Zdzisáawa Staszewska Uniwersytet àódzki
S
áownictwo i frazeologia związane z uroczystoĞcią BoĪego Ciaáa
(na podstawie materia
áu gwarowego)
ħródáową podstawĊ artykuáu stanowi materiaá zebrany po czĊĞci metodą kwestionariuszową, ale gáównie metodą zapisu swobodnej rozmowy kierowanej, na terenie dwudziestu miejscowoĞci poáoĪonych wokóá àodzi1, przynaleĪnych dialektal-nie do gwar Polski centralnej2. Obserwacji poddana zostaáa gwara przedstawicieli naj-starszego pokolenia, mających powyĪej siedemdziesiĊciu lat.
Artykuá jest próbą odpowiedzi na pytanie o ekwiwalenty sáowne odpowiada-jące myĞleniu mieszkaĔców wsi na temat uroczystoĞci BoĪego Ciaáa. BĊdzie tu mowa o sáownictwie dotyczącym zagadnieĔ teologiczno-doktrynalnych, związanym z litur-gią, celebracją sakramentów itp., ale równieĪ o áączącej siĊ z omawianym ĞwiĊtem obrzĊdowoĞci, zarówno tej, która posiada formĊ i interpretacjĊ chrzeĞcijaĔską, jak i mającej charakter wyáącznie ludowy i nie wykazującej Īadnego bezpoĞredniego związku z liturgią koĞcielną.
Przypadająca w pierwszą niedzielĊ po Zesáaniu Ducha ĝwiĊtego uroczystoĞü Trójcy ĝwiĊtej nazywana jest w badanym materiale za pomocą poáączenia wyrazowe-go Niedziela Trójcy ĝwiĊtej, por. Kuniedz jez okresu wielkanocnewyrazowe-go w Niedziele Trój-cy ĝfinty. K; W Niedziele Trójcy ĝfinty kuĔcy sie okres wielkanocny. Sw. W przyto-czonych cytatach powtarza siĊ wyraĪenie okres wielkanocny, gdyĪ opisywana data koĔczy w KoĞciele czas związany z najwaĪniejszymi w roku liturgicznym ĞwiĊtami, por. takĪe: Moze niechtory naprowde nie wi, ze okrez wielkanocny sie kuĔcy, to ksiondz mu pszypumni. W. Praktycznym odzwierciedleniem tego faktu, mającym zna-czenie dla religijnego Īycia czáowieka, jest niemoĪnoĞü dopeánienia po tej dacie obo-wiązku wielkanocnej spowiedzi i komunii ĞwiĊtej, por. w kontekstach egzemplifiku-jących wyraĪenie spowiedĨ wielkanocna: Jak chtóĨ nie byá u spowiedzi wielkanocny, to moze sie jesce wyspowiadaü w Niedziele Trójcy ĝfientej. Chn; Ksionc pszypumino, Īe w Niedziele Trójcy ĝfientej mozno jesce iĨ do spowiedzi wielkanocny. U.
WyraĪenie Trójca ĝwiĊta, nazywające centralny dogmat wiary i Īycia chrze-ĞcijaĔskiego, nie ma w badanym materiale zbyt obfitej egzemplifikacji. Informatorzy uĪywają go, interpretując czyniony codziennie na sobie znak krzyĪa ĞwiĊtego, por. W imie Ojca i Syna i Ducha ĝfintego – to jes caáo Trójca ĝfinto. G, wskazują na
1 Báonie – B; Ciechosáawice – C; Charáupia Maáa – Ch; Chojne – Chn; Dalików – D;
Feliksin – F; Gidle – G; Kodrąb – K; Karczów – Kw; Lubocha – L; Lipce Reymontowskie – LR; LeĨnica Wielka – LW; Modlna – M; Niewiesz – N; Piątek – P; Skoszewy – S; Siedlątków – Sw; ĝwinice Warckie – ĝW; Uników – U; Wandalin – W; lokalizując materiaá, posáugujĊ siĊ tymi skrótami.
2
Termin ten nawiązuje do pracy KamiĔskiej (KAMIēSKA 1968: 8), choü zasiĊg terytorialny punktów badanych na uĪytek obu opracowaĔ nie do koĔca siĊ pokrywa.
trzebĊ, powinnoĞü oddawania czci trzem Osobom Boskim zarówno w Īyciu docze-snym: Jak sie czáowieg Īegno, to chfali caáom Trójce ĝfientom. K (cytat równieĪ na-wiązuje do nazywającej trzy Osoby Boskie trynitarnej formuáy znaku krzyĪa), jak i w wiecznoĞci: Trójce ĝfientom bedziemy chfaliü po Ğmierci. P. Istota tej tajemnicy i problem wiary w istnienie trzech Osób Boskich bĊdących doskonaáą jednoĞcią i od-rĊbnych jednoczeĞnie, pozostających we wzajemnych relacjach, jako trudny teolo-gicznie, rzadko bywa przedmiotem rozmów ludzi Ğwieckich, nawet tych, którzy mają nie tylko minimalne wyksztaácenie czy naleĪą do róĪnego rodzaju wspólnot dbających na ogóá o podwyĪszanie poziomu wiedzy religijnej swoich uczestników, por. Na fsi o Trójcy ĝfientej sie nie mówi, mówi sie o drugim czáowieku to, co niepotszebne. B; Trudny temat to jes Trójca ĝfienta. N. TrudnoĞci w przekazywaniu abstrakcyjnych prawd, przeszkody w ich werbalizacji, niemoĪnoĞü wysáowienia siĊ z powodu zbyt ubogiego sáownictwa są przyczyną, dla której sposób orzekania o Bogu, a tym bar-dziej Jego trynitarnej postaci, por. Tszy Osoby Boskie to jes Trójca ĝfienta. C; Trójca ĝfinto – f tszech Osobach mieĞci sie jedno. G; Trójca ĝfienta to som – jedyn Pam Bók f tszech Osobach. M; F tszech Osobach jes Trójca ĝfinto. Sw, przypomina najczĊĞciej sformuáowania katechizmowe zapamiĊtane z dzieciĔstwa lub wiadomoĞci zasáyszane w czasie naboĪeĔstw w koĞciele, por. O Trójcy ĝfinty my sie uczyli. F; Cáowiek tyla wi o Trójcy ĝfientej, co ksionc powi. Sw; Ksiondz mówiá o Trójcy ĝfinty w niedziele. W. Cytaty zawierają takĪe opis wydarzenia z Īycia ĞwiĊtego Augustyna (jego rozmo-wĊ z przygodnie napotkanym cháopcem), który próbowaá zgáĊbiü niedostĊpne dla ro-zumu tajniki wiary: Jo nie pszeleje wody z morza do doáka, a ty nie bedziesz znoá tajimnicy Trójcy ĝfinty. S; tu takĪe swoista interpretacja zawartych w tekĞcie wypo-wiedzianym przez Boga w koĔcowej fazie stwarzania form pluralis maiestaticus, w której zawarta jest sugestia, Īe powoáanie czáowieka byáo dzieáem trzech Osób Bo-skich, por. F szóstym dniu Bók powiedziaá: Teros stforzymy czáowieka – to moĪe bydĨ o Trójcy ĝfientej. K. Cytat potwierdza, Īe stworzenie jest wspólnym dzieáem Trójcy ĝwiĊtej.
Podobne treĞci, dotyczące trzech Osób wspóáistotnych z sobą i samoistnych jednoczeĞnie, bĊdących jednym Bogiem, przekazywane są za pomocą uĪywanych jednak znacznie rzadziej poáączeĔ wyrazowych, w których czáon okreĞlający ma for-mĊ stopnia najwyĪszego: Trójca NajĞwiĊtsza, por. W Zesáaniu Ducha ĝfientego obja-wiáa sie tajimnica Trójcy NajĞwiĊtszej. C, takĪe w szyku odwrotnym: Tsza wierzyü f tajemnice NajĞfientszej Trójcy. Sw poprzedzoną jeszcze takĪe prefiksem prze-: Trój-ca PrzenajĞwiĊtsza, por. Wierzymy f Trójce PszenojĞfintszom. LW; TrójTrój-ca Pszenoj-Ğfintszo to jes tajimnica BoĪo. ĝW. Towarzyszący omawianym wyraĪeniom rzeczow-nik tajemnica podkreĞla niedostĊpny poznaniu rozumowemu charakter BoĪego Bytu, który moĪna uznaü tylko przez wiarĊ.
