Katedra Historii Polski Najnowszej ul. A. Kamińskiego 27a, 90-219 Łódź
e-mail: kabad@op.pl Karol Chylak Społeczna Akademia Nauk
ul. Sienkiewicza 9 90-113 Łódź RECENZENCI prof. dr hab. Wiesław Caban
prof. dr hab. Wiesław Puś AUTORZY
Kazimierz Badziak (22 ark. wyd.) Karol Chylak (12,5 ark. wyd.) Małgorzata Łapa (3 ark. wyd.) TŁUMACZENIE NA JĘZYK ANGIELSKI
Magdalena Dąbrowska TŁUMACZENIE NA JĘZYK NIEMIECKI
Kaja Majnicz
TŁUMACZENIE NA JĘZYK ROSYJSKI Olga Grzybowska SKŁAD I ŁAMANIE
Tomasz Pietras PROJEKT OKŁADKI Łukasz Orzechowski Publikacja dofinansowana przez: Urząd Miasta Łodzi w ramach grantu
Łódź wielowyznaniowa. Dzieje wspólnot religijnych do 1945 roku Prorektora ds. Nauki Uniwersytetu Łódzkiego
Dziekana Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Łódzkiego Na okładce i stronie przedtytułowej wykorzystano materiały: B. Wilkoszewski
Widoki Łodzi, Warszawa 1896, fotografię kościoła ewangelickiego św. Jana (Zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi) oraz fotografię cerkwi św. A. Newskiego
(Zbiory prywatne A. Sosny)
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014
Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.06789.14.0.K ISBN 978-83-7969-448-8 (wersja papierowa) ISBN 978-83-7969-512-6 (wersja elektroniczna)
