Ruch turystyczny z uwzględnieniem osób
niepełno-sprawnych w byłych wyrobiskach górniczych
na przykładzie kompleksu Sztolnia Królowa Luiza
Zbigniew SŁOTA
1), Krzysztof SŁOTA
1), Anna MORCINEK-SŁOTA
1),
Mirosław MACIASZEK
2), Zygfryd JAKSA
2)1) Politechnika Śląska, Wydział Górnictwa, Inżynierii Bezpieczeństwa i Automatyki Przemysłowej, Gliwice, zbigniew.slota@polsl.pl
2) Muzeum Górnictwa Węglowego, Zabrze
Streszczenie
Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu dysponuje kilkoma trasami podziemnymi, przezna-czonymi do ruchu turystycznego. Są to trasy z licznymi atrakcjami, wymagają jednak od tury-stów odpowiedniej sprawności ruchowej. Dla turytury-stów z niepełnosprawnościami przygotowa-no specjalną trasę w Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. W tym celu wykonaprzygotowa-no wiele prac adaptacyjnych oraz przeszkolono przewodników i wprowadzono przepisy, które regulują ruch osób niepełnosprawnych w kompleksie Sztolnia Królowa Luiza. W artykule przedstawio-no najważniejsze informacje, dotyczące powstałej trasy dla osób niepełprzedstawio-nosprawnych.
Słowa kluczowe: trasy turystyczne, osoby niepełnosprawne, historia górnictwa
Tourist traffic including disabled people in former mining
exca-vations on example the Adit Queen Louise Complex
Abstract
The Museum of Coal Mining in Zabrze has several underground routes designated for tourist traffic. These are routes with many attractions, but require adequate mobility from tourists. For tourists with disabilities, a special route was prepared at the Main Key Heritage Drift. Many adaptation works were carried out and guides were trained and regulations were intro-duced that regulate the movement of disabled people in the Adit Queen Louise Complex. The article presents the most important information about the route for people with disabili-ties.
Key words: tourist routes, disabled people, history of mining
Wstęp
Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna jest częścią Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. W roku 2017 uruchomiono tam nową trasę dla zwiedzających. Przed udostępnieniem trasy konieczne było wykonanie wielu prac, zarówno naukowo- -badawczych, jak i inwentaryzacyjnych, górniczych oraz ratowniczych. Od początku
trasa ta planowana była tak, aby w przyszłości odbywać się na niej mógł ruch tury-styczny z uwzględnieniem osób niepełnosprawnych. W muzeum obowiązują przepi-sy, które regulują sprawę zwiedzania podziemnych tras turystycznych przez osoby niepełnosprawne ruchowo [3].
Każdy pracownik muzeum, niezależnie od ustalonej procedury obsługi osób o ograniczonej możliwości poruszania się, ma obowiązek okazania wszelkiej pomo-cy takiej osobie, m.in. poprzez udzielenie informacji o miejscu obsługi osób niepeł-nosprawnych. Problemy natomiast związane są z poruszaniem się takich osób na samych trasach turystycznych ze względu na ich specyfikę (byłe wyrobiska górni-cze). Decyzją dyrekcji muzeum przystąpiono do analizy wszystkich możliwych utrudnień, które mogą stanowić przeszkody w zwiedzaniu podziemnych tras tury-stycznych przez osoby niepełnosprawne, także z uwzględnieniem dużych grup ta-kich osób. Jako przykład posłużyć tutaj może oddana niedawno do użytku trasa w Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej w Zabrzu [3].
1.
Obsługa ruchu turystycznego dla niepełnosprawnych
w podziemnych trasach turystycznych
Kopalnia Soli „Wieliczka”
Fragment trasy turystycznej [6] jest przystosowany dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich (rys. 1). Udostępnienie trasy dla niepełnosprawnych odbyło się w sierpniu 2003 r. Na dół kopalni turystów zwozi się windą górniczą, w której zmieści się standardowy wózek o maksymalnej szerokości 59 cm. Osoby, porusza-jące się na wózkach oraz maporusza-jące problemy z poruszaniem się, powinny odpowied-nio wcześniej dokonać rezerwacji, potwierdzonej w Biurze Obsługi Ruchu Tury-stycznego, lub wypełnić właściwy formularza online. Dla turystów nieporuszających się samodzielnie organizowane są tury, przez cały rok, dwa razy na dobę (rano i wieczorem).
