Muzea geologiczne dla edukacji i nauki
W³odzimierz Mizerski
1Geological Museums for Education and Science. Prz. Geol., 64: 758–765.
A b s t r a c t. The paper presents the main problems related to the functioning of geological museums in the world and Poland in the education and science domains. The main target of a geological museum is hoarding and conse-rvation of different geological objects that are geological heritage and should be protected at present and in the future. The museum’s approach must be attractive for both young and adult people. Mobile and interactive ele-ments must be ensured fixed in the exhibitions and presented in an attractive manner. The most important, however, must be the real geological object. Museums have to offer geological heritage objects from different geological and mining sites which no longer exist. Geological museums are constantly created around geological sites, for exam-ple dinosaur tracks are presented as geological objects in the place where these tracks were found. The potential of Polish geological museums is very high, but only as regards their organization, science and education areas. The main problem of these museums is the lack of funding, because the role of geological museums in the education of society is unappreciated among admi-nistrators of these museums, for example of the Polish Academy of Science, Polish Geological Institute or universities, etc. The most important role of the geological museums is conservation of geological heritage and the best communication with society.
Keywords: geological museums, education, science, conservation, information, geological heritage
Dinozaury i trylobity, mamuty i amonity, ametysty i diamenty, granity i marmury – z tym najczêœciej s¹ koja-rzone przez ogó³ spo³eczeñstwa muzea geologiczne. Czêœ-ciej zagl¹daj¹ do nich dzieci oraz m³odzie¿ ni¿ osoby doros³e. Mieszkañcy wiêkszych miast niekiedy nawet nie wiedz¹, ¿e pod ich bokiem znajduje siê placówka, w której mo¿na nie tylko spêdziæ wolny czas, ale i wkroczyæ w g³¹b historii. Owszem, maj¹ œwiadomoœæ, ¿e Musem National d’Histoire Naturelle znajduje siê w Pary¿u, a Natural Histo-ry Museum w Londynie, ale wielu mieszkañców Warsza-wy nie wie, ¿e Muzeum Geologiczne Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego – Pañstwowego InstyInsty-tutu Badwczego jest w ich mieœcie i mog¹ siê tam zapoznaæ siê z histori¹ geologiczn¹, której karty znajduj¹ siê pod naszymi noga-mi. Karty zapisane pismem, którego mo¿e nauczyæ w³aœnie muzeum geologiczne. Jednak o ile ka¿dy cz³owiek mo¿e tam trafiæ przypadkowo, to jednak s¹ i tacy, którzy poœwiêc¹ wiele trudu, by zawitaæ do konkretnej tego typu placówki. Bo w³aœnie tam znajduje siê coœ, czego w innym muzeum geologicznym nie spotkamy, co zachowa³o siê w ska³ach i pomog³o w napisaniu kolejnego akapitu z dziejów Ziemi. Innymi s³owy do muzeów geologicznych trafiaj¹ zarówno osoby w ró¿nym wieku, przypadkowe, interesuj¹ce siê histori¹ i budow¹ Ziemi, ¿yciem na niej i jego zmianami, zmieniaj¹cym siê klimatem itp., jak i naukowcy, dla których zbiory muzealne s¹ przedmiotem dociekañ oraz badañ. Niejednego powa¿nego odkrycia dokonano w zakurzo-nych nieraz magazynach muzeów. Gdyby nie takie insty-tucje nasza wiedza o historii i budowie Ziemi by³aby znacznie ubo¿sza. Cieszy wiêc zainteresowanie muzeami geologicznymi, ale to musi sk³aniaæ nas – ich pracowni-ków, do czynienia z nich nie tylko œwi¹tyñ nauki, ale i edukacji, gdzie zwiedzaj¹cy mog¹ zostaæ przekonani, ¿e dinozaury nie ¿y³y razem z cz³owiekiem, o czym pisz¹ autorzy pseudonaukowych ksi¹¿ek, a kanion rzeki Kolora-do nie powsta³ w ci¹gu kilku miesiêcy… i ¿e historia ludz-koœci to zaledwie mgnienie w historii Ziemi. Historia Ziemi uczy nas, ¿e ¿ycie na niej ci¹gle ewoluuje i ¿e cz³owiek nie jest z pewnoœci¹ ostatnim ogniwem ewolucji.
TRADYCJA
Muzea geologiczne na ziemiach polskich maj¹ ponad 200-letni¹ tradycjê. Nie sposób tu wyczerpuj¹co scharakte-ryzowaæ rozwoju tego rodzaju muzealnictwa, dlatego te¿ trzeba siê ograniczyæ do kilku przyk³adów. W drugiej po-³owie XVIII w. piêkn¹ kolekcjê minera³ów posiada³a w swoim Gabinecie Historii Naturalnej w Siemiatyczach ksiê¿-na Anksiê¿-na Jab³onowska. Niestety, po jej œmierci w 1800 r. zbiory te zosta³y sprzedane carowi Aleksandrowi I (Wo³k, 1999). Na Uniwersytecie Jagielloñskim pierwsze okazy geologiczne zaczêto gromadziæ ju¿ od 1782 r. i wiele z nich (ryc. 1) ma wartoœæ historyczn¹ (Czarniecki, 1964). Po-cz¹tki Muzeum Geologicznego Uniwersytetu Wroc³aws-kiego im. Henryka Teisseyre’a siêgaj¹ 1812 r., kiedy to na Uniwersytecie Leopoldyñskim, którego kontynuatorem jest dzisiaj Uniwersytet Wroc³awski (Kulak i in., 2002), pow-sta³ Gabinet Mineralogiczny ze zbiorami minera³ów, ska³ i skamienia³oœci. Mieœci³ siê w pojezuickim Konwikcie œw. Józefa przy ul. KuŸniczej 35 (Schmiede-Brücke 35), a jego za³o¿ycielem i dyrektorem by³ Karl von Raumer (1783–1865), pierwszy profesor geologii na Uniwersytecie Wroc³aws-kim. Z kolei Muzeum Geologiczne Pañstwowego Instytutu Geologicznego zosta³o utworzone w momencie powstania tej instytucji w 1919 r. (Morozewicz, 1920), a pierwsz¹ wielk¹ ekspozycjê muzealn¹ zrealizowano ju¿ w latach 30. XX w. Innym przyk³adem jest Muzeum Ziemi, które kon-tynuje tradycje Towarzystwa Muzeum Ziemi (TMZ). Po-wo³ane w Warszawie z inicjatywy spo³ecznej w 1932 r. TMZ mia³o ju¿ wówczas jasno okreœlony cel: utworzenia w Warszawie – jako stolicy Rzeczpospolitej Polskiej, nowo-czesnego muzeum geologicznego – Muzeum Ziemi, bêd¹cego instytucj¹ oœwiatow¹ i naukow¹. Wœród grona jego za³o¿y-cieli i wspó³pracowników znaleŸli siê najwybitniejsi pod-ówczas polscy geolodzy, m.in.: Jan Czarnocki, Roman Koz³owski, Stanis³aw Ma³kowski, Jan Lewiñski, Henryk Œwidziñski, Stanis³aw Thugutt, Tadeusz Wojno, Stefan Z. Ró¿ycki, Jan Samsonowicz. Pierwsze kolekcje muzealne zaczêto gromadziæ w 1933 r., a publiczn¹ dzia³alnoœæ
popu-1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; wlodzimierz.mizerski@ pgi.gov.pl.
laryzatorsk¹ muzeum zainaugurowano w 1938 r. na ³a-mach oficjalnego organu TMZ Wiadomoœci Muzeum Ziemi.