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62
Wstęp ... 9
Część I. Rozwój przestrzenny i ludnościowy Łodzi i przylegających do
niej dominiów do wybuchu I wojny światowej ... 19
1. Łódź w okresie średniowiecza i staropolskim ... 19
2. Rozbudowa i zabudowa Łodzi przemysłowej do wybuchu I wojny
świa-towej ... 25
3. Ludność Łodzi 1820–1914. Dynamika rozwoju, stosunki
narodowościo-we i wyznanionarodowościo-we ... 37
4. Gospodarczy awans Łodzi w XIX i na początku XX w. ... 44
5. Dobra chojeńskie i procesy związane z ich zagospodarowaniem ... 49
6. Dobra stockie i proces ich zagospodarowania ... 54
7. Procesy osiedleńcze w dobrach Mileszki ... 58
8. Procesy związane z zagospodarowaniem dóbr: Radogoszcz, Łagiewniki
i Rogi ... 60
9. Procesy osadnicze w dobrach ziemskich: Jagodnica-Złotno i Kały ... 75
10. Dobra bedońskie a proces ich zagospodarowywania ... 79
11. Królewskie (skarbowe) dobra wiączyńskie i proces tworzenia kolonii
wiejskich oraz ich rozwój do wybuchu I wojny światowej ... 82
12. Procesy osadnicze w dobrach Kalonka, Barchówka, Dobieszków, Skoszewy,
Moskwa oraz utworzenie kolonii Natolin ... 85
13. Procesy osadnicze na terenach wchodzących w skład dóbr Kapituły
Krakowskiej (do 1797 r.) w okresie XIX i na początku XX w. ... 87
Część II. Tradycyjne konfesje chrześcijańskie ... 99
1. Kościół rzymskokatolicki na obszarze Wielkiej Łodzi do wybuchu I wojny
światowej. Organizacja, instytucje, działalność społeczna i religijna ... 99
1.1. Kościół rzymskokatolicki w Łodzi do lat 20. XIX w. ... 99
1.2. Rozwój sieci parafialnej w okresie Łodzi przemysłowej ... 123
1.3. Nieruchomości łódzkich parafii w okresie Łodzi przemysłowej ... 178
1.4. Uposażenie duchowieństwa i instytucji kościelnych od lat 20. XIX w.
do wybuchu I wojny światowej ... 185
1.5. Społeczność łódzkiego Kościoła rzymskokatolickiego w okresie Łodzi
przemysłowej ... 214
1.6. Społeczno-religijna działalność duchowieństwa i wspólnoty wiernych
Kościoła rzymskokatolickiego w Łodzi od lat 20. XIX w. do 1914 r. ... 226
1.7. Zgromadzenia zakonne na terenia łódzkich parafii w XIX i na
począt-ku XX w. ... 232
1.8. Rzymskokatolickie cmentarze w okresie Łodzi przemysłowej ... 238
2. Kościół prawosławny w Łodzi do wybuchu I wojny światowej ... 249
2.1. Czym jest prawosławie? ... 249
2.2. Prawosławie na ziemiach polskich do 1914 r. ... 253
2.3. Ludność prawosławna w Łodzi do 1914 r. ... 256
2.4. Budowa cerkwi św. Aleksandra Newskiego ... 257
2.5. Parafia prawosławna w Łodzi – powstanie i organizacja ... 264
2.6. Działalność inwestycyjna parafii św. Aleksandra Newskiego ... 270
2.7. Działalność oświatowa i społeczna duchowieństwa i wspólnoty
wier-nych Kościoła prawosławnego w Łodzi do 1914 r. ... 288
Część III. Wyznania chrześcijańskie powstałe w wyniku reformacji
i późniejszych ruchów religijnych ... 295
1. Społeczności i instytucje religijne wyznania ewangelicko-augsburskiego
na obszarze Wielkiej Łodzi do wybuchu I wojny światowej ... 295
1.1. Podstawy wiary ewangelicko-augsburskiej ... 295
1.2. Życie religijne do końca lat 20. XIX w. Pierwsze parafie
ewangelicko--augsburskie ... 301
1.3. Parafia ewangelicko-augsburska w Łodzi w okresie od 1826 r. do
końca lat 40. XIX w. ... 319
1.4. Parafia ewangelicko-augsburska w Łodzi od przełomu lat 40. i 50.
XIX w. do 1884 r. ... 331
1.5. Ewangelicko-augsburska parafia św. Trójcy od 1884 r. do wybuchu
I wojny światowej ... 353
1.6. Parafia ewangelicko-augsburska św. Jana w Łodzi (1884–1914) ... 389
1.7. Parafia ewangelicko-augsburska w Nowosolnej 1838–1914 ... 415
1.8. Środowiska ewangelików na obszarze Wielkiej Łodzi do 1914 r.
zwią-zane z parafiami tego wyznania w Pabianicach, Zgierzu i Konstantynowie ... 427
2. Wspólnota braci morawczyków ... 438
3. Kościół ewangelicko-reformowany i wspólnota braci czeskich ... 449
4. Organizacja, rozwój, działalność zborów i wspólnoty baptystów na
tere-nie Wielkiej Łodzi ... 461
5. Początki wspólnoty Adwentystów Dnia Siódmego w Łodzi ... 475
6. Kościół mariawicki w Łodzi. Parafie, instytucje, działalność religijna i
spo-łeczna ... 479
Część IV. Wyznania niechrześcijańskie ... 497
1. Społeczności żydowskie w Łodzi i ich gmina wyznaniowa do wybuchu
I wojny światowej ... 497
1.1. Podstawowe pojęcia, czynniki kształtujące rozwój religii
juda-istycznej ... 497
1.2. Szabat i święta żydowskie ... 503
1.3. Na drodze do powołania gminy żydowskiej w Łodzi. Kahał łódzki
do 1821 r. ... 506
1.4. Gmina żydowska w Łodzi. Od utworzenia dozorów do połowy lat
60. XIX w. ... 515
1.5. Gmina żydowska w Łodzi w okresie od połowy lat 60. do przełomu
XIX i XX w. ... 548
1.6. Gmina żydowska w Łodzi od przełomu XIX i XX w. do wybuchu
I wojny światowej ... 591
2. Wyznawcy islamu – początki wspólnoty i próba jej organizacji ... 617
Zakończenie ... 623
Wykaz skrótów ... 629
Bibliografia ... 631
Spis tabel ... 657
Spis rycin ... 659
Indeks osób ... 663
Indeks nazw geograficznych ... 689
Summary ... 699
Zusammenfassung ... 702
J
asne i klarowne zdefiniowanie zjawiska, jakim jest religia od lat nastręcza
wielu trudności badaczom zajmującym się tą tematyką. W XIX w. jeden ze
znanych socjologów, Emile Durkheim, próbując przezwyciężyć ten problem
sformułował określenie, którego punktem wyjścia było stwierdzenie, że każde
społeczeństwo dzieli świat na części świętą i świecką (sacrum i profanum):
Rzeczy święte to rzeczy chronione i izolowane przez zakazy; rzeczy świeckie to
rzeczy, do których te zakazy się stosują i które nie powinny się stykać z rzeczami
świętymi. Wierzenia religijne to wyobrażenia wyrażające naturę rzeczy świętych
oraz bądź ich wzajemne stosunki, bądź stosunki z rzeczami świeckimi. […] Gdy
pewna liczba rzeczy świętych pozostaje ze sobą w relacji zgodności i zależności,
tworząc pewnego rodzaju systemową jedność, która nie należy jednak do
żadne-go inneżadne-go systemu teżadne-go rodzaju, wówczas zespół wierzeń i odpowiadających im
obrzędów tworzy religię
1.
Próba ta nie wyczerpuje jednak zagadnienia. Faktem jest, że w literaturze
przedmiotu powstało wiele definicji religii, stawiających akcenty w bardzo
różnych miejscach
2. Z drugiej strony – jak należy sądzić – nie bez racji jest
stwierdzenie Maxa Webera wątpiące w możliwość zbudowania jasnej i pełnej
definicji religii, wskazujące przede wszystkim na istotność badania
warun-ków i skutwarun-ków tego rodzaju zachowań
3.
Wydaje się, że można znaleźć pewien charakterystyczny wyznacznik,
co zresztą wynika z etymologii tego wyrazu. Otóż religie starały się
zwią-zać człowieka z Bogiem. Niektóre wielkie religie określają siebie jako
obja-wione, a więc objawił się Bóg, aby pokazać, na czym mają polegać stosunki
1 E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990, s. 35.
2 Zob.: K. Dobbelaere, Socjologiczna analiza definicji religii, [w:] Socjologia religii. Antologia
tekstów, oprac. W. Piwowarski, Kraków 2012, s. 139–153.
ustanowione między Stwórcą a ludźmi, a które On życzy sobie zobaczyć.