Mającą charakter adoracyjny, związaną z dowartoĞciowaniem kultu euchary-stycznego, uroczystoĞü liturgiczną ku czci NajĞwiĊtszego Sakramentu, przypadającą w czwartek po Trójcy ĝwiĊtej, nazywa w badanym materiale, zgodnie z polską trady-cją, wyraĪenie BoĪe Ciaáo, por. Po BoĪym Ciele póátora tygodnia jez otpus. B; W BoĪe Ciaáo dyz byá. LW. Informatorzy akcentują, związany z potrzebą podkreĞlenia BoĪej obecnoĞci w wielkoĞci i majestacie, uroczysty charakter Mszy Ğw. sprawowanych
w tym dniu oraz inne dziaáania mające na celu jego uĞwietnienie, np. upiĊkszanie do-mów i trasy procesji, odbywanej w nastroju podniosáym i religijnym, kulminacyjnej czĊĞci naboĪeĔstwa eucharystycznego, por. F ĝpiümierzu jez dywan kfiatowy na BoĪe Ciaáo. N; W Boze Ciaáo sie urocyĞcie otprawio. Sw; Obras Pana Jezusa z otfartym sercym powiesiáam w oknie na obrusie w BoĪe Ciaáo. W.
W krĊgu tematycznym związanym z nazwą analizowanej tu uroczystoĞci po-zostają równieĪ nastĊpujące leksemy oraz poáączenia wyrazowe:
1. Asysta (áac. assistere ‘sáuĪyü, towarzyszyü”). MieszkaĔcom wsi znana jest struk-turalna definicja tego wyrazu i jego związek z czasownikiem asystowaü, por. Asysta to jes to, Īe sie kumuĨ asystuje. K; F prosecji jez asysta, to sie asystuje Bogu. S. Omawiany leksem nazywa jednak najczĊĞciej osoby towarzyszące od-bywającym siĊ procesjom, por. Te chorongwie, te obrazy to niesie asysta. Kw; Prosecjo jez z asystom. M; Asysta sáa f prosecji. P; Asysta idzie f procesji. ĝW. Mówiąc o swoim wspóáudziale w organizacji procesyjnego orszaku, por. Z máodych lad nolezaáam do asysty. Sw, informatorzy wskazują na funkcje, jakie peánią w nim poszczególni czáonkowie asysty, por. Z asysty prowadzom ksindza pod áokieü. K; Ksiondz zaprasza asyste do noszenia chorongwi, obrazóf jag jes procesja. Kw; Asysta chorongwie nosiáa. S; takĪe ci, którzy na co dzieĔ posáugu-ją w koĞciele, por. Asysta – sáuĪba oátarza: koĞcielny, organista, ministraĔci. L; KoĞcielny usáuguje, organista Ğpiwo, ministraĔci dzwoneckami dzwoniom, to tyz jez asysta. M.
Omawiany rzeczownik uĪywany jest równieĪ w znaczeniu ‘koncelebra’, por. W otpust suma asystom byáa. LW, tu czĊsto z czasownikiem odprawiaü, por. Ksiondz w asyĞcie otprawo msze. G; Duza ksinzy sie najechaáo, w asyĞcie otprawiali. Sw.
W znaczeniu, które jest tu egzemplifikowane jako pierwsze, leksemowi asy-sta towarzyszy w badanym materiale bliskoznaczny wyraz parada, por. Parada jes, chorongwie niesom f prosecji. K. Semantyczny punkt ciĊĪkoĞci zdaje siĊ tu jednak spoczywaü na elegancji związanej z procesją BoĪego Ciaáa, zwáaszcza prezentacji w tym dniu okazaáych, kolorowych strojów ludowych, por. Parada za procesjom jes f Chojnym, kobity w marynuskach3. Chn; Do parady áadnie sie ubiraáy na procesje. G. 2. Baldachim ‘rodzaj przenoĞnej, na drąĪkach, osáony w formie czworokątnego
dasz-ka’, w badanym materiale takĪe w postaci: baldachin, baldachym, baldach (tĊ po-staü SD opatruje kwalifikatorem przestarz.). Ozdobny, uszyty na ogóá z drogiej tkaniny o kolorze dostosowanym do przepisów liturgicznych (czĊsto w záotym od-cieniu: Baldach jez ze záotego towaru uszyty. F), niesiony przez cztery osoby, por. Dwóch by nie poradziáo niĨ baldachim, musi byü üterech. F; Probosca prowadzili pod baldachimym. S; Ksionc pod baldachinym idzie w BoĪe Ciaáo. S; Niózem bal-dachin. Sw; Baldachym üterech cháopów niesáo. LW; Pod baldachym ksindza pro-wadzom w BoĪe Ciaáo. Kw; StraĪoki baldach niesom. U; osáania NajĞwiĊtszy Sa-krament, por. Nat Panym Jezusym baldach niesom. G; Baldachim zabespieco w razie dyscu. LR; Ot sáoĔca duzego tyn baldachim jes. Sw.
3
3. Bracki ‘sprawujący opiekĊ nad bractwem’, por. w cytatach wskazujących m.in. na zakres obowiązków nazywanego za pomocą tego rzeczownika: Bracki byá ot Ğfiatáa. Ch; Bracki rozdawoá na procesjom Ğfice tym, które nalezaáy do bractfa. G; Bracki otpowiadoá za oĞfietlinie koĞcioáa. K; Bracki na Ğfiatáo zbiroá. ĝW. 4. Bractwo ‘stowarzyszenie mające na celu jakiĞ szczególny kult religijny’,
w badanym materiale leksem ten nazywa:
a) ‘zrzeszenie mające pieczĊ nad Ğwiatáem, Ğwiecami, zbieranie ofiary na ich za-kup’ itp., por. Bractfo byáo, opiekuwaáy sie Ğficami, rozdowaáy te Ğfice pszet procesjom. L; Nojpirf set ksiondz i zbiroá na tacke, a póĨni któĨ z bractfa sed i zbiroá: Prose na Ğfiatáo co áaska. K. ZáoĪone gáównie z mĊĪczyzn, którzy za-znaczali swoją obecnoĞü w czasie sprawowanych w koĞciele naboĪeĔstw, por. Na Podniesinie to te cháopy s tego bractfa Ğli pszed wielgi oátarz i klinceli do kuĔca mszy. K, korzystali takĪe z pewnych, przysáugujących im przywilejów, por. Jag umar któĨ z brastfa, to mu Ğfiatáo Ğficiaáy darmo. LR; Jak któĨ nolezoá do bractfa, to w razie Ğmierci otprowodzany byá z gromnicami na smyntosz. P; Jak któĨ z brastfa umar, to pogrzyb byá ze Ğficami. P. Podobne treĞci wyraĪane są równieĪ za pomocą poáączeĔ wyrazowych: bractwo Ğwiatáa, por. Brastfo Ğfiatáa byáo, cháopy nolezaáy do tego brastfa, na Ğfiatáo zbiraáy. L; Bractfo Ğfiatáa byáo, cháopy naleĪaáy do tego bractfa, opiekuwaáy sie Ğficami. P oraz bractwo honorowe, por. Bractfo hunorowe – pszed rezurekcjom to Ğfice roz-nosili po koĞciele i te Ğfice niesáo sie f prosecji. U.
b) ‘stowarzyszenie zaangaĪowane szczególnie w ten rodzaj kultu religijnego, ja-kim jest odmawianie róĪaĔca’, por. w wyraĪeniu bractwo róĪaĔcowe blisko-znacznym semantycznie z poáączeniem Īywy róĪaniec: Bractfo róĪaĔcowe to to samo, co Īywy róĪaniec. G. Na tego typu synonimicznoĞü wskazują jedno-znacznie takĪe inne konteksty bĊdące jednoczeĞnie egzemplifikacją wyraĪeĔ: kóáko róĪaĔcowe, Īywa róĪa, por. Brastfo rózaĔcowe abo kóáko rózaĔcowe to jedno. Sw; ĩywo róĪa sie mówiáo, albo bractfo róĪaĔcowe. U.
5. Chorągiew ‘przymocowany do pionowego drzewca páat zwieszającej siĊ tkaniny ozdobiony haftowanym lub malowanym wizerunkiem albo emblematem religij-nym noszony w procesji eucharystycznej’, por. Procesjo s chorongwiami byáa w BoĪe Ciaáo. G; Jedne chorongiew my kupili s kóáka róĪaĔcowego. LW; Cho-rongwie nosiáy f procesji. P; Asysta choCho-rongwie nosiáa. S; ChoCho-rongwie niesom na prosecji. U. Próbując opisaü wygląd omawianego tu desygnatu, por. Ta choron-giew jez nawlecuno na tyn popszycok i tyn popszycog jez zawiesony na takom za-wiase. D, informatorzy wskazują, Īe do noszenia chorągwi mieszkaĔcy wsi wy-znaczeni byli na staáe, por. KaĪdy mioá sfojom chorongief, co procesja, to sed do sfoji chorongwi i jom niós. Sw, podkreĞlając jednoczeĞnie, Īe záe warunki atmos-feryczne utrudniaáy im znacznie speánianie tej powinnoĞci, por. Ni mozno utszy-maü ty chorongwi, jag jes silny wiater. K; Chorongief pszeáomaáa sie i sie sponi-wiraáa, bo upadáa w báoto. L; takĪe z zakoĔczeniem samogáoskowym w N. sg., por. Tamte chorongwie som downiejse, to som zniscone, jedna chorongwia jez
nowo. C; Chorongwia miaáa takie pokofce4, zakáado sie na zime,Īeby sie nie zniszczyáo. K; W formie zdrobniaáej chorągiewka Kszys f Ğrotku, a po bokach te chorongiefki maáe idom f prosecji. K; takĪe áącznie z formą derywowaną chorą-giewka, w kontekĞcie wskazującym, Īe omawiany desygnat jest znakiem wiktorii, symbolizuje triumf. Figurke Pana Jezusa s chorongiefkom, chorongief to jez zwy-ciĊstfo, Pan Jezuz zwyciĊĪyá Ğmierü. Sw.
