p o k re w ie ń s tw o m ię d z y W y sz e lic a m i a G o ts z a lk ie m z J a n i 120, g d y ż ś w ia d k o w a n ie n a je g o d o k u m e n cie w y n ik a ło ra c z e j z s ą s ie d z tw a ( te n tr z y m a ł n ie o d le g ły od G ą d c z a a z w ła s z c z a od B r z e ź n a - W u d z y n i W u d z y n e k ), n iż w ięzó w p o k r e w ie ń s tw a czy p o w i n o w a c tw a .
Pruskie pochodzenie?
N a k o n ie c n a le ż a ło b y b liżej p rz y jrz e ć się p rz y jm o w a n e m u w l i te r a tu r z e p r u s k ie m u p o c h o d z e n iu ro d zin y . J u ż b r a c ia P rz y b y s ła w i P a w e ł W yszelicow ie n o s ili c h rz e ś c ija ń s k ie im io n a , co znaczyłoby, że ic h ojciec W y szela n a P o m o rz e p rz y b y ć m u s ia łb y b a r d z o w c z e ś n ie , ju ż n a p o c z ą tk u l a t tr z y d z ie s ty c h . W n a s tę p n y c h p o k o le n ia c h e w e n tu a ln e p r u s k ie p o c h o d z e n ie n a d a l n ie było a k c e n to w a n e , je d y n y m ś la d e m „ p ru s k ie j” tr a d y c ji by ło u ży c ie w trz e c im p o k o le n iu im ie n ia W y sz e la , s y n a P rz y b y s ła w a (1 2 8 4 r.). W y s tę p o w a n ie im ie n ia W y sz e la w ś ró d P r u s ó w n ie j e s t je d n a k b e z p o ś re d n io p o tw ie rd z o n e . N a jb liż s z e m u j e s t n ie w ą tp liw ie im ię W essele121, p o n a d to m a m y ty lk o s z e re g d w u c z ło n o w y ch im io n , w k tó ry c h w y s tę p u je człon W is s e - , W i s s a - , n p . W i s s a b e l , W is s a g e - id e , W i s s a l u t e , W y s s a m i r , W i s s e b u t e , W i s s e k a n t czy W y s s e l n y 122. D o d a tk o w y p ro b le m tk w i w ty m , że m a m y p o św ia d c z o n e s ło w ia ń s k ie im io n a W y s z e l,
118 S. Kujot, op. cit., s. 1156.
119 Kodeks dyplom atyczny Wielkopolski, t. IV, Poznań 1881, s. 344, jakoby Wojciech pocho dził z Gądcza, a jego synami mieli być Stanisław i Hugon; por. K. Jasiński, Wyszelicze, s. 216-217.
120 Tak S. Kujot, op. cit., s. 1201.
121 R. Trautmann, Die altpreussischen Personennam en, Göttingen 1925, s. 117. 122 Ibidem, s. 119-120.
W y s s e l, W is e l, W y z e l w y stę p u ją c e n a z ie m ia c h p o lsk ic h w la ta c h 1 4 7 8 -1 4 9 8 123. W obec teg o p o c h o d z e n ie p r u s k ie W yszeliców n a le ż y u z n a ć z a n ie u d o w o d n io - n e . Z b y t s ła b ą p r z e s ła n k ą j e s t b o w ie m p e w n a w sp ó ln o ść lo só w ze w s p o m n ia n y m P r u s e m T e o d o ry k ie m , k a s z te la n e m ś w ie c k im , p o te m b y d g o s k im (zm . 1268 r.)124. Zakończenie P r o to p la s tą o m a w ia n e g o r o d u b y ł b liżej n ie z n a n y W y szela. C zy b y ł on p r u s k im z b ie g ie m z te r y to r iu m w ła d z tw a k rz y ż a c k ie g o , j a k d o tą d p rz y jm o w a n o , p o z o sta je k w e s tią w ą tp liw ą . W k a ż d y m ra z ie ju ż je g o sy n o w ie o s ią g n ę li w y so k ie u rz ę d y n a P o m o rz u . P rz y b y s ła w (zm . ok. 12 8 4 r.) z o s ta ł w o jew o d ą ś w ie c k im w 1253 r. N a s tę p n ie u r z ą d t e n p e łn ił te ż je g o b r a t P a w e ł (zm . ok. 1295 r.) i b r a t a n e k - S ta n is ła w (zm . po 1309 r.). U rz ę d y p e łn ili te ż in n i p rz e d s ta w ic ie le ro d z in y - W y sz e la (zm . ok. 1290 r.) s y n P r z y b y s ła w a z o s ta ł k a s z te la n e m n o w s k im , A d a m (zm . po 1309 r.) s y n P a w ła z o s ta ł z a ś k a s z t e l a n e m tc z e w s k im i św ie c k im . W ię k sz o ść z n ic h d o s tą p iła z a s z c z y tu p a s o w a n ia n a ry c e rz a .