W kolejności pojawiania się ich w historii to: judaizm, chrześcijaństwo, islam,
religia mormonów. Wszystkie one zawierają liczne i ścisłe zasady dotyczące
nie tylko kultu Boga, ale także reguł życia w społeczeństwie. Są to więc religie
całościowe. Biblijne tradycje judaizmu, chrześcijaństwa i islamu z pogardą
mówią o tzw. religiach naturalnych. Był to wynik przejścia od religii
natu-ralnej do socjologicznej, nie ma tu bowiem łączności z naturą. Każda religia
jest prawdziwa, w taki czy inny sposób. Jest prawdziwa, jeśli rozumieć ją jako
metaforę. Korzyści płynące z objawienia i przyjęcia przekazywanego mitu,
najczęściej w formie metafory – zapewniało religiom wysoki poziom
zaufa-nia społecznego. Głoszono i wierzono, że istnieje tylko jedna prawda i ona
tylko mogła zostać uznana. Następnie pojawiły się zabiegi dążące do
ścisłe-go sformalizowania tej prawdy w prawach i dogmatach. Faktycznie religie
miały i mają charakter zorganizowanej instytucji, w której decydującą rolę
odgrywało oddziaływanie człowieka, założyciela religii. Chodzi o
wprowa-dzenie doświadczenia wewnętrznego w zewnętrzne życie ludzi. Każda
reli-gia zajmuje się przede wszystkim problemami społecznymi i etycznymi. Owi
założyciele religii to osoby, których autorytet płynął z ich psychologicznego
doświadczenia. Niektóre swoje wizje mogli przekładać na język czynności
obrzędowych i prezentować to szerszym zbiorowościom.
Religijność, co zostało już dawno udowodnione, była i jest korzystna dla
ludzi, choćby dlatego, iż gwarantowała spójność grupy, wspólnoty, a więc
ułatwiała przetrwanie. Nawet jeśli przyjmiemy, że religia to twór naszego
umysłu, problem sprowadza się do tego czy ten twór opisuje coś realnego,
czy nie. Odpowiedź jest kwestią wiary. Człowiek od początku swego istnienia
odczuwał potrzebę swoistego udziału w różnego rodzaju obchodach,
świę-tach, rytuałach, a więc w wydarzeniach innych od codzienności. Na pewno
z wiarą łatwiej znieść ból, każdy rytuał zapowiadał przyjemne wydarzenia.
Jak dotychczas dominują dwie interpretacje sensu zjawiska religii.
Pierw-sza grupa tłumaczy to jako zjawisko funkcjonalne. Mówiąc inaczej, chodzi
o zastępczą wartość wierzeń religijnych w interpretacji zapoczątkowanej
przez Karola Marksa („opium dla ludu”), dla których żywotność religii – mity,
doktryny, obrzędy, instytucje i doświadczenia – była i jest komplementarna
wobec zaspokojenia ludzkich potrzeb duchownych, które ulegały
ogranicze-niom wraz ze wzrostem ich stałej realizacji. Grupa druga głosiła, że zjawiska
religijne są osadzone w potrzebach ludzkich, o czym wspomniano już
wcześniej. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tej teorii, także
wybit-ny znawca dziejów religii Mircea Eliade
4– określił religię jako paraliż czasu,
co było odpowiedzią na fundamentalne dążenie człowieka do
znierucho-mienia struktur czasu, a więc świeckiego potocznego życia. Mówiąc inaczej
człowiek dążył do powstania niehistorycznej realności sakralnej, której
głównym składnikiem jest mit.
Poszczególne religie różnią się między sobą w trzech zasadniczych
aspek-tach. Po pierwsze, rodzajem obrzędów i praktyk religijnych, które mogą
polegać na modlitwie, medytacji czy innym rodzaju aktywności. Bywają one
jednorazowe, choć istotne znaczenie dla wspólnot mają zwłaszcza
prakty-ki regularne, np. chrzest czy obrzezanie. Po drugie, religie odróżniają się od
siebie treścią prawd wiary, zapisanych w świętych księgach, proroctwach,
formułowanych w katechizmach czy innego rodzaju nabożnych
wydawnic-twach. Wreszcie, po trzecie, różnią się formą organizacyjną zbiorowości
reli-gijnych. Szczególnie rozpowszechnione są kościoły episkopalne z jednolitą
hierarchiczną organizacją oraz kościoły prezbiteriańskie, zbliżone do
demo-kracji przedstawicielskiej. Spotykamy też kościoły czy też wspólnoty (gminy)
o charakterze kongregacyjnym, które nie posiadają hierarchii panującej nad
wszystkimi częściami wyznania, gdzie lokalni członkowie świeccy zarządzają
organizacją i powołują swoich przewodników. W toku licznych podziałów
wspólnot religijnych powstała wielość form organizacyjnych, które
trud-no zapisać do danego typu. Mowa tu o szeregu sektach, kultach i ruchach
religijnych.