Ciekaw¹ historiê maj¹ pocz¹tki muzealnictwa geologicz-nego w Wielkopolsce (Skoczylas, 2009). W dziele „Notita regni mineralis seu subteranerorum catalogus cum praecopus differentis” wydanym w 1661 r. Jan Jonston (1603–1675), jeden z pierwszych w Wielkopolsce kolekcjonerów osobli-woœci przyrody, opisa³ zestaw ska³ i minera³ów, które po-winien zgromadziæ lekarz do celów leczniczych. Du¿y zbiór minera³ów i ska³ do celów dydaktycznych mia³o w XVIII w. Kolegium Jezuickie w Poznaniu. Tradycje muze-alnictwa geologicznego w Wielkopolsce dzisiaj podtrzy-muje Muzeum Geologiczne Wydzia³u Nauk o Ziemi UAM. Wraz z powo³aniem do ¿ycia Akademii Górniczej w Krakowie w 1919 r. i utworzeniem w 1920 r. Zak³adu Geologii Ogólnej i Paleontologii rozpoczêto gromadzenie i kompletowanie kolekcji geologicznych. Jednak dopiero po II wojnie œwiatowej powsta³ zal¹¿ek muzeum geologicz-nego, a w czasie jubileuszu 50-lecia Akademii Górniczo--Hutniczej uroczyœcie otwarto now¹ wystawê, któr¹ stop-niowo uzupe³niano (http://www.geol.agh.edu.pl/muzeum/his-toria.htm).
Muzeum Geologiczne Wydzia³u Geologii Uniwersyte-tu Warszawskiego, nosz¹ce dzisiaj imiê Stanis³awa Józefa Thugutta), zosta³o powo³ane w 1961 r., choæ tradycje zbio-rów mineralogicznych siêgaj¹ 1817 r. Powsta³ wówczas Gabinet Mineralogiczny, którego pierwsze kolekcje po-chodzi³y ze zbiorów Liceum Warszawskiego (Stêpisiewicz, 2009). Najm³odszym muzeum geologicznym w Polsce jest Muzeum Geologiczne Uniwersytetu £ódzkiego (Ziomek, 2009), za³o¿one w 2000 r. Znajduj¹ siê tam gromadzone przez wiele lat okazy z ró¿nych stron œwiata, które wczeœ-niej z uwagi na trudnoœci lokalowe nie mog³y byæ ekspono-wane, a dostêp do niech mia³o tylko w¹skie grono osób.
MUZEA GEOLOGICZNE I ICH MISJA
„Muzeum jest trwale istniej¹c¹ instytucj¹, nie nasta-wion¹ na osi¹ganie zysku, s³u¿¹c¹ spo³eczeñstwu i jego rozwojowi, która pozyskuje, konserwuje, udostêpnia i wy-stawia w celu badawczym, edukacyjnym lub dla rozrywki materialne i niematerialne œwiadectwa egzystencji
cz³o-wieka oraz jego œrodowiska”. Ta ogólna definicja muzeum (Folga-Januszewska, 2013), sformu³owana przez Miêdzy-narodow¹ Radê Muzeów (ICOM – International Council of Museums) mieœci zatem w sobie wszelakie muzea, w tym te¿ muzea geologiczne. Zgromadzenie Ogólne ICOM w 2004 r. w Seulu przyjê³o dyrektywê, „¿e muzeum zapewnia ochronê, dokumentacjê i promocjê dziedzictwa naturalne-go i kulturalnenaturalne-go ludzkoœci i ¿e muzea s¹ odpowiedzialne za materialne i niematerialne dziedzictwo naturalne i kul-turalne, a na organach zarz¹dzaj¹cych i tych, które zajmuj¹ siê strategicznym kierowaniem oraz nadzorem nad muze-ami spoczywa w pierwszym rzêdzie odpowiedzialnoœæ za ochronê i promocje tego dziedzictwa, jak i za pozyskiwa-nie pozyskiwa-niezbêdnych do osi¹gniêcia tego celu œrodków ludz-kich, fizycznych i finansowych” (Jakubowski, 2009). Pra-cownicy wiêkszoœci muzeów geologicznych zadaj¹ sobie na pewno pytanie, czy ta dyrektywa jest w naszym kraju w³aœciwie realizowana.
Muzea geologiczne, podobnie jak inne muzea, wype³-niaj¹ swe funkcje w piêciu g³ównych dziedzinach: groma-dzenia zbiorów, ich konserwacji, udostêpniania do badañ naukowych, prezentowania do celów edukacyjnych oraz popularyzacji nauki. Okazy zgromadzone przez te placówki nale¿¹ do ruchomych obiektów dziedzictwa geologiczne-go. S¹ wœród nich niezwyk³e okazy o unikalnym wykszta³-ceniu oraz stanie zachowania i wyj¹tkowym znaczeniu naukowym (np. holotypy). Nale¿y do nich równie¿ zali-czyæ stare mapy geologiczne, materia³y archiwalne o zna-czeniu historycznym, czy te¿ przyrz¹dy i instrumenty, które odegra³y istotn¹ rolê w rozwoju nauk o Ziemi. Jedyn¹ for-m¹ ich ochrony jest umieszczenie w kolekcjach muzealnych.