6. Feretron (grec. pheretron ‘nosze’) ‘figura lub obraz religijny na podstawie z drąĪkami noszony podczas procesji’, por. Feretron f procesji sie niesie. K; Ob-razy, chorongwie feretrony nosimy na BoĪe Ciaáo. M.
7. Figurka ‘postaü ĞwiĊtego wykonana z drewna, gipsu, kamienia lub innego mate-riaáu’: Z gipsu pszewaĨnie takie figurki som. C; Figurke Ğfintego Antoniego sie nosiáo f procesji. K; Figurke niesáy f procesji. LW;Ot figurki byáy ütery szarfy. LR. Omawianej formacji uĪywa siĊ niezaleĪnie od wielkoĞci desygnatu, do które-go siĊ odnosi, por. Figurki s porcyneli5 abo z gliny som, pszy kszyĪyku sie stawio
na stole. Chn; Do figurkóf chodzili na majowe. S; Na piersiach nosiá figurke. U. TakĪe bezprefiksalny leksem figura nazywa desygnaty róĪnych rozmiarów, por. Figura Matki Boski stoáa pszy drodze. Chn; Figure Matki Boski kompiom we win-ku. G – mowa tu o cudownej, mierzącej 9 cm, figurce Matki BoĪej Gidelskiej; Fi-gure s choroniefkom niesom f prosecyji. Chn – chodzi tu o figurĊ zmartwychwsta-áego Chrystusa niesioną w procesji rezurekcyjnej choü inny kontekst, z zawartym weĔ, stanowiącym o charakterystyce stosunkowej wielkoĞci, przymiotnikiem du-Īy nie pozostawia wątpliwoĞci, Īe chodzi w nim o desygnat znacznych rozmia-rów, por. Pana Jezusa duzego, figure takom duzom niesom f prosecyji. Chn. O stylistyczno-ekspresywnej funkcji przytaczanych tu, aksjologizowanych dodat-nio, derywatów Ğwiadczą równieĪ przytoczenia egzemplifikujące deminutywną formacjĊ drugiego stopnia figureczka, w której funkcja formantu nie modyfikuje znaczenia samego wyrazu, a sprowadza siĊ jedynie do wyraĪenia ekspresywnoĞci, por. Figurecka stoi pszy drodze. Kw; Pszy figurecce Ğpiwomy w maju. Sw|Figurke my obielili pszed majowym. ĝW. Przytoczone cytaty wskazują wyraĨnie, Īe umieszczane w koĞcioáach, domach, czy przy drogach, a takĪe noszone w procesji, bĊdące przedmiotem kultu, przedstawiające wzory do naĞladowania w postaciach wyobraĪających Chrystusa, MatkĊ BoĪą, anioáów czy ĞwiĊtych są elementem wyraĨnie oĪywiającym religijne Īycie mieszkaĔców wsi.
8. Hostia (áac. hostia ‘zwierzĊ ofiarne, ofiara’) ‘konsekrowany opáatek w ksztaácie krąĪka uĪywany jako materia sakramentalna, wystawiany w monstrancji dla ado-racji NajĞwiĊtszego Sakramentu’. Wskazując na wygląd hostii, por. Hostia to jes tyn duzy opáatek. B; Tyn duzy opáatek, co ksiondz mo, to jes hostia. ĝW, i jej związek z chlebem, widoczny w bardziej wyraĨny sposób w KoĞcioáach powsta-áych pod wpáywem reformacji, por. Ewangieliki zamias hostii to miaáy talorecki chleba cy buáki. S6, informatorzy podkreĞlają istotĊ biaáego opáatka – uczczenie
4 Pokowiec ‘pokrowiec’. 5 Porcynela ‘porcelana’. 6
Por. takĪe w innych kontekstach dotyczących komunii Ğw. pod dwiema postaciami: Kawoáecki chleba mocajom f kielichu z winym i pszyjmujom kumunie. U.
pod jego postacią Chrystusa, por. F hostii jes Pan Jezus. Chn, pragnienie Jego oglądania związane z potrzebą kontaktu z Bogiem ukrytym lecz prawdziwym: F tej hostyji jez Bóg Īywy, choü zakryty lecz prawdziwy – takom pieĞ sie Ğpiwo za procesjom. F; Bogu czeĞ sie oddaje f hostii ukrytemu. M.
W badanym materiale omawiany leksem pojawia siĊ takĪe w kontekstach związanych z:
a) Mszą Ğw. i tymi jej czĊĞciami, które dotyczą Przeistoczenia, por. Hostie ksiondz áomie na Podniesinie. G; Ksionc podnosi hostie do góry, a póĨni kie-lich z winym. K, takĪe w dáuĪszej postaci hostyja: Hostyjom podnosi ksiondz na Podniesinie. Chn oraz komunii Ğw. , por. Na hostie mówiom kumunikanty. Ch; Hostie ksiondz daje kozdymu, jag jes kumunia. Sw, takĪe pod dwiema posta-ciami: Hostie macza f kielichu i podaje. U.
b) wystawieniem NajĞwiĊtszego Sakramentu (tu áącznie z czasownikami: wysta-wiaü, wystawiü) koĔczącym w czasie wiĊkszych uroczystoĞci w roku liturgicz-nym MszĊ Ğw., por. Hostie ksiondz wystawio w mostrancji po Mszy. F lub na-boĪeĔstwo popoáudniowe, por. Na kuniedz cerfcowego jes hostio wystawiono. U.
kapitularz ‘pomieszczenie na chorągwie, figury, obrazy niesione w procesji’. Leksem ten w analizowanym materiale zostaá uĪyty w tym znaczeniu7
jednokrotnie, por. Do kapitularza my to fszysko záoĪyli. G. PoĞwiadczenie pochodzi z Gidel – miej-scowoĞci bĊdącej siedzibą klasztoru dominikanów, w którym kapitularz przeznaczony jest gáównie na zebrania kapituáy ‘kolegium duchownego záoĪonego z dostojników przy katedrze, kolegiacie lub klasztorze w koĞciele katolickim’ (por. Ğr. áac. capitulum ‘miejsce zgromadzenia osób duchownych’);
9. KrzyĪ ‘godáo chrzeĞcijaĔstwa, wizerunek krzyĪa niesiony w procesji BoĪego Cia-áa’, por. Kszyz idzie na pszotku procesji. B; DwadzieĞcia lad nosiá kszyz za proce-sjom, ksiondz mu dzinkuwoá za to nosynie kszyza na pogrzebie. K; Kszyz jes taki maáawy tyn, co do prosecji idzie. Kw. W analizowanym materiale omawianego leksemu uĪywa siĊ równieĪ w odniesieniu do:
a) narzĊdzia Ğmierci Chrystusa, por. Pot kszyĪym stoá Jan i Matka BoĪa. B; Pan Jezuz idzie s kszyzym. LR, tu takĪe poáączenia wyrazowe: drzewo krzyĪa: Na drzewie kszyĪa umar. K; nieĞü|dĨwigaü krzyĪ: Som musioá dĨwigaü kszys Pan Jezus. D; Niós kszyk na Golgote. LW; umrzeü na krzyĪu: Pan Jezuz na kszyzie umar. B; Pan Jezuz na drzewianym kszyĪu umar. Sw; upadaü pod krzyĪem: Sáaby byá, upodoá pot kszyzem. Kw;
b) przedmiotu kultu dla wyznawców Chrystusa, por. W oátarzu jes Pan Jezuz na kszyzu. K; ĝpiwaáo sie litanie pszy kszyzie. Kw; Kszyz mom na oátarzyku. ĝW; tu takĪe wyraĪenia: adoracja kzyĪa: Na wiecór jez adoracjo kszyza we Wielgi
7
NajczĊĞciej w koĞcioáach brak jest tego typu osobnych pomieszczeĔ, obrazy i figury niesione w procesji skáada siĊ zwykle w bocznej kaplicy, por. To fszysko ot procesji sie f kaplicy Ğfintego Antoniego pszechowuje. K, lub w tzw. babiĔcu ‘przedsionku koĞcielnym, w którym zbierają siĊ matki z dzieümi przed chrztem’, por. Z babiĔca te obrazy braáy pszet prosecjom. S. Chorągwie w pokrowcach, w okresie miĊdzy procesjami, przytwierdzane są czasem do áawek w koĞciele, por. Pszy áafkach byáy takie okucia i tam sie te chorongwie fstawiaáo. F.