W wielickiej kopalni na bieżąco otwiera się nowe odcinki przystosowane do możli-wości niepełnosprawnych. Kopalnia Soli „Wieliczka” jest pierwszym obiektem górni-czym, który udostępnił im swoje podziemia.
Rys. 1. Platforma dla niepełnosprawnych O-ga w Kopalni Soli „Wieliczka” (źródło: www.liftplus.pl)
Realizowane w trzech etapach prace umożliwiły zaadaptowanie podziemnego szla-ku dla osób z dysfunkcją narządu ruchu, szczególnie dla poruszających się na wóz-kach inwalidzkich. Wykonano podjazdy dla wózków, poszerzono wyrobiska na nie-których odcinkach, zbudowano punkt widokowy w dolnej części komory Pieskowa Skała i nową aranżację, przedstawiającą odwadnianie kopalni w dawnych wiekach. Zmodyfikowano też toalety. Dzięki zainstalowaniu windy panoramicznej do trasy dla niepełnosprawnych włączono kolejne wyrobiska soli. Koszt prac adaptacyjnych przekroczył 3,5 mln zł. Pomocy finansowej udzielił Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, przeznaczając na ten cel ponad 1,2 mln zł.
Sztolnia Czarnego Pstrąga
Trasa w Sztolni Czarnego Pstrąga [12] jest niedostępna dla osób niepełnospraw-nych ruchowo. Dla osób niepełnosprawniepełnospraw-nych umysłowo trasa nie jest zalecana.
Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach
Trasa zwiedzania dostosowana jest do potrzeb osób niepełnosprawnych, po zgło-szeniu takowej grupy w Biurze Obsługi Ruchu Turystycznego w Stowarzyzgło-szeniu Miłośników Ziemi Tarnogórskiej i ustaleniu szczegółów organizacyjnych [7].
Istnieje możliwość zabrania w podziemia wózków spacerowych i inwalidzkich, pod warunkiem posiadania przez nie funkcji składania, w celu bezpiecznego umieszczenia ich na łodziach podczas przepływu.
Ponadto, w regulaminie zaleca się, aby osoby z dolegliwościami kręgosłupa, klaustrofobią i problemami kardiologicznymi zasięgały przed zwiedzaniem obiektów opinii lekarskiej.
W ciągu 35-lecia działalności Zabytkowej Kopalni Srebra dokonywał się sukce-sywnie proces przekształceń związany z utrzymaniem obiektu jako zakładu górni-czego, zapewnieniem maksymalnego bezpieczeństwa zwiedzającym oraz reorgani-zacją ruchu turystycznego w aspekcie jego niestabilności sezonowej. Głównym ce-lem tych zmian było stworzenie warunków, które umożliwiałyby udostępnianie wyro-bisk górniczych – niemych świadków wielowiekowego zmagania się tarnogórskich gwarków z podziemnymi żywiołami przyrody – jak najszerszej rzeszy społeczeń-stwa, niezależnie od wieku i sprawności fizycznej [1].
Wyjątkowym wydarzeniem było udostępnienie podziemnej trasy turystycznej osobom o ograniczonej sprawności ruchowej. Przedsięwzięcie to poprzedzone było szeregiem robót górniczych, ciesielskich i mechanicznych, w celu zlikwidowania wszystkich barier, i docenione zostało przez Wydział Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach w postaci przyznania obiektowi II nagrody w konkursie „Wydarzenia Muzealnego roku 1996” [1].
Kopalnia Złota w Złotym Stoku
Dla osób niepełnosprawnych obiekt częściowo jest niedostępny (Czarna Górna i sztolnia Ochrowa) [8].
Sztolnia Gertruda” dostępna jest dla niepełnosprawnych na wózkach inwalidz-kich.
Kopalnia Soli Bochnia
Osoby z niepełnosprawnością nieposiadające przeciwskazań do zjazdu mogą zwie-dzić Kopalnię Soli Bochnia [9]. Codziennie są organizowane dwa zjazdy dla osób z niepełnosprawnością na specjalnej trasie z odpowiednio przeszkolonym przewod-nikiem. Jest to zwiedzanie głównego poziomu IV August. Trasa wyklucza przejazd podziemną kolejką, korzystanie z podziemnej zjeżdżalni, zwiedzanie międzypozio-mu Dobosz oraz korzystanie z podziemnej przeprawy łodzią.