Muzea geologiczne, czy te¿ nazywane w innych kra-jach muzeami historii naturalnej, to oczywiœcie nie tylko te, które geologiê maj¹ w swojej nazwie. To równie¿ insty-tucje takie jak: Muzeum Z³ota w Z³otoryi, Muzeum Ewolu-cji w Warszawie, Muzeum Mineralogiczne we Wroc³awiu, Musée l’Iguanodon w Bernissart w Belgii, Uri’s crystal museum w Seedorf w Szwajcarii, Narodowe Muzeum Geologiczne Rosyjskiej Akademii Nauk i. B.I. Vernadskie-go w Moskwie, The Dinosaurs Muzeum w Dorchester (Wielka Brytania), Volcanic Science Museum w Toyako na wyspie Hokkaido w Japonii, Earthquake Museum na Taj-wanie, Muzeum Skamienia³oœci i Minera³ów w Dobkowie, Muzeum Bursztynu w Gdañsku, Muzeum Kamieni w Ka-mieniu Pomorskim, Muzeum Minera³ów w Kudowie Zdro-ju czy Muzeum ¯up Krakowskich w Wieliczce. Nale¿y te¿ pamiêtaæ o muzeach przyrodniczych, które maj¹ przewa¿-nie wiêksze czy mprzewa¿-niejsze ekspozycje geologiczne, a tak¿e o muzeach regionalnych, gdzie na ogó³ w wystawach okre-sowych jest prezentowana ró¿norodna problematyka z dzie-dziny nauk o Ziemi. Za szczególnie cenne nale¿y uznaæ te, które promuj¹ w³asny region, jak np. Muzeum Tatrzañskie. Wreszcie do muzeów geologicznych mo¿na te¿ zaliczyæ na ogó³ niewielkie placówki poœwiêcone znanym w œwiecie geologom, takimi s¹ np. Alfred Wegener Museum w Zech-literhütte (Niemcy), czy Museo Mineralógico Ignacio Do-meyko w La Serena (Chile).
Ka¿de pañstwo, choæby nie wiem jak ma³e, mo¿e i chce prezentowaæ najciekawsze elementy swej historii geolo-gicznej, którymi s¹ zbiory geologiczne i ró¿norodne okazy pochodz¹ce z jego obszaru, w sposób materialny. Nie tylko kolekcje minera³ów, ska³, rud czy makroskamienia³oœci – od stawonogów po wielkie gady mezozoiczne czy wielkie plejstoceñskie ssaki, ale te¿ kolekcje szlifów, polerów, mikroskamienia³oœci, map geologicznych. Ich odpowied-Ryc. 1. Kryszta³y kwarcu ze zbiorów Muzeum Geologicznego
Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagielloñskiego. Fot. W. Obcowski
Fig. 1. Quartz crystals. Collection of the Geological Museum of Institute of Geological Sciences of the Jagiellonian University. Photo by W. Obcowski
nia prezentacja i informacja o nich jest elementem rekla-muj¹cym kraj, region lub miasto.
Muzeum geologiczne to tak¿e metoda komunikowania, która obejmuje bardzo ró¿ne formy prezentacji ekspozycji. Zalet¹ zbiorów muzealnych jest ich powi¹zanie ze wspó³-czesnymi zjawiskami ¿ycia spo³ecznego i przyrodniczego, co pozwala w sposób pogl¹dowy i konkretny uœwiadomiæ zwiedzaj¹cemu czas jako zmiennoœæ form i zjawisk. Poka-zuj¹ te¿ czêsto pracê ludzk¹ i jej wytwory w kontekœcie historycznym. Budz¹ szacunek dla pomys³owoœci cz³owie-ka, jego umiejêtnoœci obserwowania i wykorzystywania przyrody. Kontakt z obiektami muzealnymi daje te¿ emo-cjonalne wiêzi z miejscowoœci¹, regionem i krajem (Folga--Januszewska & Grygiel, 2013). Na przyk³ad wielu mie-szkañców niewielkiego miasta £ukowa na Podlasiu czuje emocjonaln¹ wiêŸ ze skamienia³oœciami wystêpuj¹cymi w jurajskich i³ach buduj¹cych kry lodowcowe, które znajduj¹ siê w okolicach ich miejscowoœci. T³umnie odwiedzaj¹ Muzeum Regionalne, gdy pojawi¹ siê w nim okresowe ekspozycje ³ukowskich amonitów. Spo³ecznoœæ Z³otoryi jest tak samo dumna ze swej miejscowoœci jako stolicy pol-skiego z³ota. Kontakt z minera³ami, ska³ami, skamienia-³oœciami czy te¿ meteorytami, jakie zwiedzaj¹cy ogl¹daj¹ w muzeach, pozwala na rozwijanie ich zdolnoœci poznaw-czych, umiejêtnoœci dokonywania analizy oraz syntezy, porównywania, klasyfikowania i wnioskowania. Kszta³-tuje te¿ postawê badawcz¹, poszukuj¹c¹, rozbudza cie-kawoœæ wobec œwiata, regionu, cz³owieka i cywilizacji. Pogl¹dowoœæ ekspozycji wp³ywa na wyzwolenie osobistej ekspresji zwiedzaj¹cego.
W zbiorach muzeów geologicznych na ca³ym œwiecie jest zgromadzonych wiele milionów okazów, czêsto o uni-kalnym znaczeniu, ze stanowisk, które czasami nie istniej¹ ju¿ od dawna. Dla przyk³adu National Museum of Natural History w Waszyngtonie ma 350 tys. samych tylko okazów minera³ów, 300 tys. ska³, a okazów bêd¹cych szkieletami b¹dŸ fragmentami szkieletów gadów – ponad 570 tys. (wœród nich jest 46 kompletnych i bardzo wa¿nych szkieletów dinozaurów). To placówka posiadaj¹ca najwiêksz¹ kolek-cjê krêgowców na œwiecie. Olbrzymie zbiory ma Muzeum Górnicze w St. Petersburgu. Nale¿y ono do najlepszych muzeów nauk przyrodniczych na œwiecie. Kolekcje z 80 krajów s¹ tam wystawione w 22 salach o ³¹cznej powierz-chni ok. 2,5 tys. m2
. W londyñskim Natural History Museum znajduje siê niemal 9 mln okazów geologicznych. W porów-naniu z tymi muzeami, zbiory Muzeum Geologicznego PIG-PIB (ryc. 2), najwiêkszego muzeum geologicznego w Polsce, licz¹ce ok. 500 tys. okazów, wydaj¹ siê niewielkie.
Rola muzeów geologicznych w ochronie dziedzictwa geologicznego jest bezsporna. Œwiadczy o tym w³aœnie ogromna iloœæ kolekcji przechowywanych w muzeach geo-logicznych, a pochodz¹cych z najcenniejszych i najcie-kawszych geostanowisk. Gdyby nie one, nasza wiedza o tak s³ynnych stanowiskach jak Solnhofen w Niemczech, Bur-ges w Kanadzie czy Ediacara w Australii by³aby znacznie skromniejsza. Najcenniejsze eksponaty wymagaj¹ szcze-gólnej ochrony zarówno przy udostêpnianiu ich do celów naukowych, jak i edukacyjnych. Mo¿na powiedzieæ, ¿e niektóre z nich s¹ tak cenne jak s³ynny Ca³un Turyñski, który jest pokazywany publicznie niezwykle rzadko, a rów-nie¿ wyj¹tkowo zezwala siê na jego badanie.