Piontek. L; krzyĪ misyjny: Koáo kszyza misyjnego kfiotki stowiajom. Chn; Kszyz misyjny fkopali pszet koĞcioáym. Sw;
c) wizerunku krzyĪa, na który skáadano przysiĊgĊ w sądzie wymieniając analizo-wany leksem w tekĞcie formuáy sądowej, por. Na kszys pszysingoáem f soĔdzie, ze bede mówiá prowde. P; Pszysinga byáa f soĔdzie na kszys. S;
d) doĞwiadczenia mĊki w Īyciu chrzeĞcijanina naĞladującego Chrystusa, por. w otoczeniu dzierĪawczego zaimka swój: Kozdy cáowieg mo sfój kszys. F, tak-Īe w zwrotach: nieĞü|dĨwigaü krzyĪ: Chrystus cierpioá i cáowieg musi dĨwigaü sfój kszys. B; Cinsko s tym moim cháopym, ale niese tyn kszys. C. Opisane tre-Ğci oddaje siĊ oddaje siĊ równieĪ przy pomocy emocjonalno-ekspresywnej formacji krzyĪyk, por. Im wincy kszyĪykóf spada na czáowieka, tym bedzie szczynĞlifszy po Ğmierci. K; Tym kszyĪykim Pam Bók chce czáowieka zbawiü. S; e) uczynionego rĊką znaku krzyĪa, por. Kszyz robie i dopiro wychodze z dumu. D; Kozdymu dziecku kszyz na cole robie, jag idom do szkoáy. M; S kuniami wyjizdzoá f pole i batym na zimi narysuwoá kszyz i dopiro jechoá. Sw; Jag je-choá f pole, to pszet Ğkapom kszyz robiá bicyskim na zimi. U; tu takĪe derywat krzyĪyk: KszyĪyk sie robi na chlebie. LR.
W przywoáanej tu formacji krzyĪyk formant -ik peáni róĪne funkcje nie zaw-sze nazywając desygnaty mniejzaw-sze od rozmiarów podstawy, por. KszyĪyg na koĞciele jes. B; Tam pirf stoá kszyĪyk pszy drodze. C; Nade dĨwiami jes kszyĪyk. F; àaĔcuseg z Matkom Boskom dowali do ksztu, s kszyzikim nie dowali, bo by dziecko miaáo ciĔskie Īycie. U. Jak widaü, badany leksem odnosi siĊ zarówno do: 1) mającego ksztaát krzyĪa elementu architektonicznego, bĊdącego zwieĔczeniem kopuáy na koĞciele, 2) przed-miotu kultu znajdującego siĊ na rozstajach dróg jak i 3) krzyĪa wiszącego na Ğcianie w mieszkaniu oraz 4) emblematu wiary katolickiej noszonego przez wiernych na szyi. TakĪe bezsufiksalnego rzeczownika krzyĪ uĪywa siĊ w odniesieniu do desygnatów róĪnych rozmiarów, por. Kszyz misyjny jes fkopany pszet koĞcioáym. L; Pszy kszyzie byáa majófka. LR; Kszyz mom na oátarzyku. ĝW; Ojce robiom máodym kszyz na cole i dajom kszyz do pocaáuwanio. P.
W tym znaczeniu takĪe derywat deminutywny drugiego stopnia krzyziczek, por. w identycznych niemal kontekstach, co formacja krzyĪyk: Kszyzig jez w róĪaĔcu. ĝW; Na kszyziku sie mówi Wierze... P|Kszyziceg jes pszy róĪaĔcu. Ch; Kszyzicek sie caáuje, jak sie zacyno i kuĔcy rózaniec. Chn. Tego typu przytoczenia wskazują, Īe formacje sekundarne są w porównaniu z prymarnymi nieco bardziej nasycone áadun-kiem emocjonalnym. Przytoczone wyĪej cytaty, zarówno egzemplifikujące leksem podstawowy jak i utworzone odeĔ derywaty, wskazują wyraĨnie, Īe wizerunek drogo-cennego krzyĪa, w którym Chrystus zostaá uwielbiony, jest przedmiotem kultu. 10. Monstrancja ‘naczynie liturgiczne sáuĪące do uroczystego wystawiania hostii
i noszenia jej podczas procesji’, por. Ksionc tszymo mostrancje i nie wi gdzie stompaü. Ch. Uczestniczący w procesji klĊkają na widok ukrytego w monstrancji NajĞwiĊtszego Sakramentu oddając publicznie czeĞü NajwiĊkszej ĝwiĊtoĞci, por. Pszyklinko sie, jak ksiondz natchodzi z mostrancjom. L. Mimo, Īe informatorzy znają literackie brzmienie tego leksemu, por. Monstrancja to jes prawidáowo, po-pularnie to sie mówi mostrancja. K, to jednak w badanym materiale ma on
naj-czĊĞciej postaü mostrancja, por. Caáo ze záota jez mostancjo. K; Ksionc chcioá odnowiü mostrancje. S; U nos som dwie mostrancje nieszpory som caáy tydziĔ, to jez maáo mostrancjo, a na rezurekcje i na BoĪe Ciaáo to jez duĪo mostrancja. Sw; DuĪo mostrancja waĪy piĔü kilo, ksiondz by nie poradziá, pottszymujom mu rynce. W, takĪe w otoczeniu czasownika wystawiaü i wyrazów pokrewnych, por. Mo-strancjom ksiondz wystawio. LR; Wystawinie w mostrancji. Kw; Wystawinie z mostrancjom byáo. S, oraz w poáączeniu wyrazowym Pan Jezus w mostrancji: Niós Pan Jezusa w mostrancji ksiondz w BoĪe Ciaáo. G; Pan Jezuz w mostrancji byá. U, pojedyncze uĪycie takĪe jako ministrancja (prawdopodobnie na skutek adideacji z rzeczownikiem ministrant, por. Ksiondz niesie ministrancje. B. 11. Nieszpory oznacza Ğpiewane naboĪeĔstwo popoáudniowe sprawowane:
a) w niedzielne popoáudnie w ciągu caáego roku, por. Nieszpory byáy f kaĪdom niedziele po poáudniu. B; Caáy rog w niedziele po poáudniu som nieszpory. M; Nieszpory po mszy po poáudniu som w niedziele. P; Na niespory o cfarty sie idzie. S; ĝpiwaáo sie na niesporach. ĝW, z uroczystym Magnificat w ich czĊ-Ğci koĔcowej, por. Magnificat jes pszy kuĔcu nieszporóf, na zakoĔczenie nie-szporóf. K. W cytatach zwraca siĊ uwagĊ na niską obecnie frekwencjĊ wier-nych uczestniczących w tym naboĪeĔstwie, por. Pustawy koĞcióáeg jak som nieszpory. L, werbalizując równieĪ tendencjĊ do jego zaniku; oprócz leksy-kalnych wykáadników tego faktu Ğwiadczą o tym równieĪ czasownikowe for-my praeteritum, por. Lubiaáam nieszpory. F; Niespory o f póá do pionty sie ot-prawiaáy. Kw; Niesporóf fcale teroz ni ma. L; Nieszpory zginyáy, i ma tero nieszporóf. LW;
b) kaĪdego dnia w oktawie BoĪego Ciaáa, por. Nieszpory som caáy tydziĔ od Bo-Īego Ciaáa do nastympnego czfartku. LR; Caáom ochtawe som niespory. Sw; tu takĪe poáączenie oktawne nieszpory, por. Oktawne nieszpory som i proce-sja. M; Duza ludzi ni pszychodzi na oktawne niespory. W.
NaboĪeĔstwo sprawowane bardzo uroczyĞcie w koĔczący oktawĊ BoĪego Ciaáa czwartek nazywa w badanym materiale wyraĪenie ostatnie nieszpory, por. Ostatnie niespory byáy we cfartek. D; Peániuchny koĞcióá byá na ostatnich nieszpo-rach. U, uĪywane najczĊĞciej w postaci syngulatywnej: ostatni nieszpór, por. Caáy ty-dziĔ som nieszpory, a we czfarteg ostatni nieszpór. Kw; Ostatni niespór jez we cfartek. K; Ludzi peány koĞcióá byá na ostatnim niesporze. P; Ostatni niespór jes f klastorze. U. Bogata egzemplifikacja kontekstów związana jest tu z praktykowanymi w tym czasie obrzĊdami: ĞwiĊcenia wianków, por. W ostatni niespór sie wianki ĞfiĔci, dziewiĔdĨ wioneckóf. M; Na ostatnim niesporze ĞfiĔci sie wianki. Sw oraz praktykowanego w niektórych parafiach báogosáawieĔstwa maáych dzieci, por. BáogosáawiĔstfo dzieci jes po ostatnim niesporze. Chn; Ksiondz ogáasza, Īe po niesporze bedzie báogosáa-wiĔstfo maáych dzieci. K; Na ostatnim niesporze jez duza ludzi, bo kazdo matka chce, zeby jeji dziecko byáo pobáogosáawione. Kw.