Kopalnia Soli „Kłodawa”
Trasa podziemna w Kopalni Soli „Kłodawa” [11] jest dostępna dla turystów, którzy ukończyli 7. rok życia, lecz niedostępna dla turystów niepełnosprawnych.
Krzemionki
W Krzemionkach [10] planowane jest dostosowanie podziemnej trasy turystycz-nej do wymogów obsługi osób niepełnosprawnych. Do podziemturystycz-nej trasy w Krze-mionkach niepełnosprawni będą mogli wjechać windą, kopalnie zostaną również lepiej oświetlone. Obecnie (informacja z 16 lipca 2019 r.) rozpoczęła się inwestycja, która ma usprawnić ruch turystyczny w Krzemionkach, wpisanych 6 lipca na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Dyrekcja Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, którego część stanowią Krzemionki, na całe zadanie inwestycyjne przeznaczy w sumie ponad 15 mln zł.
Kopalnia Uranu w Kletnie
Podziemna Trasa Turystyczno-Edukacyjna w Starej Kopalni Uranu w Kletnie [5] jest niedostępna dla osób niepełnosprawnych.
2.
Obsługa osób o ograniczonej możliwości poruszania się
w MGW
W muzeum obowiązuje Zarządzenie Dyrektora z 25.10.2017 r., które kompleksowo reguluje sprawę zwiedzania podziemnych tras turystycznych przez osoby niepełno-sprawne poruszające się na wózkach inwalidzkich. Instrukcja, stanowiąca załącznik do zarządzenia, reguluje zasady zwiedzania podziemnych tras turystycznych MGW przez osoby o ograniczonej możliwości poruszania się, w tym osoby niepełnospraw-ne na wózkach inwalidzkich. Wszystkie wejścia do obiektów z podziemnymi trasami turystycznymi są dostosowane do potrzeb osób o ograniczonej możliwości porusza-nia się. Każde z wejść jest oznaczone kopertą z logotypem osoby niepełnosprawnej, umożliwiającą identyfikację punktu, w którym osoba o ograniczonej możliwości po-ruszania się uzyska kompleksową informację i obsługę. W obiektach muzeum znaj-dują się toalety przystosowane do obsługi osób o ograniczonej możliwości porusza-nia się. Obiekty te mają także podjazdy terenowe, umożliwiające osobom niepełno-sprawnym ruchowo przedostanie się z parkingów do budynków kas i wejść na trasy.
3. Podziemna trasa turystyczna
Obecnie w Polsce działa kilkadziesiąt podziemnych tras turystycznych. Rosnące zapotrzebowanie na specyficzną ekstremalną i tajemniczą turystykę powoduje, że powstaje wiele ciekawych i atrakcyjnych tras, użytkowanych jako ogólnodostępne trasy turystyczne, sanatoria, obiekty muzealne, wystawiennicze, a także sakralne. Konieczne więc jest właściwe przygotowanie techniczne, odpowiednie zaprojekto-wanie, przygotowanie od strony górniczo-budowlanej, przy zachowaniu wartości zabytkowych i kulturowych. Dlatego też obecni i przyszli właściciele podziemnych tras turystycznych winni zwrócić uwagę na przestrzeganie i egzekwowanie odpo-wiednich przepisów, mogących poprawić bezpieczeństwo osób przebywających w podziemiach, a organy nadzorujące winny wnioskować o odpowiednią stronę legislacyjną tych trudnych przedsięwzięć [2].