RODZAJE KOLEKCJI
Ca³kowicie uzasadniony jest zatem pogl¹d, ¿e zbiory muzeów geologicznych na œwiecie s¹ trwa³ym zapisem naszego dziedzictwa naturalnego i œwiadectwem historii Ziemi (ryc. 3), Przemawia za tym przede wszystkim walor ich autentycznoœci, a umo¿liwienie bezpoœredniego kon-taktu z realnymi obiektami œwiata przesz³oœci i teraŸniej-szoœci jest nie do przecenienia.
Krzysztof Jakubowski (2009), wieloletni dyrektor Muzeum Ziemi PAN w Warszawie podzieli³ ruchome za-bytki przyrody nieo¿ywionej na piêæ grup. Ten podzia³ nie straci³ nic ze swojej aktualnoœci:
1. kolekcje lub pojedyncze okazy o szczególnym zna-czeniu naukowym wraz z dokumentacj¹, uznawane s¹ za bezcenne nienaruszalne zasoby o niezastêpowalnej warto-œci dowodowej;
2. kolekcje lub okazy z najwartoœciowszych i reprezen-tatywnych geostanowisk objêtych ochron¹ prawn¹, b¹dŸ proponowanych do ochrony;
3. kolekcje lub okazy ze stanowisk ca³kowicie wyeks-ploatowanych, z których nie ma ju¿ mo¿liwoœci pozy-skania nowych obiektów, np. kolekcje i okazy pochodz¹ce z jurajskich kier lodowcowych w £ukowie na Podlasiu, s¹ one te¿ œwiadectwem przekszta³ceñ œrodowiska czy te¿ zanikaniem niektórych jego elementów;
4. unikatowe lub rzadko wystêpuj¹ce okazy doskonale zachowanych skamienia³oœci czy idealnie wykszta³cone kryszta³y minera³ów, wiele z nich zachwyca urod¹ i podno-si atrakcyjnoœæ wystaw;
5. kolekcje historyczne zwi¹zane z nazwiskami wybit-nych osób, z wa¿nymi etapami w dziejach nauk geologicz-nych, czy te¿ epokowymi odkryciami.
Ryc. 2. Magazyn zbiorów Muzeum Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Fot. K. Skurczyñska-Garwoliñska
Fig. 2. Magazine of collections at the Geological Museum of the Polish Geological Institute-National Research Institute in Warsaw. Photo by K. Skurczyñska-Garwoliñska
WYSTAWIENNICTWO
Dla zwiedzaj¹cych muzeum najwa¿niejsza jest wysta-wa oraz sposób ekspozycji obiektów, st¹d te¿ zarówno tym sta³ym, jak i okresowym nale¿y poœwiêciæ wiele uwagi na etapie ich projektowania. Ocenie wystaw s³u¿¹ dwa pod-stawowe kryteria: zawartoœæ merytoryczna ekspozycji oraz jej forma, która powinna w sposób atrakcyjny, a nawet artystyczny, podkreœlaæ treœæ i wyzwalaæ uczucia estetycz-ne (Mordyñski, 2015).
W ostatnim czasie wiêksz¹ rolê przywi¹zuje siê do har-monijnego po³¹czenia obiektów muzealnych z otaczaj¹c¹ przestrzeni¹. Czêsto tylko jeden obiekt w sali wystawowej budzi wiêksze zainteresowanie, ni¿ wiele st³oczonych w jednym miejscu. Wra¿enie robi np. Sala Mamucia w Na-tional Museum of Natural History w Waszyngtonie, gdzie znajduje siê tylko jeden okaz – rekonstrukcja mamuta (ryc. 3). Oddzia³uje on na widza chyba lepiej ni¿ zgroma-dzone w jednym miejscu liczne, choæ ró¿norodne ekspona-ty w salach Musem national d’histoire naturelle w Pary¿u. Oczywiœcie, musimy te¿ braæ pod uwagê mo¿liwoœci loka-lowe muzeów, tym niemniej trzeba siê staraæ, ¿eby nie „prze³adowaæ” ekspozycji, a iloœæ informacji mog³a byæ odpowiednia do jej jakoœci i mo¿liwoœci percepcji zwie-dzaj¹cego.
W ci¹gu ostatnich 20 lat metody wystawiennicze uleg-³y zasadniczym zmianom, czêsto ekspozycje s¹ aran¿owa-ne w tak minimalistyczny sposób, ¿eby to prezentowany obiekt, a nie jego oprawa, by³ w centrum uwagi. Wejœciu do
wspó³czesnego muzeum coraz czêœciej towarzyszy jednak oczekiwanie, aby obok realnych przedmiotów znaleŸæ do-dane do nich „rozszerzenia wyobraŸni” – zrealizowane za pomoc¹ technik wizualizacji, opatrzone atrakcyjnym ko-mentarzem (multimedia), na który sk³adaj¹ siê zarówno dŸwiêki, obrazy ruchome, jak i statyczne, a nierzadko te¿ doznania sensoryczne (erupcje, falowanie, ruch). Z tech-nicznego punktu widzenia, nie jest ju¿ ¿adnym problemem wprowadzenie do muzeum wszelkich nowoœci technolo-gicznych, które ogólnie nazywa siê rzeczywistoœci¹ wirtu-aln¹. Postêpuj¹ca w sposób lawinowy wirtualizacja zbio-rów i kolekcji muzealnych przyczynia siê do stopniowej zmiany postrzegania, czym muzea s¹ i byæ powinny. Dzi-siaj wirtualne muzea, którym pocz¹tek da³o Virtual Mu-seum amerykañskiego National Institute of Standards and Technology, nie tylko spe³niaj¹ zadania okreœlone pra-wem, ale te¿ dziêki globalnemu zasiêgowi sieci, s¹ o wiele szerzej dostêpne. Podobnie jest z archiwizacj¹ i udostêp-nianiem zbiorów. Zbiory zgromadzone np. w Muzeum Kamienia w Kamieniu Pomorskim dziêki Internetowi s¹ ³atwo osi¹galne np. dla mieszkañca Buenos Aires. Techni-ka 3D sprawia, ¿e wirtualne muzea s¹ w stanie pos³ugiwaæ siê cyfrowym odpowiednikiem obiektu materialnego lub jego wyobra¿eniem o walorach edukacyjnych, naukowych czy kulturowych. Zmienia to fundamentalnie pojêcie tak muzeum, jak i wystawy czy obiektu muzealnego, które wymagaj¹ dostosowania do wspó³czesnych realiów. Misja muzeum dziêki nowoczesnym technologiom nabra³a no-wego znaczenia, a narzêdzia pomagaj¹ j¹ realizowaæ. Cho-Ryc. 3. The Mammoths Hall in the National Museum of Natural History in Washington. Fot. F. Cohen (https://en.wikipedia.org/wi-ki/National_Museum_of_Natural_History#/media/File:NMNH-Rotunda.jpg)
cia¿ zmiany jakie przyniós³ ze sob¹ Internet, a tak¿e rozwój nowych technik z nim zwi¹zanych, maj¹ zarówno entu-zjastów jak i sceptyków. Nie mo¿na zaprzeczyæ, ¿e w ci¹gu ostatnich lat pod ich wp³ywem znacznie zmieni³y siê meto-dy tworzenia i meto-dystrybucji informacji oraz nasze sposoby interakcji z nimi. Zmiany te s¹ Ÿród³em ogromnego poten-cja³u, ale te¿ stawiaj¹ przed muzeami wiele wyzwañ za-równo natury technologicznej, jak i prawnej oraz instytu-cjonalnej. Technologia jest zasobem œrodków i narzêdzi, które mog¹ pos³u¿yæ muzeum do realizowania celów, jed-nak nie powinna byæ celem samym w sobie.