Pojedynczy leksem nieszpór ‘naboĪeĔstwo nieszporów’ nie ma w badanym materiale zbyt obfitej egzemplifikacji, por. Bylim na nieszporze. C; Idziemy na nie-spór. Chn; Na niespór sie chodziáo w niedziele po poáudniu. Kw; Na niespór posáa. P. Podobne wahanie nieszpory|nieszpór w zn. ‘tekst Ğpiewany na omawianym
naboĪeĔ-stwie, czĊĞü brewiarza’, por. Naucyáam sie niesporów za máodu. C|Caáy nieszpór umie na pamiĔü. B.
12. Obraz ‘duĪy, zwykle kolorowy, wizerunek Chrystusa lub ĞwiĊtych, w ramie, nie-jednokrotnie rzeĨbionej, noszony na drewnianych drąĪkach w czasie procesji, por. w kontekstach wskazujących na czeĞü oddawaną ĞwiĊtym obrazom w czasie uroczystoĞci BoĪego Ciaáa: ûtery kobity jednakowo ubrane niesom tyn obras na BoĪe Ciaáo. F; Tyn obras, co my nosili, to byá wyrzeĨbiony. K; Ubraáy obras, ustroiáy na BoĪe Ciaáo. L; Uszyáam pokrowiedz na tyn obras, zeby sie nie kurzyáo. Sw. Uczestniczący w tych obrzĊdach są przekonani, Īe zgodnie z chrzeĞcijaĔskim kultem obrazów, czcząc obraz czczą osobĊ, którą on przedstawia, por. Do Ğfinte-go AntunieĞfinte-go sie modle w obrazie. LR. Poáączona ze Ğpiewem i medytacją sáowa BoĪego kontemplacja ĞwiĊtych obrazów przyczynia siĊ do pogáĊbienia Īycia reli-gijnego wiernych, por. Matka BoĪo podobniuchno tako f tym obrazie jag nie wim. F; Ale tyz áadny jez na tym obrazie Ojciec Ğfinty, tak sie uĞmicho, jagby Īywy byá. K; Obraz mom, modle sie i patsze na miáosierne ocy Pana Jezusa. S.
Omawiany leksem nazywa równieĪ bĊdące przedmiotem kultu wizerunki Boga i ĞwiĊtych umieszczane w:
a) koĞciele, takĪe w miejscu sprawowania Mszy Ğw., por. Obraz we wielgim oátarzu mioá pozáocanom korune. Ch; Obraz Matki Boski cynstochoski jez w bocnim oá-tarzu. LW; Obramuwanie obrazu byáo smolne8 i sie zapoliáo f koĞciele. N;
b) domu, por. Ciesióáka9 Pana Jezusa byáa na tym obrazie. B; Obras Pana Jezusa z otfartym sercym mom w dumu. LW;
c) innych miejscach, por. Na sieracki szosie, pszy kszyzu byá tyn obras. Chn. NaleĪy zwróciü uwagĊ na związki frazeologiczne, w których skáad wchodzi analizowany tu rzeczownik, por. wyraĪenia: cudowny obraz: Cudowny obraz Matki BoĪy Lipiecki otsáoniany jez na niedziele. LR; takĪe w odwrotnym szyku: Zasuwajom tyn obras cudowny po apelu. Sw; koronacja obrazu: F tszydziestym siódmym byáa ko-ronacjo obrazu. Ch; Koko-ronacjo obrazu byáa w dwudziestym tszecim roku. G; na obraz i podobieĔstfo BoĪe, por. w kontekstach dotyczących dzieáa stwarzania czáowieka: Stforzyá Pam Bók cáowieka na obraz i podobieĔstfo sfoje. LW; Na obraz i podobieĔst-fo BoĪe czáowieg zostoá stpodobieĔst-forzony. N; zwrot: patrzyü (w kogo) jag w obraz: Jag w ob-raz w niego patszy, f tego cháopa. N; por. takĪe z udziaáem mających charakter eks-presywno-stylistyczny formacji obrazek|obrazik: Jag w obrazek, tag w niom patszy. U|Patszy w niego, jag w obrazk. L. Deminutywum obrazek uĪywane jest najczĊĞciej w odniesieniu do ‘maáego, kolorowego wizerunku, noszonego zwykle w ksiąĪeczce do naboĪeĔstwa’, por. Modlitefka tako jes s tyáu tego obraska. G; Obraski ksiondz da-je na koliĔdzie. L; Taki áadny obrazeg nose stale f ksiąĪecce. Sw; Obrazeg Matki Bo-ski LichyĔBo-ski wylecioá s ksiąĪecki. U. Dziaáające na zmysá wzroku piĊkno i kolor ĞwiĊ-tych wizerunków nastrajają, jak widaü, do modlitwy.
Obecna w badanym materiale struktura obrazeczek nie nazywa desygnatów mniejszych rozmiarów niĪ te, do których odnosi siĊ zdrobnienie pierwszego stopnia,
8
Smolny ‘Īywiczny, áatwopalny’.
por. alternacjĊ obrazek|obrazeczek wskazującą wyraĨnie na intensyfikacyjną funkcjĊ formantu -ek: Grumnice stawio sie w oknie i obrazek, ot pieruna bruni. S; Tyn obra-zeg jez ot kumunii. K|Grumnice sie stawio w oknie i obrazeceg w razie burzy. C; Obrazecki my dostali ot kumunii. U. W powyĪszych uĪyciach widaü wyraĨnie, jak przy zastosowaniu paralelizmu skáadniowego roĞnie stopieĔ ekspresywizacji wraz z zastąpieniem formacji pierwszego stopnia (której ekspresywno-emocjonalne zna-czenie ulegáo osáabieniu, zneutralizowaáo siĊ) semantycznie wspóáfunkcyjnym dery-watem sekundarnym.
13. Oátarz ‘stóá ofiarny przeznaczony do odprawiania naboĪeĔstw’. Procesja BoĪego Ciaáa zatrzymuje siĊ kolejno przy czterech oátarzach przybranych kwiatami i zie-lenią, por. Do dzisia jes procesjo do üterech oátarzy na BoĪe Ciaáo. Ch; Oátarze na BoĪe Ciaáo sie ubiro. K, Oátarze ubirali na BoĪe Ciaáo. P; W BoĪe Ciaáo do üterech ontarzy procesjo. U, przy których czytana jest ewangelia, por. Ewangielia jez otcytywano pszy kozdym oátarzu na Boze Ciaáo. LR. Rzeczownik oátarz (takĪe w postaci ontarz, untorz) wchodzi w skáad poáączeĔ wyrazowych: oátarz fabrycz-ni, oátarz straĪacki, wystĊpujących w kontekstach, które wskazują na ubieranie oátarzy przez poszczególne grupy zawodowe, co jest prawdopodobnie pozostaáo-Ğcią po dawnym zwyczaju uczestnictwa w Īyciu religijnym bractw cechowych i ich udziale w procesji BoĪego Ciaáa [Kitowicz, 1951: 153], por. Oátasz fabrycz-ni, oátarz z Máynowa, w Máynowie byáa cukrownia i ci, co tam pracuwali, ubirali tyn oátarz na zieluno, tatarokim ubirali. P; Oátasz straĪacki ubirali na czerwuno. P. Za pomocą kolorów wyróĪniano równieĪ oátarze przygotowane przez przed-stawicielki róĪnych stanów, por. oátarz panieĔski,oátarz wdowi: Oátasz panieĔski byá na biaáo. P; Na àynczycki byá wdowi oátasz – niebieski. P.
Wiara w magiczną moc zdobiących oátarze kwiatów i gaáązek (obáamywa-nych doszczĊtnie w trakcie procesji) silna w przeszáoĞci, por. Gaáąski brzezowe od oá-tarzy w BoĪe Ciaáo utykali downi f sáomiane dachy, chroniom ot pieruna. Ch, utrzy-muje siĊ do dziĞ, por. Gaáąski sie áomie w BoĪe Ciaáo i wiso sie pszy dĨwiach, zeby dum byá w opiece. Kw; Mom suszone listki s tych gaáązeg od oátarzy w BoĪe Ciaáo. LW. ZatkniĊte pod strzechą chroniáy przed poĪarem, piorunami zabudowania odgra-dzając je od nieszczĊĞü i siá nieczystych i powierzając BoĪej opiece, a umieszczone na zagonach kapusty byáy doskonaáym Ğrodkiem przeciw robactwu, por. Kfiotki i gaáąski uáomaáam w BoĪe Ciaáo i popostawiaáam f kapuĞcie, to roboków nie bedzie. Chn; Od lichów broniom te gaáąski z BoĪego Ciaáa. Sw. Związane ze ĞwiĊtem BoĪego Ciaáa wierzenia i zwyczaje pozostają, jak widaü, w Ğcisáym związku z wiarą we wszechmoc BoĪą [Smosarski, 1990: 123], choü czĊĞü mieszkaĔców wsi odnosi siĊ do nich scep-tycznie, z niedowierzaniem10.