Udostępnienie całości Sztolni Królowa Luiza (mapa sztolni została przedstawiona na rys. 2) to efekt prowadzonych z rozmachem robót górniczych i budowalnych, rozpoczętych w 2009 r. Przedsięwzięcie Sztolnia Królowa Luiza to inwestycja finan-sowana kwotą ponad 182 mln zł, dofinanfinan-sowana ze środków unijnych, a także miej-skich, wojewódzkich i rządowych. Największy z projektów, realizowanych w celu turystycznej aranżacji sztolni, nosi nazwę „Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej” i jego beneficjentem jest miasto Zabrze, realizatorem Mu-zeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, a partnerem realizacji projektu województwo śląskie. Jego wartość to ponad 92 mln zł. Umowa partnerska, inicjująca projekt zo-stała parafowana w 2010 r. przez władze miasta Zabrza i dyrekcję ówczesnej Zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego „Guido”. Sam proces rewitalizacji sztolni zakładał wykonanie pionierskiego przedsięwzięcia, jakim było dotarcie i udostępnie-nie historycznych, ponad 200-letnich wyrobisk sztolni i podziemnych chodników kopalni Królowa Luiza. Za wykonanie inwestycji odpowiadało łącznie ponad 20 firm i przedsiębiorstw górniczych. Warto podkreślić, że nazwa „Sztolnia Królowa Luiza” jest współczesna, stworzona z myślą o prowadzeniu ruchu turystycznego w dwóch połączonych ze sobą zabytkowych obiektach: kopalni Królowa Luiza oraz Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej [4].
Położona 40 m pod centrum Zabrza, Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna nie była eksplorowana od 1953 r., kiedy to zdecydowano o jej zamknięciu i zasypaniu wylotu przy ul. Miarki. Niezmiernie trudno było oszacować realny stan sztolni, a tak-że zakres prac rewitalizacyjnych, co w późniejszym okresie wpłynęło na wydłutak-żenie ostatecznego otwarcia obiektu. Pierwsze, nieformalne eksploracje prowadzono już od 1999 r. Ogromne ilości zalegającego mułu i słaba wentylacja stanowiły najwięk-sze przeszkody przy odkrywaniu 200-letnich wyrobisk sztolni. Mimo to udało się potwierdzić wcześniejsze przypuszczenia – sztolnia zachowała się w bardzo dobrym stanie, a co więcej, podczas eksploracji natrafiono także na unikatowy, XIX-wieczny chodnik, wydrążony w pokładzie węgla nr 510, który również stał się elementem trasy turystycznej [4].
4.
Próby z użyciem wózków inwalidzkich
Próby odbyły się w październiku 2018 r. Do prób używano kilku (najczęściej dwóch) wózków inwalidzkich (standardowych), znajdujących się na wyposażeniu MGW. Nadzór nad próbą sprawowali pracownicy działu odpowiedzialnego za ruch tury-styczny oraz działu pełnomocnika ds. bezpieczeństwa ruchu turystycznego. Trasa przejścia obejmowała zjazd szybem Wilhelmina, przejście chodnikiem podstawo-wym w 510, Sztolnią Północną wzdłuż planowanej trasy turystycznej (tam i z powro-tem), wyjazd szybem Wilhelmina (rys. 3.).
Z przeprowadzonych prób powstał raport, z załącznikami w postaci rysunków i dokumentacji fotograficznej. Wybrane zdjęcia zamieszczono poniżej (rys. 4-8).
5.
Raport z prób i wnioski
Po przeprowadzeniu prób dokonano analizy ich przebiegu oraz sformułowano na-stępujące wnioski:
ze względów bezpieczeństwa trasa w GKSD w wariancie dla osób niepełno-sprawnych powinna przebiegać według wariantu: zjazd szybem Wilhelmina, przejście chodnikiem podstawowym w pokładzie 510, Sztolnią Południową do przecinki nr 6, przecinką nr 6, Sztolnią Północną do przecinki nr 8, prze-cinką nr 8, Sztolnią Południową do chodnika podstawowego w pokładzie 510 i wyjazd szybem Wilhelmina, w tym przypadku nie powinno dochodzić do „kolizji” grup na wózkach inwalidzkich (rys. 9),