Czêœæ muzeów, szczególnie tych w placówkach nauko-wych lub naukowo-dydaktycznych, nakierowuje siê w swojej dzia³alnoœci wystawienniczej na zwiedzaj¹cego, który posiada ju¿ pewn¹ wiedzê. To powoduje, ¿e wystawy nie mog¹ w wyczerpuj¹cy sposób wype³niæ swej roli edu-kacyjnej. Ekspozycje o tematyce wybitnie naukowej po-winny towarzyszyæ konferencjom, sympozjom czy zjaz-dom, a w muzeum geologicznym jest dla nich miejsce tyl-ko na wystawach okresowych. Wystawa sta³a powinna byæ w du¿ej mierze nastawiona na odbiorcê w ka¿dym wieku. Aby nie wpaœæ w przesadê – odpowiednie dla dzieci, m³o-dzie¿y i osób straszych oraz dostosowane do wiedzy zwie-dzaj¹cych – informacje powinny byæ czerpane w czasie wyk³adów, pokazów, czy prezentacji, które mog¹ zadowo-liæ nawet najbardziej wybredn¹ osobê.
EDUKACJA
Jednym z najwa¿niejszych zadañ muzeów geologicz-nych, jest edukacja dzieci i m³odzie¿y. Realizuje siê j¹ przede wszystkim poprzez szerok¹ ofertê warsztatów i lek-cji muzealnych, a do korzystania z nich zachêca siê szko³y na wszystkich poziomach. Charakter, stopieñ trudnoœci oraz iloœæ przyswajanej wiedzy musz¹ byæ dostosowywane do ka¿dej grupy wiekowej. Muzeum jest jednym z pozasz-kolnych czynników kszta³cenia, wychowania i rozwijania osobowoœci wychowanków. Jako jeden z sojuszników oœ-wiaty dostarcza wiedzy i wp³ywa na samokszta³cenie. Od-powiednia wspó³praca szko³y z muzeum mo¿e zapewniæ uczniom wszechstronny i harmonijny rozwój ich osobowo-œci, rozwijaæ myœlenie i przyczyniaæ siê do uczestnictwa w kulturze. Oddzia³ywanie muzeum polega przede wszystkim na bezpoœrednim kontakcie z przedmiotami, na poznaniu ich treœci, funkcji i znaczenia w przyrodzie i spo³eczeñstwie, co sprawia, ¿e kontakt ten wywiera silniejszy wp³yw na ucznia, ni¿ normalna lekcja w szkole poœwiêcona tej samej czy podobnej tematyce. Dlatego odwiedzanie muzeów powinno stanowiæ integraln¹ czêœæ lekcji, podczas których zbiory muzealne mog¹ byæ wykorzystane jako œrodki dydaktyczne. Lekcje muzealne mog¹ mieæ formê wyk³adu, pogadan-ki, oprowadzania, pokazów interaktywnych lub warszta-tów. Muzeum Geologiczne PIG-PIB w Warszawie propo-nuje dzieciom np. udzia³ w poszukiwaniu skamienia³oœci. Muzeum Geologiczne Uniwersytetu £ódzkiego oferuje uczniom prelekcje tematyczne, m.in na temat rozpozna-wania ska³, minera³ów i skamienia³oœci. Muzeum Geolo-giczne Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wroc-³awskiego organizuje natomiast m. in. warsztaty „Zrób sobie amonita”, w trakcie których uczestnicy wykonuj¹ np. gipsowe kopie skamienia³oœci. Muzeum Geologiczne Wy-dzia³u Nauk o Ziemi w Sosnowcu prowadzi np. ciekawe warsztaty terenowe dla uczniów szkó³ ponadpodstawo-wych, które odbywaj¹ siê w nieczynnym kamienio³omie. W Muzeum Geologicznym w Kielcach odbywaj¹ siê
ró¿-norodne lekcje muzealne poœwiêcone najciekawszym za-gadnieniom z historii geologicznej Gór Œwiêtokrzyskich. Przyk³adów mo¿na podawaæ znacznie wiêcej, ale ju¿ tylko one œwiadcz¹, ¿e oferta dydaktyczna muzeów geologicz-nych dla szkó³ wszelkiego typu jest w Polsce rzeczywiœcie bardzo szeroka.
Edukacja muzealna wcale nie musi mieæ charakteru zorganizowanych zajêæ. Odpowiednio przygotowane plan-sze (ryc. 4), podpisy, objaœnienia i przyrz¹dy multimedial-ne kszta³c¹ przy ka¿dej, nawet indywidualmultimedial-nej wizycie w muzeum. Niezwykle wa¿ne jest, aby wszystkie te œrodki przekazu zawiera³y informacje zrozumia³e dla ka¿dego. Nagminnym b³êdem muzeów geologicznych jest „prze³a-dowanie” ekspozycji zbyt wieloma informacjami i u¿ywa-nie ma³o zrozumia³ego jêzyka, szczególu¿ywa-nie dla najm³od-szych. Nie chodzi przy tym o prymitywizm, gdy¿ ka¿d¹ informacjê, nawet tê o du¿ej noœnoœci naukowej, mo¿na przedstawiæ w sposób zrozumia³y i przystêpny. To wa¿ne, poniewa¿ rodzice oceniaj¹, ¿e muzeum jest najcenniej-szym Ÿród³em wiedzy dla swoich dzieci.