NaleĪy wskazaü równieĪ na konteksty egzemplifikujące uĪycie badanego tu leksemu w odniesieniu do oátarzy znajdujących siĊ w koĞciele, por. ĝfinto Faustyna
10 Odbiciem wątpiącej lub krytycznej postawy wobec opisywanych wyĪej praktyk są
konteksty, w których okreĞla siĊ je za pomocą aksjologizowanego negatywnie leksemu zabobon, por. àomanie gaáąskóf f czasie procesji to s czasóf pogaĔskich, KoĞcióá potympio te zababony s czasóf pogaĔskich. K; Jesce ksiondz dobrze nie odyĔdzie od oátarza, to jus te gaáąski áomiom, a to pszecie zababony. LR.
stoi w oátarzu, pinkno tako. D; Máodzi poĞli na ofiare za oátasz. G, takĪe w postaci on-tarz, por. Pszed ontarzym byáo to báogosáawiĔstfo. LR, unon-tarz, por. Ksiondz z untarza mówi. Ch; zarówno w prezbiterium, tu w wyraĪeniach: wielki oátarz, por. Na wielgim oátarzu poáozyáa kfiotki. L, gáówny oátarz, por. W gáównym oátarzu jez duzy obras. Ch, jak i poza nim, tu poáączenie wyrazowe boczny oátarz, por. Szopka jez w bocnim oáta-rzu f koĞciele. C.
Informatorzy są Ğwiadomi faktu, Īe z analizowanymi tu leksemami związana jest stosunkowa wielkoĞü nazywanych przez nie desygnatów, por. Oátarz jes f koĞcie-le, a oátarzyg w dumu. U, ale zdarzają siĊ cytaty, w których z derywowaną formacją związana jest wyáącznie wartoĞü emocjonalno-ekspresywna, por. Naz oátarzyg byá noj-áadni ubrany na BoĪe Ciaáo. F; Pinkny wom wyset tyn oátarzyk pszy koĞciele. LR. ObecnoĞü w tekĞcie równieĪ innych, aksjologizowanych pozytywnie leksemów, por. piĊkny, najáadniej pozwala, jak widaü, wyraziü tu dodatnie uczucia: zadowolenia, uznania, pochwaáy, a nawet zachwytu. Cytaty powyĪsze wskazują, Īe opisywane czynnoĞci związane z uroczystoĞcią BoĪego Ciaáa dostarczają ich uczestnikom prze-Īyü religijnych czĊsto teĪ nacechowanych emocjami;
14. Poduszka ‘uszyta z kolorowego materiaáu, na którym jest, najczĊĞciej wyhafto-wany, wizerunek lub emblemat religijny, noszona jest podczas procesji euchary-stycznej najczĊĞciej przez dzieci’, por. Dziefcynki pszewaĨnie te poduski niesom. F; Ot tych poduskóf som ütery sarfy. F; Na podusce byáy wyszyte jakieĞ Ğfinte rze-cy. K. Omawiana formacja, którą naleĪy traktowaü jako deminutywum formalne, z wyáącznie strukturalną funkcją tworzącego ją formantu -ka, stanowi podstawĊ do urobienia od niej kolejnego zdrobnienia poduszeczka, por. Na poduszecce jes hostia wyszyto. F; Poduszecki strojne byáy. K; Niesom poduszecke za procesjom. LW; Jedna dziefczynka niesáa poduszecke i ütery sarfy byáy ot ty poduszecki. Sw, zaĞ odpowiedni leksem pozbawiony sufiksów ma postaü augmentatywną, por. Poduski nowe pokupiá ksiondz do asysty, ale to poduchy takie. Ch – leksem podu-cha zostaá tu uĪyty w odniesieniu do desygnatu wyróĪniającego siĊ wielkoĞcią, ale takĪe dla podkreĞlenia, Īe jest on nowy i okazaáy. Ekspresywno-emocjonalny charakter omawianych tu formacji podkreĞla jeszcze dodatkowo Ğrodek leksykal-ny – zaimek taki, czynniki akcentowe i intonacyjne oraz, towarzyszący zwykle tego typu wypowiedziom, gest informatora pomagający sáuchaczowi uzmysáowiü sobie wielkoĞü opisywanego desygnatu.
15. Procesja (áac. processio ‘wyruszenie) ‘obrzĊdowy pochód religijny ze Ğpiewami’. Przywoáywany przez informatorów czĊsto z tej okazji leksem procesja (takĪe w innych postaciach fonetycznych: procesyja, prosecja, prosecyja, prosesja) wskazuje na najbardziej spektakularną formĊ obchodu ĞwiĊta BoĪego Ciaáa, tzn. procesjĊ teoforyczną odbywającą siĊ przy biciu dzwonów, Ğpiewie barwnego táumu, rozbrzmiewającą niejednokrotnie hukiem wystrzaáów, bĊdącą wyrazem kultu eucharystycznego, por. Pocontkim to kobity takie starse, takie poboĪne ko-bity formuwaáy tom procesje, miaáy opieke nat tom procesjom. K; Na procesji Bo-Īego Ciaáa byá. LR; Prosecja wychodzi s Fary w BoĪe Ciaáo. U. Ma ona charakter adoracyjny – uczczenia Chrystusa, który pod postacią hostii wychodzi na ulice miast i wsi, podkreĞlenia BoĪej obecnoĞci w wielkoĞci i majestacie, towarzyszący
jej z czcią wierni, peáni najwyĪszej powagi, modlitwą i Ğpiewem dają publicznie wyraz swojej wiary i przynaleĪnoĞci do KoĞcioáa. Wskazuje siĊ na popularnoĞü integrującej spoáecznoĞü wiejską procesji BoĪego Ciaáa, odprawianej w nastroju podniosáym i religijnym, stąd liczne przedsiĊwziĊcia związane z jej uĞwietnie-niem, upiĊksza siĊ wiĊc trasĊ, por. Chorongiefkami i kfiatami jez ustrojone jag mo iĞ prosecjo w BoĪe Ciaáo. B; praktykuje siĊ równieĪ przyozdabianie domów dekoracjami o treĞci religijnej: obrazami Chrystusa i Matki BoĪej umieszczonymi na tle obrusów ozdobionych mirtem i kwiatami, por. F kazdym oknie jes prawie obras Pana Jezusa albo Matki BoĪy na obrusie jag jes prosecjo. C; Procesjo byáa w BoĪe Ciaáo, pszystroinia11 byáy. Sw, a kapáana, niosącego z wielkim
dostojeĔ-stwem Pana Jezusa ukrytego w záotej monstrancji, prowadzą dwaj, zasáugujący na zaufanie, ogólnie szanowani, cieszący siĊ autorytetem, parafianie, por. Winkso parada zeby byáa, to tszymajom pod áokcie ksindza f prosecji na BoĪe Ciaáo. Chn; Na prosesji chorongwie niesom. LR; Mój cháop prowadziá asyste f procesji. ĝW; Mertom my ustroili obraz w oknie jag byáa prosecyjo. W; tu takĪe przymiotnik procesyjny w poáączeniach wyrazowych: krzyĪ procesyjny: Kszysz procesyjny niuzem. C; obraz procesyjny: Pot Ğcianom stojom obrazy procesyjne. ĝW. 16. RóĪaniec ‘duĪych rozmiarów sznur paciorków (sáuĪących do odmawiania
mo-dlitw „Ojcze nasz” i „ZdrowaĞ Mario”) niesiony w procesji eucharystycznej’, por. Tero kobity niesom czarny róĪaniec. K; RóĪaniec niesom kobity. LR; Duzy róza-niedz nosimy f procesji. Chn; Rózaróza-niedz jes taki duzy, te kule, te paciorki mo z drewna. M; Od róĪaĔca tys som sarfy. Sw.