Religie formułując zbiory zakazów i nakazów, definiując cele istnienia
ludzkiego, podstawowe normy i wartości, oceniając konkretne zachowania
społeczne w kategoriach dobra i zła wpływają na życie społeczeństw,
zarów-no w mikro, jak i w makroskali. Tworzone przez nie systemy zarów-normatywne
nie są tożsame, pewne ich elementy przekraczają granicę danego wierzenia,
lecz znaczna ich część przynależna jest tylko konkretnej religii, tworząc jej
odrębność, swoistość, specyfikę. Część z norm i wartości jest nie tylko
charak-terystyczna dla konkretnego wierzenia, ale niejednokrotnie znajdują się one
w opozycji, sprzeczności czy wręcz konflikcie. Owe systemy
odzwierciedla-jąc się nie tylko w zachowaniach poszczególnych jednostek, ale również grup
społecznych generują zjawiska społecznych, zbiorowych interakcji, czy to
współpracy, opozycji, niekiedy obojętności ale i nierzadko konfliktu. Systemy
normatywne są też nie bez znaczenia dla form organizacyjnych
przyjmowa-nych przez dane religie, które jednocześnie te ostatnie umacniają,
wpływa-jąc, socjalizując kolejne pokolenia wiernych w ramach konkretnego zespołu
norm i wartości.
Religie, wierzenia, zbiory norm i wartości, formy organizacyjne wspólnot
nie funkcjonują w próżni. Wytworzone przez określone warunki społeczne,
gospodarcze i polityczne, niejako w odpowiedzi, raz wpływają na ich
petryfi-kację, czasami wręcz podważają podstawy ich istnienia. Stanowią
niewątpli-wie jedną z płaszczyzn oceny świata zewnętrznego, w której danej jednostce,
poszczególnym grupom czy wreszcie całym społecznościom przyszło żyć.
Niekiedy stanowią istotną motywację do określonych postaw i zachowań
jednostek, ale też i całych zbiorowości, wobec otoczenia.
Ten krótki rys oczywiście nie wyczerpuje tematu, który jest niewątpliwie
wielowątkowym i niezwykle skomplikowanym, wystarcza jednak do tego,
aby wykazać zasadność badań nad religiami, dziejami poszczególnych
wspól-not wyznaniowych oraz ich kontekstem społeczno-gospodarczym i
poli-tycznym. Badania te mają charakter interdyscyplinarny łącząc, ogniskując
w jednym miejscu przede wszystkim dorobek nauk humanistycznych,
ekono-micznych i społecznych.
Miasto Łódź doczekało się już wielu opracowań historycznych. Są wśród
nich prace mające ambicje stać się, być może, jeżeli nie ostatecznymi, to jednak
w danym czasie całościowymi, pełnymi opracowaniami społecznych,
poli-tycznych i gospodarczych dziejów Łodzi
5. Opublikowano też wyniki szeregu
badań mających charakter problemowy
6. Wiele kwestii zostało już
rozstrzy-gniętych, niemniej nadal istnieją przestrzenie nierozpoznane, oczekujące na
swojego badacza. Dzieje wyznań należą do tych ostatnich.
Niewątpliwie istnieje już literatura dotycząca dziejów wyznań w Łodzi.
Trzeba jednak zauważyć, że większość z publikacji zamyka się w ramach
jednego wyznania, konkretnej wspólnoty religijnej, niezbyt często
ujawnia-5 Łódź. Dzieje miasta, t. I: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1980;
Łódź. Monografia miasta, red. S. Liszewski, Łódź 2009; A. Ginsbert, Łódź. Studium monograficzne, Łódź 1962.
6 Większość tych publikacji została wykorzystana w niniejszym wydawnictwie. Dotyczą
one m.in. przemian ludnościowych, wielu kwestii życia społecznego, są to rozważania dotyczą-ce przeszłości najważniejszych klas i warstw, także podejmowano próby dotycządotyczą-ce poznania przeszłości wielu ośrodków.
jąc międzywyznaniowe relacje, a jeszcze rzadziej sytuując losy
poszczegól-nych Kościołów i grup religijposzczegól-nych w skomplikowanej historii politycznej,
gospodarczej i społecznej miasta. Właściwie szersze badania nad dziejami
wspólnot religijnych z obszarów byłego Królestwa Polskiego rozpoczęły się
w okresie międzywojennym. Obiektem szczególnego zainteresowania stał
się Kościół ewangelicko-augsburski. Pionierskie w tym względzie były prace
pastora Eduarda Kneifla (zob.: Bibliografia), w których znalazł się spory
mate-riał poświęcony dziejom łódzkich i podłódzkich zborów. Do akcji tej
włączy-ła się grupa kolejnych autorów. Większa ilość drobnych publikacji ukazawłączy-ła
się na łamach informatorów i czasopism zajmujących się problematyką życia
religijnego i społecznego wspomnianego Kościoła. Należy nadmienić o
wiel-kich stratach poniesionych przez ten i inne Kościoły oraz środowiska
reli-gijne, w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po niej następującym,
w stanie przechowywanych zbiorów archiwalnych. W okresie
międzywo-jennym powstała też solidna praca Eduarda Kupscha, poświęcona dziejom
baptystów w Królestwie Polskim. W wyróżnionym okresie ukazała się też
większa ilość publikacji, o różnej wartości poznawczej, na temat dziejów
reli-gijnej wspólnoty żydowskiej w Łodzi. Nieocenione w tym względzie zasługi
są związane z osobą historyka-pedagoga Filipa Friedmana. Tak się złożyło,
iż zostały one doprowadzone do początków lat 60. XIX w. i ze zrozumiałych
względów nie były kontynuowane. Badania nad najliczniejszą społecznością
religijną w Łodzi – Kościołem rzymskokatolickim – początkowo prowadzone
były w dość ograniczonym zakresie. W okresie międzywojennym
pokaźniej-sza praca została wydana przez ks. Stanisława Muznerowskiego, kilka
pozy-cji dotyczących Łodzi i okolicznych miejscowości opublikował też Roman
Kaczmarek. Należy też odnotować pierwsze publikacje, choć o różnej
warto-ści poznawczej – poświęcone dziejom najstarszych miejscowych
nekro-polii, a związane z osobami: F. Friedmana, Aarona Alperina i Stanisława
Rachalewskiego.