Na temat unowoczeœnienia pracy muzeów, w tym jako-œci i ró¿norodnojako-œci oferty, od jakiegoœ czasu trwa wartka dyskusja. W 2006 r. powo³ano do ¿ycia Forum Edukatorów Muzealnych, którego pomys³odawc¹ by³a Katarzyna Rokosz z Muzeum Narodowego w Warszawie, a cz³onkami – aktyw-ni pracowaktyw-nicy muzeów z ca³ej Polski. Celem jakie stawia sobie forum, jest integracja zawodowa œrodowiska, pod-niesienie rangi zawodowej edukatora muzealnego i stwo-rzenie mo¿liwoœci wspó³pracy miêdzy muzeami podczas realizacji ró¿norodnych projektów edukacyjnych, a tak¿e stworzenie profesjonalnego systemu kszta³cenia w zakresie edukacji muzealnej. Forum Edukatorów jest obecnie „s³y-szalne” dziêki Portalowi Edukacji Muzealnej (http://www.edu-kacjamuzealna.pl/), jednemu z pierwszych projektów przez nie zrealizowanych.
Dzisiejsze muzea geologiczne w swojej dzia³alnoœci edukacyjnej nie poprzestaj¹ na sta³ych i okresowych wys-tawach, lekcjach, warsztatach itp. Chc¹c ci¹gle istnieæ w przestrzeni publicznej, bior¹ udzia³ w wielu wydarzeniach ogólnopolskich, takich jak Dzieñ Ziemi, Festiwal Nauki czy Noc Muzeów. Podczas tych imprez maj¹ szanse wyjœæ do znacznie szerszego, ni¿ na co dzieñ, krêgu odbiorców. Du¿¹ rolê spe³niaj¹ te¿ wystawy plenerowe (Œmietañska & ¯bikowska, 2008).
Dzisiaj muzea geologiczne na ca³ym œwiecie staraj¹ siê wychodziæ poza œciany swych budynków. Ich czêœci¹ sk³a-dow¹ staj¹ siê m.in. lapidaria – pierwsze z nich powsta³y w epoce renesansu i sta³y siê modne w XIX w. W Polsce piêk-nymi lapidariami mog¹ siê poszczyciæ np. Muzeum Geolo-giczne Uniwersytetu £ódzkiego (ryc. 5) czy te¿ Muzeum Geologiczne Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, a tak¿e Muzeum Ziemi PAN w Warszawie.
Ograniczone funkcje muzeów geologicznych spe³niaj¹ te¿ parki tematyczne, takie jak np. Park Jurajski w Ba³towie czy Park Nauki i Rozrywki w Krasiejowie, Geocentrum w Kielcach. S³u¿¹ one przede wszystkim rozrywce i edukacji. Edukacja przez zabawê ma swoich licznych zwolenników i jest skierowana do dzieci czy m³odzie¿y, ale osoby starsze równie¿ mog¹ siê tam dowiedzieæ wielu ciekawych rzeczy o przesz³oœci Ziemi. S¹ te¿ takie instytucje, które nie maj¹ geologii w swoich nazwach, ale które ³¹cz¹ w sobie ele-ment geologii z archeologi¹, górnictwem czy geologi¹. Do takich instytucji nale¿y np. Muzeum Staro¿ytnego Hutnic-twa i GórnicHutnic-twa w S³upi Nowej, Muzeum Archeologiczne
i Rezerwat Krzemionki Opatowskie, Muzeum Wielkiego Pieca w Starachowicach czy te¿ Sztolnia Czarnego Pstr¹ga na Górnym Œl¹sku, Muzeum Z³ota w Z³otoryi. Wreszcie nie zapominajmy te¿ o muzeach przyrodniczych, w któ-rych s¹ dzia³y poœwiêcone geologii, np. Muzeum Œwiêto-krzyskiego Parku Narodowego na Œw. Krzy¿u. S¹ te¿ i lokalne ekspozycje zwi¹zane z geologi¹, np. Izba Pamiêci Abrahama Gottloba Wernera w Bochotnicy na Dolnym Œl¹sku.
OCHRONAin situ
Jednak dzisiaj chyba najwiêksze znaczenie ma ochrona
in situ wa¿nych geostanowisk. W Polsce od wielu lat s¹
udostêpnione tak piêkne podziemne obiekty jak: Jaskinia Raj w Górach Œwiêtokrzyskich czy Jaskinia NiedŸwiedzia w Sudetach. Jeszcze d³u¿ej czynne s¹ muzealne obiekty górnicze o wybitnych walorach poznawczych w dziedzinie geologii, takie jak podziemna trasa turystyczna w neoli-Ryc. 4. Fragment ekspozycji (karbon) w Muzeum Geologicznym Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego. Fot. A. Czekaj Fig. 4. Part of the exhibition (Carboniferous) in the Geological Museum of the Faculty of Earth Sciences of the Silesian University. Photo by A. Czekaj
Ryc. 5. Fragment lapidarium Muzeum Geologicznego Uniwersytetu £ódzkiego. Fot. M. Krystek Fig. 5. Part of the lapidarium of the Geological Museum of £ódŸ University. Photo by M. Krystek
tycznej kopalni w Krzemionkach Opatowskich czy w Ko-pali Soli w Wieliczce. Tak jak od dawna mogliœmy ogl¹daæ autentyczne piecowisko z pocz¹tku naszej ery w Muzeum Staro¿ytnego Hutnictwa i Górnictwa w Nowej S³upi, tak od pewnego czasu podejmuje siê podobne dzia³ania dla ochrony i eksponowania wa¿nych i niekiedy bezcennych stanowisk geologicznych. Przyk³adem mog¹ byæ komplek-sy muzealne zabezpieczaj¹ce stanowiska gadów kredo-wych w Muenchenhagen w Niemczech czy w La Rioja w Hiszpanii. Podobnie, choæ tylko pod zadaszeniem ekspo-nowane s¹ tropy dinozaurów w So³tykowie w regionie œwiêtokrzyskim (ryc. 6). Coraz liczniej powstaj¹ te¿ geo-centra – w naszym kraju przyk³adami mog¹ byæ te w Jaworznie czy w Kielcach, których elementami sk³adowy-mi s¹ naturalne, odpowiednio zabezpieczone ods³oniêcia z systemem plansz informacyjnych lub wykorzystuj¹ce do informacji odpowiednie aplikacje w telefonach komórk-owych. Jak grzyby po deszczu wyrastaj¹ te¿ u nas parki jurajskie, ale tylko kilka z nich reprezentuje odpowiedni poziom naukowy i dydaktyczny. Na szacunek zas³uguje Park Rozrywki i Nauki w Krasiejowie. W nasz krajobraz coraz bardziej wrastaj¹ geoparki (Aleksandrowicz, 2006), z których najstarszym jest „£uk Mu¿akowa”, a ideê któ-rych propaguje UNESCO.