dopuszczalny wariant to: zjazd szybem Wilhelmina, przejście chodnikiem podstawowym w pokładzie 510, Sztolnią Południową do przecinki nr 6, przecinką nr 6, Sztolnią Północną do rozwidlenia zachodniego, powrót Sztolnią Północną do przecinki nr 8, przecinką nr 8, Sztolnią Południową do chodnika podstawowego w pokładzie 510 i wyjazd szybem Wilhelmina, w tym przypadku możliwe jest mijanie się grup na wózkach na odcinku Sztolni Północnej od przecinki nr 10 do rozwidlenia zachodniego, należy zwrócić uwagę, aby grupy na wózkach inwalidzkich były rozmieszczone na trasie w ten sposób, by nie dochodziło do ich spotkania pomiędzy przecinką nr 8 a przecinką nr 10 (rys. 10),
transport w szybie Wilhelmina ograniczony jest do 3 wózków inwalidzkich jednorazowo, jeśli za każdym razem zjeżdża również obsługa windy i opie-kunowie niepełnosprawnych,
przedział windy mieści maksymalnie 4 standardowe wózki inwalidzkie, jed-nak w tym przypadku istnieje problem zmieszczenia opiekunów wraz z ob-sługą windy,
założono, że zwiedzanie przez niepełnosprawnych będzie się odbywało za pomocą standardowych wózków inwalidzkich i dla takiego założenia prze-prowadzano próby mijania się grup wózków na trasie,
każdej osobie niepełnosprawnej powinien towarzyszyć opiekun, ponieważ samodzielne poruszanie się na trasie może być niemożliwe,
zaleca się, aby grupa na wózkach inwalidzkich obejmowała maksymalnie 4 wózki, z przeprowadzonych prób wynika, że taka liczba umożliwia komfor-towe zwiedzanie ekspozycji,
w celu zapewnienia bezpiecznego zwiedzania wszystkich ekspozycji wska-zane jest wykonanie kilku drobnych prac adaptacyjnych na trasie (rys. 11).
Rys. 11. Prace adaptacyjne na trasie (autor: Z. Słota)
Podsumowanie
W listopadzie 2018 r. wykonano wszelkie niezbędne prace adaptacyjne (m.in. pod-jazd przy przodku z XIX wieku – rys. 11), w związku z czym trasa turystyczna w Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej jest w pełni możliwa do zwiedzania we wcześniej zaproponowanych wariantach, nawet dla całych grup osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Dodatkowo, w przypadku zakończenia robót górni-czych w Sztolni Południowej (rys. 12 i 13), możliwe będzie prowadzenie trasy po-wrotnej tym wyrobiskiem dla wózków inwalidzkich. Przeprowadzone próby wskazują na możliwość bezpiecznego (bezkolizyjnego) poprowadzenia tamtędy trasy powrot-nej.
Obecnie (stan na czerwiec 2019 r.) trasa dla osób niepełnosprawnych w Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej jest dostępna nawet dla całych grup o ograniczonej możliwości poruszania się (na wózkach inwalidzkich) i na stałe weszła do oferty Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Ze względów logistycznych konieczna jest wcześniejsza rezerwacja oraz ustalenie szczegółów takiego zwiedzania. Z rela-cji osób, które miały możliwość skorzystania z oferty, wynika, że na trasie czuły się komfortowo, bezpiecznie i mogły w pełni skorzystać z atrakcji na niej przewidzia-nych.
Rys. 12. Prace w sztolni – udrażnianie wyrobiska (źródło: materiały MGW)
Bibliografia
[1] Moszny J., 2012, Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach jako ośrodek edu-kacji regionalnej i kulturalnej oraz geoturystyki na ziemi tarnogórskiej, [w:] P.P. Zagoż-dżon i M. Madziarz (red.), Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, Tom IV, Wrocław, s. 291-301.
[2] Wieja T., Chmura J., 2009, Metodologia prac projektowych i organizacyjnych przy adap-tacji zabytkowych wyrobisk na podziemne trasy turystyczne, Górnictwo i Geoinżynieria, Zeszyt 3/1, s. 445-454.
[3] Dokumentacja dotycząca zwiedzania kompleksu Sztolnia Królowa Luiza przez osoby niepełnosprawne, MGW w Zabrzu, Zabrze 2018.
[4] Materiały MGW w Zabrzu, Kompleks Sztolnia Królowa Luiza, Zabrze, 2018. [5] Strona internetowa www.kletno.pl
[6] Strona internetowa www.kopalnia.pl [7] Strona internetowa www.kopalniasrebra.pl [8] Strona internetowa www.kopalniazlota.pl [9] Strona internetowa www.kopalnia-bochnia.pl [10] Strona internetowa www.krzemionki.pl [11] Strona internetowa www.sol-klodawa.com.pl [12] Strona internetowa www.sztolniapstrąga.pl