Omawianego leksemu uĪywa siĊ w badanym materiale takĪe na oznaczenie: a) desygnatu mniejszych rozmiarów, na którym odlicza siĊ odmawiane modlitwy,
por. Modliáa sie na róĪaĔcu. Chn; Mioá rózaniedz i sie modliá. G; tu takĪe o maáym, srebrnym, subtelnym róĪaĔcu noszonym na palcu, podobającym siĊ informatorce, por. Taki áadny, delkatniutki rózaĔcyg mo pani. M. Cytat bĊdący przykáadem kondensacji ekspresywnoĞci, zawiera, oprócz omawianego tu rze-czownika w formie zdrobniaáej, takĪe przymiotnikowy leksem delikatny, w którym juĪ w samej podstawie sáowotwórczej tkwi nacechowanie emocjo-nalne, a intensyfikujący formant -utki dodatkowo je potĊguje pomagając oddaü uczucie podziwu i zachwytu;
b) wielokrotnego odmawiania ww. modlitw, por. Pszy umaráym rózaniedz mówi-áy. B; Zafse któĨ zacnie rózaniec pszede msom. LR, tu takĪe wyraĪenia: cząstka róĪaĔca, por. Jednum czunstke róĪaĔca ksiondz mówi. U; dziesiątek (dziesiąt-ka) róĪaĔca, por. Ino jedyn dziesionteg róĪaĔca zdąĪyáam zmówiü. C; Kozdo odmowio dziesiontke rózaĔca. S;
c) naboĪeĔstwa róĪaĔcowego, por. Rózaniedz jes f paĨdzierniku. K; S pola sie pszysáo i posáo sie na rózaniec, Kw; Caáy paĨdziernik chodziáa na rózaniec. LW; Na rózaniedz idziemy do kszyza na wiecór. M;
d) kóáka róĪaĔcowego, por. Do rózaĔca my nolezeli. S; tu takĪe poáączenie wyra-zowe Īywy róĪaniec, por. Do róĪaĔca naleĪaáy, to sie mówiáo Īywy róĪaniec. G;
11
Zywy rózaniedz jez w nasy parafii. P; tu takĪe synonimiczne wyraĪenia: koáo (kóáko) róĪaĔcowe, por. Nolezaáam do koáa rózaĔcowego. B; Pore kóá rózaĔ-cowych byáo w nasy parafii. D| Jedne chorongiew my kupili s kóáka róĪaĔco-wego. LW – zbieĪnoĞü semantyczna formacji ekspreswywnej kóáko i podstawy sáowotwórczej koáo, którą wykazują leksemy wchodzące w skáad utartych po-áączeĔ wyrazowych, wskazuje, Īe derywacja posáuĪyáa tu wyáącznie celom sty-listycznym.
17. Szarfa ‘szeroki, dáugie, kolorowe wstĊgi przymocowane do chorągwi, obrazów, podu-szek itp. noszonych w procesji eucharystycznej’, por. Pocontkim rózaniec tyz mioá sarfy. B; Jag wiater jes, to te sarfy tszymajom tom chorongief. C; Nosiáam sarfe pszy chorongwi. Chn; Chorongwie majom ütery sarfy. Kw; Dziefczynki f tych weániatkach12 sarfy niesom. LR; Poduszecki byáy takie s sarfami, to te dzieci nosiáy. Sw.
18. Wianek – leksem ten oznacza:
a) wianki (najczĊĞciej w nieparzystej liczbie) uwite z wielu poĪytecznych zióá i kwiatów: macierzanki, miĊty, rozchodnika, róĪ, rumianku, które ĞwiĊci siĊ w koĞciele w czwartek koĔczący oktawĊ BoĪego Ciaáa, por. BoĪe drzefko bierze sie do wianków wicio. Ch; Zeby nie byáo do pary tych wianków z macierzanki. D; por. takĪe w poáączeniu z czasownikiem ĞwiĊciü (takĪe w postaci prefingowanej): W ostatni niespór wionki sie ĞfiĔci. G; Nojsompszót sie ĞfiĔci wianki, póĨni proce-sja. K; Wianki sie ĞfiĔciáo, nieparzyĞcie musiaáo byü tych wiankóf – siedym abo dziewiĔü. Kw; W ochtawe BoĪego Ciaáa wionki sie ĞfiĔci. Kw; Wianki sie ĞfiĔciáo w oktobe Bozego Ciaáa. P. PoĞwiĊcone wianki zawieszano w widocznym, ekspo-nowanym miejscu, czĊsto pod obrazami o tematyce religijnej, por. Wianki sie wiszo w oknie poĞfincone. K; Pod obrazym my powiesili wianki. N, i przechowywano z pietyzmem, por. Zeszáorocznie wianki sie poli, bo sie kruszom, nie wolno wyrzu-caü, bo to pszecie poĞfincone. F. Ususzonych zióá z tych wianków uĪywano jako lekarstwa na róĪne dolegliwoĞci, zarówno ludzkie jak i zwierząt domowych, por. Kadzi sie temi wiankami, co som uwite. Chn; Wionkami Ğfinconymi w ostatni nie-spór okadzali krowie wymie jag ji spuchnie po dojiniu. G; Wianki poĞfincone ma-jom takom moc. N, a dymu ze spalonych wianuszków do rozpĊdzania chmur gra-dowych, por. Tako corno chmura natchodziáa, to my wianki poĞfincone polili. S, a takĪe okadzania zauroczonej dzieĪy, w której nie chciaáo rosnąü ciasto na chleb [Ferenc-Szydeákowa, 1997: 181], por. Dziske sie wionkami kadziáo, jak sie chlep nie chcioá rusaü. LR;
b) wianki puszczane z nurtem rzeki przez dziewczĊta w noc sobótkową, por. w zwrocie puszczaü wianki: Na Jana wianki puscali. B; W Uniejowie na War-cie puscali wionki ze Ğfickom. ĝW; Cháopoki poliáy ognie we wilie Jana, a dziewuchy puscaáy wianki na wodzie, to byáa sobótka. S. Ten ĞwiĊtojaĔski obrzĊd traktowany byá jako wróĪba matrymonialna, por. We wigilie Jana ka-walery, panny puscaáy wianki, jak sie wianki záoncyáy, to i uni sie záoncom. U; c) pierwotnie pleciona gáównie z mirtu ozdoba gáowy: a) panny máodej, por.
Máo-do miaáa wianeg z merty. P, takĪe w wystĊpującym w relacjach z weselnych
oczepin zwrocie: wykupiü (wykupywaü) wianek: Wianeg z mirty upletáa i poáo-zyáa na talirzyku, zeby pan máody wykupiá wianek. U; Máody dawoá piniondz i wykupywoá wianek. W; tu takĪe w zn. ‘cnota dziewictwa’ w kontekstach wskazujących na panujące wspóáczeĞnie rozluĨnienie obyczajów: Máodo psze-waĨnie f ciązy, o wianku to ni ma mowy. N; Maáo chtóro dzioácha mo tero wia-nek. Sw; b) dziewczynki przystĊpującej do pierwszej Komunii ĞwiĊtej, por. Miaáam wianeg z merty do kumunii. S.
Omawiany leksem wystĊpuje równieĪ w postaci utworzonej za pomocą przy-rostka -uszek. Formacji tej uĪywa siĊ na oznaczenie desygnatów róĪniących siĊ roz-miarami, por. Wianuseg z merty miaáam upleciony do kumunii. Kw; Sama se poradziáam upleĨ wianuseg do Ğlubu. G, ale wystĊpuje ona równieĪ w kontekstach podobnych jak bĊdący podstawą sáowotwórczą rzeczownik wianek, co Ğwiadczy o peánej synonimii miĊdzy formą deminutywną a niedeminutywną i potwierdza tym samym wyáącznie eks-presywno--stylistyczny charakter postaci zdrobniaáej, por. Miaáam wianeg z merty do kumunii. S; Do Ğlubu wianeg z merty pszewaĪnie miaáa máoducha. Sw; Roschodnik sie braáo na wianki. U| Tero som kupne wianuski do kumuniji, pirf to sie samymu uwiáo. L; Wianuseg do Ğlubu upletli i dobrze. G; PiĔdĨ wianusków zafse se uwiáam. LR;
19. Wystawienie – leksem ten, nazywający wystawienie w monstrancji konsekrowa-nej hostii w celu adoracji, wchodzi w skáad wyraĪenia wystawienie NajĞwiĊtszego Sakramentu, por. Wystawinie NajĞfintszego Sakramentu jez na Goszkich ĩalach, na róĪaĔcu. K, lub (czĊĞciej) samoistnie okreĞla opisywaną ceremoniĊ, która koĔ-czy popoáudniowe naboĪeĔstwa, por. Z wystawieniem naboĪeĔstwo kaĪde jes. B; Wystawinie w mostrancji jez zafsze na kuniedz majowego. Kw; F koĞciele jez li-tanio i wystawinie. P; Procesja z wystawinim jes f pierszom niedziele miesionca. LW, lub, w czasie wiĊkszych uroczystoĞci w roku liturgicznym, mszĊ Ğw., por. Po mszy jez wystawinie, ĝW; W BoĪe Ciaáo jez wystawinie. Chn.