Dzisiaj nie ma ¿adnej w¹tpliwoœci, ¿e muzea geolo-giczne powinny wyjœæ poza granice murów w dziedzinie edukacji (Martini, 2000). Musz¹ te¿ pozostaæ instytucjami chroni¹cymi to, co w œrodowisku abiotycznym jest najwa¿-niejsze. Maj¹ to byæ dzia³ania nie dla samej ochrony, ale przysz³ych pokoleñ, które nie bêd¹ mia³y szans na spotka-nie siê z wieloma œwiadkami historii Ziemi, ze ska³ami, minera³ami czy surowcami. Od stuleci chroniono mumie egipskie, od tysi¹cleci – przekazy pisane, po to abyœmy mogli zrozumieæ nasz¹ blisk¹ przesz³oœæ. Na prze³om XX i XXI w. przypada okres, w którym musieliœmy równie¿ zacz¹æ chroniæ nasze dziedzictwo geologiczne, ¿eby w przysz³oœci mieæ gdzie pojechaæ i zobaczyæ w skale trylo-bita czy amonita, ale gdy takich miejsc w wyniku dalszej ekspansji cz³owieka zabraknie, jedynym miejscem zosta-nie muzeum i wyobraŸnia, któr¹ muzea musz¹ pobudziæ.
ARCHIWIZACJA I WIRTUALIZACJA ZBIORÓW
Pod koniec ubieg³ego wieku pojawi³y siê muzea wirtu-alne, takie jak The Virtual Museum of Canada czy The Virtual Museum of Japanese Arts. Oczywiœcie mog¹ one spe³niaæ wiele funkcji realnych muzeów. Maj¹ one jednak tê przewagê, ¿e mo¿na w nich zgromadziæ metaobiekty, czyli cyfrowe reprodukcje obiektów, których w jednym realnym muzeum nigdy nie mo¿na by³oby zobaczyæ. Jednak mu-zeum realne zawsze bêdzie mia³o psychologiczn¹ przewagê nad wirtualnym, poniewa¿ mo¿na tu obcowaæ z obiektem naturalnym, postrzegaæ go wszystkimi zmys³ami, niekiedy dotkn¹æ, poczuæ z przeœwiadczeniem, ¿e spogl¹damy na coœ, co istnieje rzeczywiœcie, a nie tylko w chmurze pikseli i impulsów. O ile te¿ muzeum wirtualne mo¿e znikn¹æ z dnia na dzieñ, unicestwiaj¹c siê w impulsie elektromagnetycz-nym, to muzeum realne jest instytucj¹, która w czasach pokoju mo¿e trwaæ przez wieki.
Zbiory muzeów geologicznych, jako zbiory instytucji publicznych, s¹ w³asnoœci¹ ca³ego spo³eczeñstwa, dlatego te¿ powinny byæ powszechnie dostêpne. W sytuacji gdy bardzo wiele zdjêæ z muzeów geologicznych kr¹¿y w sieci, korzystnym dla muzeum jest, ¿eby fotografie pochodz¹ce z kolekcji muzealnych by³y dobrej jakoœci i autoryzowane
przez muzeum (Kuœmidrowicz-Król, 2013). Stawia to przed nimi wymóg prowadzenia digitalizacji zbiorów. W przypad-ku eksponatów geologicznych, wiêkszoœæ z nich powinna byæ digitalizowana w formule 3D. Aby wesprzeæ te dzia-³ania w 2013 r. powsta³o Centrum Kompetencji ds. digita-lizacji w muzeach, którego rol¹ s¹ szkolenia i dzia³ania promocyjne w sferze digitalizacji zbiorów i ich przecho-wywania oraz udostêpniania.
W tym miejscu nale¿y podkreœliæ wagê w³aœciwej ar-chiwizacji zbiorów, tak ¿eby informacje o ich zawartoœci mog³y byæ przechowywane trwale. Archiwizacja elektro-niczna ma tê zaletê, ¿e zbiory mog¹ byæ dostêpne dla ka¿-dego w jednej chwili, przy wirtualizacji 3D obiekty mo¿na obejrzeæ z ka¿dej strony. Z drugiej zaœ strony, musimy dys-ponowaæ zapasowym zbiorem danych archiwalnych, do którego dostêp jest co prawda utrudniony, lecz który przed-stawi nam informacje nie tylko o obiektach, ale i ludziach, którzy tworzyli okreœlone kolekcje. St¹d waga jak¹ nale¿y przywi¹zywaæ do przechowywania oryginalnych doku-mentów o zgromadzonych w muzeum obiektach (Krze-szowska & Mach³ajewska, 2012).
ZAMIAST ZAKOÑCZENIA
Jednak tym, co najbardziej gnêbi muzea geologiczne w Polsce jest permanentny brak funduszy na rozwój i szerok¹ dzia³alnoœæ. Tylko nieliczne muzea maj¹ w³asny bud¿et, który mog¹ kszta³towaæ. Wiêkszoœæ z nich jest finansowa-na przez instytucje, w których sk³ad wchodz¹ – wy¿sze uczelnie, PAN, PIG-PIB, jak równie¿ niekiedy samorz¹dy. Czêsto muzea maj¹ œrodki wy³¹cznie na pokrycie ich funk-cjonowania jako placówki, tzn. na wynagrodzenia osób, które w nich pracuj¹. Oczywiœcie, trzeba zdawaæ sobie Ryc. 6. Tropy zauropodów w So³tykowie. Fot. G. Gierliñski Fig. 6. Sauropods tracks in So³tyków. Photo by G. Gierliñski
sprawê, ¿e przys³owiowa „ko³dra” jest krótka i czêsto kie-rownictwo tych instytucji czy samorz¹dy zawahaj¹ siê, czêsto s³usznie, czy pieni¹dze wydaæ na muzeum, czy na bardziej niezbêdne cele. St¹d te¿ w wielu muzeach geolo-gicznych znajduj¹ siê wystawy sta³e, czêsto utworzone wiele lat temu, gdzie panuje system okazowo-planszowy, gdzie multimedia s¹ rzadkoœci¹, a wystawy okresowe poja-wiaj¹ siê tylko niekiedy. Sponsoring zdarza siê rzadko. Z jednej strony mo¿e to byæ zwi¹zane z ma³¹ aktywnoœci¹ samych pracowników muzeów i ich kierownictwa, z dru-giej zaœ z braku rzeczywistego wspomagania, w tym logis-tycznego, w staraniach o fundusze na modernizacjê ekspo-zycji lub wiêksze wystawy. W tej sytuacji najlepiej sobie radz¹ paramuzealne instytucje biznesowe lub takie, które maj¹ zapewnienia sta³ego finansowania: parki jurajski, geocentra, zabytkowe kopalnie czy trasy turystyczne. Muzeum, dysponuj¹c niewielkimi funduszami, mo¿e oczywiœcie prowadziæ prace naukowe oraz dzia³alnoœæ edukacyjn¹, ale w ograniczonym zakresie. Przy takim podejœciu, d³ugo jeszcze muzea nie bêd¹ dysponowa³y fun-duszami na stworzenie wystaw, które bêd¹ rzeczywist¹ konkurencj¹ dla innych instytucji muzealnych i mog³yby przyci¹gn¹æ rzesze zwiedzaj¹cych. Okazuje siê, ¿e wyda-rzenia w rodzaju Nocy Muzeów s³abo przek³adaj¹ siê na frekwencjê w muzeach geologicznych w ca³ym roku.