W y szelico w ie b lis k o w s p ó łp ra c o w a li z k o le jn y m k s ią ż ę ta m i p o m o rsk im i: ze Ś w ię to p e łk ie m II, M ściw o jem II, P r z e m y s łe m II i W ła d y s ła w e m Ł o k ie t k ie m . N a k ró tk o (od ok. 1262 r. do ok. 1275 r.) p r z e n ie ś li się n a s łu ż b ę do k s ię c ia k u ja w s k ie g o K a z im ie r z a i p o te m k s ię c ia w ie lk o p o lsk ie g o B o le s ła w a P o b o żn eg o . Po p o w ro cie n a P o m o rz e G d a ń s k ie r e p r e z e n to w a li s ta n o w is k o p ro w ie lk o p o ls k ie i p ra w ie z m o n o p o liz o w a li u rz ę d y w p o łu d n io w e j części P o m o rz a . Z a p a n o w a n ia W a c ła w a II W y szelico w ie u tr a c ili u rz ę d y i d o b ra n a P o m o rz u , co s ta ło się n a s k u te k p r z e g r a n e j ry w a liz a c ji ze Ś w ię c a m i. W ycofali s ię do k a s z te la n ii w y sz o g ro d z k ie j, g d z ie p o s ia d a li d o b ra (G ąd ecz, B rz e ź n o , S trz e lc e ). W k ró tc e po 1309 r. r o d z in a w lin ii m ę s k ie j n a jp e w n ie j w y m a rła . W y szelico w ie u ż y w a li h e r b u w ła sn e g o (k rz y ż z g ro ta m i).
SU M M A R Y
The founder of the Wyszelic fam ily w as th e largely enigm atic figure of Wyszela. T here is little evidence to su b sta n tia te the hypothesis th a t W yszela w as a P ru ssian fugitive who escaped from th e te rrito ry governed by the Teutonic K nights. H is sons becam e high-ranking officers in Pom erania. Przybysław (who died around 1284) was appointed th e voivod of Świecie in 1253. The office w as also held by his brother, Paw eł (who died around 1295), and his nephew, S tanisław (who died after 1309). O ther m em bers of the fam ily were also civil serv an ts who rose th rough the ranks.
123 Słow nik staropolskich nazw osobowych, t. VI, red. W. Taszycki, Wrocław etc. 1981-1983, s. 240-241.
124 B. Śliwiński, Teodoryk, w: S ło w n ik biograficzny Pom orza N adw iślańskiego, t. IV, Gdańsk 1997, s. 362-363.
Przybysław ’s son, W yszela (who died around 1290), w as appointed governor of Nowe, and Paw eł’s son, Adam (who died after 1309), w as elected governor of Tczew and Świecie. M ost m em bers of th e Wyszelic fam ily were knighted.
The Wyszelic fam ily m ain tain ed close ties w ith P om eranian dukes, including Św iętopełk II, Mściwój II, Przem ysł II and L adislaus I. Betw een 1262 and 1275, m em bers of the fam ily rem ained in the service of K uyavian Duke K azim ierz and Duke of G reater Poland Bolesław the Pious. H aving re tu rn e d to E a ste rn Pom erania, th e Wyszelic fam ily continued to give support to the G reater Poland cause, and they m anned nearly all civil offices in southern Pom erania. D uring the reign of Venceslaus II, the Wyszelics lost th eir offices and possessions in Pom erania due to unsuccessful competition against the Święca family. They retu rn ed to the district of Wyszogród where they owned estates in Gądecz, Brzeźno and Strzelce. The m ale line of the fam ily probably died out shortly after 1309. The Wyszelics h ad a private coat of arm s depicting a cross w ith arrow heads.