20. Dziewczynki (do) od sypania kwiatków, por. Dziefczynki do sypania kfiatków idom pszet ksindzym i sypiom. K; Te matki doglondaáy te dziefczynki do sypanio kfiatkóf. LR. Opisywaną tu czynnoĞü, uĞwietniającą procesjĊ BoĪego Ciaáa, wy-konują gáównie maáe dzieci, zwykle te, które w bieĪącym roku przystąpiáy do pierwszej komunii ĞwiĊtej, stąd obecnoĞü w omawianym wyraĪeniu deminuty-wów zawierających jednoczeĞnie element ekspresywny, pozytywnie wartoĞciują-cy, gdyĪ widok maáych dziewczynek, z koszyczkami peánymi kwiatów, sypiących pachnące páatki pod nogi Panu Jezusowi ukrytemu w záotej monstrancji, wzbudza ogólną sympatiĊ, por. Dziefczynki ot sypanio kfiotkóf, te, co byáy f tamtym roku u kumunii idom f procesji. L; Na bielutko byáy ubrane dziewczynki ot sypanio kfiotkóf. Sw; pierwszy czáon wyraĪenia takĪe w postaci dzioászka, por. Dzioáski do sypanio kfiotkóf s pszodu idom. LR. Te same treĞci mogą byü wyraĪone takĪe: opisowo, por. Kumunijne dziefczynki sypaáy kfiatki. F; Dzioáskóf takich maáych ot kumunii byáo pore, kfiotuski sypaáy. LR lub za pomocą rzeczownika bielanki, por. Te dziefcynki do bielanków nolezom. B; Bielanków duza byáo, sypaáy kfiotki. P. 21. Oktawa BoĪego Ciaáa nazywa okres od BoĪego Ciaáa do nastĊpnego czwartku
poáączony z naboĪeĔstwami w koĞciele, por. Co dziĔ sie otprawio w oktawe Bo-Īego Ciaáa. C. Pierwszy czáon zestawienia w niektórych przytoczeniach takĪe
w innej postaci, por. ochtawa: Dyz loá latoĨ w ochtawe BoĪego Ciaáa. K, oktaba: W oktobe BoĪego Ciaáa tyz jes procesja. Chn; Oktoba Bozego Ciaáa zacyno sie u fary a kuĔcy f klastorze. U. W niektórych przytoczeniach omawiane tu wyraĪe-nie zastĊpowane jest pojedynczym leksemem oktawa, por. Caáy tydziĔ sie chodzi-áo w oktawe do koĞcioáa. F; Cachodzi-áom oktawe jes prosecja. K; Tyn obraz my nosili caáom oktawe. L. Informatorzy są Ğwiadomi, Īe Kozde Ğfinto mo oktawe. P, Fszy-skie Ğfinta majom ochtawe. Sw, por. Oktawa po Fszyskich ĝfintych jes. Ch; ĝfinto Miáosierdzia BoĪego jez w ochtawie Wielkanocy. K; W oktawie BoĪego Narodzy-nio jes Sylwester. Kw, ale na podstawie kontekstu i konsytuacji bezbáĊdnie od-róĪniają od innych oktaw okres oĞmiu dni od BoĪego Ciaáa, por. Caáy tydziĔ sie chodzi, nieszpory som w oktawie. N; ZakuĔcynie oktawy jez we cfartek. U, por. takĪe w kontekĞcie wskazującym na archaiczny charakter formy oktaba: Oktoba downi godaáy. LR.
Analiza zgromadzonego materiaáu, pochodzącego z gwar okolic àodzi, wskazuje na bogate i zróĪnicowane pole leksykalno-frazeologiczne nazw związanych z uroczystoĞcią BoĪego Ciaáa. Znajduje siĊ tu sáownictwo religijne odzwierciedlające podstawowe dogmaty wiary katolickiej, jej doktrynalno-teologiczne aspekty, por. krzyĪ, Trójca ĝwiĊta, bądĨ teĪ mające charakter kultowy, związany z aktami i czynno-Ğciami (oraz towarzyszącymi im przeĪyciami) bĊdącymi wyrazem czci dla sacrum, por. np. asysta, feretron, procesja, róĪaniec. WĞród poddanych tu badaniu wyrazów i związków frazeologicznych, mających czĊsto charakter od dawna zadomowionych w jĊzyku terminów chrzeĞcijaĔskich, por. bractwo, obraz, oktawa, nieszpory, znajduje siĊ, jak widaü, sáownictwo wspólne dla omawianych gwar i jĊzyka ogólnego zaĞwiad-czające czasem modyfikacje semantyczne w obrĊbie poszczególnych leksemów, por. np. chorągiew, oátarz, róĪaniec, ale takĪe sáowa, wyraĪenia, zwroty typowe dla gwar i jĊzyka potocznego, niejednokrotnie przypominające archaiczne postaci zasobu lek-sykalnego, por. baldach, nieszpór, oktaba, procesyja. Poddane tu analizie leksykalne i frazeologiczne Ğrodki jĊzykowe, wykazujące mniejszą lub wiĊkszą wariantywnoĞü, por. bractwo|bractwo Ğwiatáa|bractwo honorowe, nieszpory|oktawne nieszpory, Trój-ca ĝwiĊta|Trójca NaĞwiĊtsza| Trójca PrzenajĞwiĊtsza odzwierciedlają wielonurtową polską obrzĊdowoĞü związaną z uroczystoĞcią BoĪego Ciaáa, zarówno odnoszącą siĊ do liturgii koĞcielnej, por. np. mającą charakter adoracyjny, związaną z kultem eucha-rystycznym procesjĊ w dzieĔ BoĪego Ciaáa, jak i tej, która ma charakter wyáącznie ludowy, np. obáamywanie gaáązek i kwiatów zdobiących oátarze podyktowane wiarą w ich moc, uĪywanie zióá z poĞwiĊconych w czasie oktawy BoĪego Ciaáa wianków jako lekarstwa na róĪne dolegliwoĞci zarówno ludzi jak i zwierząt.
Związane z okresem BoĪego Ciaáa nazwy bĊdące przedmiotem niniejszej analizy zostaáy zanotowane w znacznej wiĊkszoĞci takĪe we wczeĞniejszych opraco-waniach dotyczących sáownictwa ludowego omawianego terenu oraz obszarów przy-legáych[Dejna, 1974-1985; Szymczak 1962-1973].
Zwracając uwagĊ na walor stylistyczny analizowanych tu leksemów i poáą-czeĔ wyrazowych, naleĪy zauwaĪyü dodatnio wartoĞciowane derywaty typu: chorą-giewka, figureczka, krzyziczek, obrazeczek, poduszeczka, róĪaĔczyk, wianuszek (gra-matycznie są to, jak widaü, postaci z ekspresywnymi formantami: -ik,-ka, -ek, -uszek).
Te pozytywne konotacje nie muszą byü jednak ĞciĞle związane z wykáadnikami mor-fologicznymi, bo przecieĪ znakomita wiĊkszoĞü przytaczanej tu leksyki, niezaleĪnie od jej budowy sáowotwórczej, jest aksjologizowana pozytywnie.
ZaleĪnoĞü omawianej leksyki od wzorów obcych kaĪe zwróciü uwagĊ na ty-powe procesy jĊzykowe, gáównie na poziomie fonetyki, jakim ulegają zapoĪyczenia w gwarach, a wiĊc: asymilacjĊ, dysymilacjĊ, metatezĊ, skracanie wyrazów, por. mo-strancja, ochtawa, ontarz, prosecja.
CzĊĞü omawianego tu sáownictwa o ograniczonym zasiĊgu uĪycia naleĪy do biernego zasobu leksykalnego uĪytkowników polszczyzny gwarowej, którzy nie po-sáugują siĊ nim na co dzieĔ, por. magnificat, objawiü siĊ, oktawa, tajemnica. Tego ty-pu wyrazy funkcjonują w systemie jĊzykowym mieszkaĔców wsi na zasadzie biblij-nych cytatów zasáyszabiblij-nych gáównie podczas naboĪeĔstw w koĞciele lub rzadziej w czasie samodzielnej lektury Pisma ĝwiĊtego. Informatorzy czĊsto o sprawach reli-gijnych nie mówią wáasnymi sáowami, posáugują siĊ w tym celu fragmentami biblij-nymi, które przytaczają niemal dosáownie z naleĪytym uszanowaniem, por. W zesáa-niu Ducha ĝfientego objawiáa sie tajimnica Trójcy NajĞwientszej. C; Trójca Pszenoj-Ğfintszo to jes tajimnica BoĪo. ĝW.
DEJNA KAROL (1974-1985), Sáownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego
i áódzkiego, „Rozprawy Komisji JĊzykowej” àTN, XX-XXXI, àódĨ. FERENC-SZYDEàKOWA EWA (1997), Rok koĞcielny a polskie tradycje, PoznaĔ.
KAMIēSKA MARIA (1968), Gwary Polski centralnej, Wrocáaw.
KITOWICZ JĉDRZEJ (1951), Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, Wrocáaw.
SMOSARSKI JÓZEF (1990), Oblicza Ğwiąt, Warszawa.
SZYMCZAK MIECZYSàAW (1962-1970), Sáownik gwary Domaniewka w powiecie
áĊczyckim, cz. I-VIII, Wrocáaw.
The vocabulary and phraseology associated with celebrations of the Corpus Christi (on the basis of dialectal matrial)
The article drawn up on the basis of material collected from surroundings of àódĨ is an attempt of the answer to a question of verbal equivalents corresponding to the thinking of country dwellers about celebrations of the Corpus Christi. In rich and diversified lexical-phraseological field were founded names concerning theological and doctrinal issues, associated with liturgy and the ceremony of sacraments etc., but also names combining with observances both with the one which has the Christian form and interpretation as well as having exclusivelly folk character and demonstrat-ing no direct revelanse with church liturgy.