Nie znaczy to oczywiœcie, ¿e pracownicy muzeów geo-logicznych poddaj¹ siê. Robi¹ to, co mog¹ zrobiæ przy bar-dzo ograniczonych funduszach. Jednak w ten sposób nie mo¿na raczej marzyæ o osi¹gniêciu poziomu jaki prezen-tuj¹ liczne muzea geologiczne na œwiecie. Trzeba jednak do tego d¹¿yæ, by pokazaæ, ¿e dziedzictwo geologiczne jest nie mniej wa¿ne ni¿ dziedzictwo kulturowe, które w mo-mencie swego powstawania by³o czêsto uzale¿nione od œrodków pozyskanych tylko dziêki dzia³alnoœci geologów lub górników, gdy¿ znaczna czêœæ mo¿nych zleceniodawców i patronów kultury dysponowa³o funduszami pochodz¹cych z eksploatacji surowców mineralnych.
Ekspozycje w muzeach geologicznych w naszym kraju mog¹ gromadziæ, z racji swego po³o¿enia geograficznego i historii, obiekty muzealne, które pochodz¹ ze stanowisk geologicznych eksploatowanych w niemal ca³ej historii
Homo sapiens – od neolitycznych krzemieni, przez
œre-dniowieczne ¿elazo, sole, z³oto, srebro, drogie kamienie czy o³ów do wspó³czesnej miedzi, platyny, wêgli czy wêglo-wodorów. W historii dzia³alnoœci geologicznej, zamierzo-nej lub nie, znajdujemy wiele zwi¹zków z histori¹ i rozwo-jem cywilizacji. Dlatego te¿ muzea geologiczne powinny mieæ trwa³e miejsce w naszym spo³eczeñstwie,
odpowied-nie do ich rangi. Oczekujemy, ¿e ich dzia³alnoœæ bêdzie przynosi³a spo³eczeñstwu wymierne korzyœci, przede wszystkim poznawcze, edukacyjne i humanistyczne. Dzia³amy tak, jak na to pozwalaj¹ warunki, chocia¿ zdaje-my sobie sprawê, ¿e mo¿na zrobiæ wiêcej. Trzeba nam jed-nak pomóc – sami nie dogonimy najlepszych.
LITERATURA
ALEKSANDROWICZ Z. 2006 – Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Prz. Geol., 51: 36–42. CZARNIECKI S. 1964 – Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim. Wyd. UJ, Kraków, s. 144.
FOLGA-JANUSZEWSKA D. 2013 – Muzeum: definicja i pojêcie czym jest muzeum dzisiaj. Muzealnictwo, 54: 200–203.
FOLGA-JANUSZEWSKA D. & GRYGIEL E. (red.) 2013 – Edukacja w muzeum rzeczywistym i wirtualnym. Muzeologia, 7: 1–132. http://www.geol.agh.edu.pl/muzeum/historia.htm.
JAKUBOWSKI K. 2009 – Dziedzictwo muzealne w muzealnej prze-strzeni. [W:] K. Jakubowski, J. Skoczylas & J. Ziomek (red.), Akade-mickie muzea geologiczne w upowszechnianiu wiedzy o Ziemi., Wyd. Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ: 17–34.
KRZESZOWSKA E. & MACH£AJEWSKA I. 2012 – Odkrywanie historii zbiorów Muzeum Geologii Z³ó¿ w Gliwicach – œladami niektó-rych metryczek okazów paleontologicznych. Górnictwo i Geologia, 7: 47–56.
KULAK T., PATER M. & WRZESIÑSKI W. 2002 – Historia Uniwer-sytetu Wroc³awskiego. Wroc³aw: 1702–2002.
KUŒMIDROWICZ-KRÓL A. 2013 – Rola Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów w rozwijaniu digitylizacji w muzeach. Muzealnic-two, 54: 154–158.
MARTINI G. 2000 – Geological Heritage and Geotourism. [W:] D. Ba-rettino, W.A.P. Wimbledon & E. Galego (red.), Geological Heritage: itas conservation and management, Madrid: 147–156.
MORDYÑSKI K. 2015 – Percepcja wystawy a kszta³towanie prze-strzeni ekspozycyjnej. Muzealnictwo, 56: 142–151.
MOROZEWICZ J. 1920 – Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., 1: 77–97.
SKOCZYLAS J. 2009 – Dzieje wielkopolskich kolekcji geologicz-nych. Prz. Geol., 57 (7): 572–575.
STÊPISIEWICZ M. 2009 – Popularyzacja nauk geologicznych przez Muzeum Wydzia³u Geologii Uniwersytetu Warszawskiego na przyk³adzie udzia³u w Festiwalach Nauki. [W:] K. Jakubowski, J. Sko-czylas & J. Ziomek (red.), Akademickie muzea geologiczne w upo-wszechnianiu wiedzy o Ziemi. Wyd. Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ: 133–154.
ŒMIETAÑSKA I. & ¯BIKOWSKA B. 2008 – Wystawy plenerowe Pañstwowego Instytutu Geologicznego jako forma popularyzacji wie-dzy o dziedzictwie geologicznym. [W:] Pierwszy Polski Kongres Geo-logiczny, 26–28 czerwca 2008, Kraków: 121.
WO£K A. 1999 – Gabinet Historii Naturalnej Anny ks. Jab³onowskiej. Kurier Podlaski. G³os Siemiatycz, 18.
ZIOMEK J. 2009 – Historia powstania Muzeum Geologicznego Wydzia³u Nauk Geograficznych Uniwersytetu £ódzkiego. [W:] K. Ja-kubowski, J. Skoczylas & J. Ziomek (red.), Akademickie muzea geolo-giczne w upowszechnianiu wiedzy o Ziemi. Wyd. Uniwersytetu £ódz-kiego, £ódŸ: 17–34.