Po II wojnie światowej, m.in. w obliczu utraty przez Łódź dominującego
charakteru wielonarodowego i wieloreligijnego, a także w związku z
obję-ciem władzy przez orientację polityczną o wręcz ideologicznym nastawieniu
antyreligijnym, nie istniały możliwości nawet skromnego zainteresowania
się przeszłością miejscowych wspólnot religijnych. Co ciekawe, po
zakoń-czeniu II wojny światowej owa przeszłość znalazła się w orbicie „specjalnej
troski” ze strony pracowników Urzędu Bezpieczeństwa. Wytworzone
mate-riały, często o dużej wartości faktograficznej, znajdują się w zasobach
Archi-wum Akt Nowych w Warszawie. Dopiero od lat 70. XX w. pojawiły się „lepsze”
czasy dla podjęcia szerszych badań nad kwestiami społecznymi, w tym
prze-szłością różnych aspektów życia religijnego, z uwzględnieniem głównych
wyznań i ruchów. Największym zainteresowaniem cieszyła się
problema-tyka związana z budową miejscowych obiektów sakralnych, głównie od
strony ich wartości architektonicznej. Przede wszystkim należy tutaj
wyróż-nić osobę Krzysztofa Stefańskiego za jego dokonania na tym polu, ze
szczegól-nym uwzględnieniem okresu do wybuchu I wojny światowej. Dr Jacek Walicki
w istotny sposób pogłębił stan badań nad żydowskimi obiektami sakralnymi.
Jego dziełem jest też większa ilość publikacji poświęcona dziejom tej
społecz-ności w Łodzi. Dominują tam wątki dotyczące życia religijnego Żydów.
Tema-tyka ta została też wyeksponowana w pracy Wiesława Pusia, a dotyczyła
dziejów tej społeczności w Łodzi do wybuchu I wojny światowej. Większym
zainteresowaniem cieszyła się problematyka związana z funkcjonowaniem
w omawianym okresie religijnych struktur wyznania
ewangelicko-augsbur-skiego. Można tu wyróżnić następujące osoby: Krzysztof Woźniak, ks.
Bogu-sław Milerski, BroniBogu-sława Jaworska-Kopczyńska, ks. Henryk Czembor, które
wniosły – jak dotychczas – największy wkład w dalszy rozwój tej specjalności
badawczej. Należy podkreślić, iż po II wojnie światowej podjęto dalsze badania
nad dziejami społeczności ewangelicko-augsburskiej w Królestwie Polskim
w krajach niemieckojęzycznych, ze szczególnym uwzględnieniem roli grupy
badaczy zamieszkałych w zachodnich Niemczech. Szczególnie pomocne,
szerzej wykorzystane w niniejszym opracowaniu, okazały się studia
poświę-cone dziejom łódzkich parafii ewangelickich oraz przeszłości ośrodka
w Nowosolnej wraz ze związanymi z nim miejscowościami. Po II wojnie
światowej badania nad dziejami Kościoła rzymskokatolickiego prowadzone
były w dość ograniczonym zakresie. Należy jednak odnotować, że
sukce-sywne poszukiwania w archiwaliach kościelnych prowadził ks. Tadeusz
Graliński, a ich wyniki ukazywały się na łamach „Wiadomości Diecezjalnych
Łódzkich”. W późniejszym okresie szersze prace badawcze dotyczące tego
okresu prowadzili też: ks. Stanisław Grad, Marek Budziarek oraz wspomniany
już K. Stefański
7.
7 Zob.: bibliografie do dziejów parafii w diecezji łódzkiej: T. Graliński, Bibliografia do
histo-rii kościołów i parafii diecezji łódzkiej (uzupełnienie), „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 1952, nr 7–9, s. 227–273; idem, Bibliografia do historii parafii diecezji łódzkiej, ibidem, 1954, nr 10–12,
Od dłuższego czasu w literaturze przedmiotu, zauważalny jest brak
krytycznego podejścia do ukształtowanych już poglądów i prób wyjścia
poza powtarzalne schematy i opinie na temat roli poszczególnych wyznań
w historii miasta Łodzi. Ten wzgląd, i wynikająca z tego przestrzeń
badaw-cza, stały się główną motywacją autorów niniejszej pracy. W 2010 r. autorzy
tegoż wydawnictwa opublikowali pierwsze efekty badań
8, które potwierdziły
stawiane wyżej hipotezy. Umocniły przekonanie o konieczności poszerzenia
badań nad wspólnotami religijnymi nie tylko o relacje międzywyznaniowe,
ale przede wszystkim o pomijany dotąd kontekst społeczny i gospodarczy
miasta Łodzi. Ujawniły także nieodzowność przekroczenia granic miasta
i włączenie w przestrzeń badawczą środowisk zamieszkałych we
wcześniej-szych okresach poza Łodzią, a w późniejszym czasie systematycznie
dokoop-towywanych do Łodzi.
Autorzy zdecydowali się na szerokie poszukiwania źródłowe. Podstawą
pracy stały się materiały archiwalne. Niezwykle cennymi okazały się pokaźne
zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi i Archiwum Archidiecezjalnego
w Łodzi. Szereg wartościowych uzupełnień praca zawdzięcza zasobom
Archi-wum Głównego Akt Dawnych w Warszawie oraz ArchiArchi-wum Sądu Rejonowego
Łódź-Śródmieście (XVI Wydział Ksiąg Wieczystych). Pomocniczo
wykorzy-stano zasoby Archiwum Archidiecezjalnego w Warszawie, Archiwum Akt
Nowych w Warszawie, Archiwum Państwowego w Warszawie, Archiwum
Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Łodzi. Praca wiele zawdzięcza
wynikom kwerendy łódzkiej prasy, zwłaszcza lokalnego dziennika „Rozwój”,
ale też czasopiśmiennictwa publikowanego przez wspólnoty religijne oraz
wydawnictw źródłowych (dzienniki urzędowe, kalendarze, informatory, itp.).
Istniejąca literatura, znajdujące się tam ustalenia, w wielu miejscach stanowią
istotną podstawę formułowanych twierdzeń. Dotyczy to zwłaszcza zagadnień
związanych z architekturą sakralną oraz dziejami niektórych zborów i
para-fii. Inne stanowią uzupełnienie, a nieczęsto również materiał porównawczy
i polemiczny.
s. 284–322; Źródła i materiały do historii parafii diecezji łódzkiej erygowanych do 1939, oprac.: K. Dąbrowski, A. Janik, L. Witczak, „Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej” 2011, t. VIII.
8 K. Badziak, K. Chylak, M. Łapa, Chrześcijańskie wspólnoty wyznaniowe w Łodzi do wybuchu
I wojny światowej, [w:] Rola wspólnot wyznaniowych w historii miasta Łodzi, red. M. Kulesza, M. Łapa, J. Walicki, Łódź 2010, s. 11–66.
Cezurą końcową wydawnictwa jest rok 1914, w którym nastąpiło
zakoń-czenie rosyjskiego panowania nad miastem i okolicznymi miejscowościami.
Moment ten, a więc wybuch I wojny światowej i zajęcie miasta przez wojska
niemieckie kończy pewien etap w historycznym rozwoju miasta Łodzi. Nie
podzielamy w tym względzie opinii, jakoby w przypadku dziejów ośrodków
miejskich, funkcjonowaniu wielu przejawów życia gospodarczego i
społecz-nego, w tym religijnego – winny obowiązywać cezury przejęte z historii
poli-tycznej, ze szczególnym podkreśleniem czasookresu związanego z odbudową
niepodległego państwa polskiego. Wybuch I wojny światowej przyniósł Łodzi
i okolicznym miejscowościom postępującą degradację ich znaczenia
ekono-micznego, obniżenie standardu życia a więc zubożenie dużych grup
społe-czeństwa, co nie pozostało bez wpływu na funkcjonowanie większości
wspól-not religijnych. Autorzy niniejszego opracowania projektowali pierwotnie
wydanie jednotomowego wydawnictwa poświęconego dziejom wyznań
religijnych na obszarze Łodzi i otaczających ją miejscowości (Wielka Łódź)
do 1945 r., kiedy to kończyła się epoka, której wyróżnikiem był ich status
w strukturze wielonarodowościowej i wielowyznaniowej Łodzi. Dostrzeżono
jednak występowanie kolejnego, znacząco różniącego się od poprzedniego
okresu, a dotyczącego dziejów wspólnot wyznaniowych w latach 1914–1945.
Te i inne względy, w tym większa ilość dostępnych materiałów źródłowych dla
XIX i początków XX w. – zadecydowały o celowości publikacji wydawnictwa
dwutomowego. Okres 1914–1945 wyraźnie dzielący się na trzy podokresy
winien doczekać się odrębnej monografii.
Struktura pracy opiera się na regule problemowo-chronologicznej. Składa
się, oprócz wstępu i zakończenia, z czterech części. Pierwsza: Rozwój
prze-strzenny i ludnościowy Łodzi i przylegających do niej dominiów do wybuchu
I wojny światowej (K. Badziak) stanowi wprowadzenie do zasadniczego tematu.
Jak wyżej wskazano, rozszerzenie pola badawczego, zobligowało
auto-rów do syntetycznego opisu procesów tworzenia i rozrastania się miasta
oraz okolicznych miejscowości zarówno w kontekście przestrzennym jak
i społecznym. Czytelnik oceni, czy udało się odtworzyć skomplikowane życie
religijne do wybuchu I wojny światowej na obszarze Wielkiej Łodzi. W
proce-sie badawczym zgodnie z zasadami nauk historycznych dążono do możliwie
realistycznego odtworzenia życia ówczesnych wspólnot religijnych w
wymia-rze społecznym i duchowym. Nie faworyzowano żadnej religii, zgodnie z
zasa-dą wolności wyznaniowej i postaw ekumenicznych. Obowiązywało podejście
apolityczne, dążność do wszechstronnych analiz zebranych materiałów.
W kolejnych częściach, a więc zasadniczym elemencie pracy, autorzy
uznali konieczność podziału treści według grup religijnych. Jako pierwsze
prezentowane są, najliczniejsze w Łodzi i silnie związane kulturowo z tą
częścią Europy, wyznania chrześcijańskie, następnie zaś ważne dla dziejów
miasta Łodzi wspólnoty niechrześcijańskie. Wobec tego, druga część:
Trady-cyjne konfesje chrześcijańskie odnosi się do Kościoła rzymskokatolickiego
(K. Chylak) i Kościoła prawosławnego (M. Łapa). Trzecia: Wyznania
chrze-ścijańskie powstałe w wyniku reformacji i późniejszych ruchów religijnych
– to opis dziejów Kościoła ewangelicko-augsburskiego (K. Badziak), Kościoła
ewangelicko-reformowanego (K. Chylak), wspólnoty braci morawskich
(K. Badziak), braci czeskich (K. Chylak), baptystów (K. Chylak), adwentystów
(K. Chylak) i mariawitów (K. Chylak). Czwarta część: Wyznania
niechrześci-jańskie w mieście Łodzi to próba ukazania znaczenia wspólnoty religijnej
Żydów w Łodzi (K. Badziak) oraz przybliżenie losów nielicznej wspólnoty
muzułmańskiej (M. Łapa). Poszczególne rozdziały uzupełniają się
wzajem-nie, gdzieniegdzie przynoszą też dyskusję dotyczącą istotnych dla rozwoju
miasta wątków i stanowią zarazem, jak mają nadzieję autorzy, dosyć pełną
relację z aktywności wyznań religijnych i ich roli w mieście Łodzi i
otacza-jących ją koloniach, wsiach i osadach. Świadomość skomplikowania i
wielo-wątkowości tematyki skłania autorów niniejszego wydawnictwa, do nadziei,
na krytyczne uwagi do poszczególnych tekstów badaczy zajmujących się
tą tematyką.
Praca ta nie mogła by nigdy powstać bez zaangażowania i pomocy
szero-kiego grona osób. Szczególne wyrazy wdzięczności składamy
pracowni-kom pracowni naukowych, w tym w szczególności: Archiwum Państwowego
w Łodzi, Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi, Archiwum Sądu Rejonowego
Łódź-Śródmieście przy ul. Pomorskiej, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków w Łodzi oraz proboszczom parafii
ewangelicko-augsbur-skiej św. Mateusza oraz parafii prawosławnej św. Aleksandra Newskiego,
którzy wspierali autorów w pokonywaniu trudności z dostępem do wielu,
niewykorzystanych jeszcze, źródeł historycznych. Nie sposób wymienić
z imienia i nazwiska wszystkich, którzy aktywnie wspierali autorów
niniej-szego wydawnictwa w pracy badawczej, pisaniu tekstów i ich redakcji
– wszystkim im składamy podziękowania.
I. ARCHIWALIA:
Archiwum Archidiecezji Łódzkiej w Łodzi:
Akta Dekanatu Łódzkiego
Akta Kurii Diecezji Łódzkiej, Parafie
Akta Kurii Diecezji Łódzkiej
Akta Zakonów Archidiecezji Łódzkiej
Konsystorz Generalny Archidiecezji Warszawskiej
Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie w Warszawie:
Arcybiskupstwo Warszawskie
Archiwum Akt Nowych w Warszawie:
Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Prezydium Rady Ministrów, Akta numeryczne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
Centralne Władze Wyznaniowe
Kancelaria Generał-Gubernatora Warszawskiego
Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych
Komisja Województwa Mazowieckiego
Księgi Ziemskie Łęczyckie
Łęczyckie Grodzkie Oblaty
Łęczyckie Grodzkie Relacje
Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego
Warszawski Duchowny Konsystorz Prawosławny w Królestwie Polskim
Zbiory Kartograficzne
Archiwum Państwowe w Łodzi:
Akta gminy Chojny
Akta gminy Radogoszcz
Akta miasta Łodzi
Akta miasta Pabianice
Akta miasta Ruda Pabianicka
Akta miasta Zgierza
Akta notariusza Aleksandra Taraborkina
Akta notariusza Eugeniusza Trojanowskiego
Akta notariusza Feliksa Rybarskiego
Akta notariusza Ferdynanda Szlimma
Akta notariusza Franciszka Boguńskiego
Akta notariusza Fryderyka de Brixena
Akta notariusza Henryka Kaniewskiego
Akta notariusza Hipolita Aleksandrowicza
Akta notariusza Jana Cichockiego
Akta notariusza Jana Kamockiego
Akta notariusza Jana Nieznańskiego
Akta notariusza Józefa Grabowskiego
Akta notariusza Józefa Stokowskiego
Akta notariusza Józefa Żyźniewskiego
Akta notariusza Juliana Łady
Akta notariusza Juliana Rzymowskiego
Akta notariusza Juliusza Gruszczyńskiego
Akta notariusza Kajetana Janickiego
Akta notariusza Kajetana Szczawińskiego
Akta notariusza Kazimierza Rossmana
Akta notariusza Klemensa Krajewskiego
Akta notariusza Konstantego Mogilnickiego
Akta notariusza Konstantego Płacheckiego
Akta notariusza Ludwika Kahla
Akta notariusza Piotra Milewskiego
Akta notariusza Radzisława Aleksandra Wodzińskiego
Akta notariusza Romana Danielewicza
Akta notariusza Romana Jarońskiego
Akta notariusza Stefana Korna
Akta notariusza Wiktora Sarosieka
Akta notariusza Władysława Hercberga
Akta notariusza Władysława Jonschera
Akta notariusza Zygmunta Kuleszy
Akta Urzędu Stanu Cywilnego Wyznania Mojżeszowego
Kancelaria Gubernatora Kaliskiego
Kancelaria Gubernatora Piotrkowskiego
Komisarz do Spraw Włościańskich Powiatu Brzezińskiego
Komisarz do Spraw Włościańskich Powiatu Łódzkiego
Komisja Szacunkowa Miejscowa w Łodzi
Komitet Budowy Cerkwi Prawosławnej w Łodzi
Księga wieczysta obywatelstwa miasta Łodzi
Księgi hipoteczne miasta Łodzi
Dyrekcja Szkolna w Łodzi
Łódzka Miejska Rada Opieki Społecznej
Łódzka Gmina Wyznaniowa Żydowska
Naczelnik Powiatu Łęczyckiego
Parafie i Stowarzyszenia Łódzkiej Diecezji Ewangelicko-Augsburskiej
Piotrkowska Izba Skarbowa Piotrkowska
Policmajster miasta Łodzi
Prezydium Rady Narodowej miasta Łodzi
Wydział Architektury i Nadzoru Budowlanego
Rada Opieki Społecznej Guberni Piotrkowskiej
Rząd Gubernialny Piotrkowski:
Anteriora
Kancelaria Prezydialna
Wydział Administracyjny
Wydział Budowlany
Senior Łódzkiej Diecezji Ewangelicko-Augsburskiej
Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi
Urząd Gubernialny Piotrkowski do Spraw Włościańskich
Urząd Wojewódzki Łódzki
Widzewska Manufaktura Spółka Akcyjna w Łodzi
Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana Spółka
Akcyjna w Łodzi
Archiwum Państwowe w Łodzi (oddział w Sieradzu):
Akta notariusza Adama Łukaszewicza
Akta notariusza Jana Trąbskiego
Archiwum Państwowe w Warszawie:
Akta notariusza Józefa Staniszewskiego
Archiwum Państwowej Służb Ochrony Zabytków.
Oddział Wojewódzki w Łodzi:
Białe Karty
Rejestr zabytków
Archiwum parafii św. Mateusza w Łodzi:
Materiały nieuporządkowane
Archiwum Sądu Rejonowego Łódź-Śródmieście,
XVI Wydział Ksiąg Wieczystych:
Księgi hipoteczne posesji miasta Łodzi
II. WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE, AKTA NORMATYWNE,
MATERIAŁY STATYSTYCZNE, ENCYKLOPEDIE:
Alfawitnyj spisok nasieliennych i nienasielennych miestnostiej Piertrokowskoj Guberni, sostawił F. W. Goriaczkowskij, Pietrokow 1881.
Alfawitnyj spisok nasieliennych miest Pietrokowskoj gubernii sostawliennyj w 1899–1900 godach, Petersburg 1900.
Barsow T. W., Sbornik diejstwujuszczich i rukowodstwiennych cerkownych i cerkowno--grażdanskich postanowlenij po Wiedomstwu prawosławnogo ispowiedowanija, t. 1, Sankt-Pietierburg 1885.
Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini: 1824–1826; 1829; 1845–1875. Catalogus Ecclesiarum et Utriusque Cleri tam Saecularis quam Regularis Dioecesis
Vladisla-viensis seu Calissiensis pro Anno Domini 1913.
Catalogus Universi Cleri Dioecesis Varsaviensis, [w:] Ordo Divini Officii ad Usum Archi--Dioecesis Varsaviensis pro Anno Domini: 1821–1823; 1840–1844.
Codex diplomaticus Poloniae, oprac. L. Rzyszczewski, Varsaviae 1848. Czas. Kalendarz na rok… (1900–1914), Łódź 1900–1914.
Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis nunc primum e codice autographo edi-tus, t. I, Cracoviae 1864.
Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1818, 1820, 1829, 1842, 1846, 1849, 1863, 1866, 1870. Dziennik Województwa Mazowieckiego 1822.
Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis pro Anno Domini: 1876–1914.
Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Varsaviensis, [w:] Directorium Divini Officii et Sacrificii Persolvendi pro Anno i post Bissextilem 1837.
Encyklopedia Powszechna (S. Orgelbranda), t. 7, 25, Warszawa 1861, 1867. Informator m. Łodzi. Z kalendarzem na 1920 rok, Łódź b. r. w.
Kalendarz łódzki na rok przestępny 1892, Warszawa 1891 Kodeks Dyplomatyczny Polski, t. 3, nr 21.
Kościelna Encyklopedia podług Teologicznej Encyklopedji Wetzera i Weltego, t. 3, wyd. M. Nowodworski, Warszawa 1874.
Łaski J., Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. II, Gniezno 1881.
Leszczyński R., Materiały kronikarskie o budowie cerkwi pw. Św. Aleksandra Newskiego w Łodzi, „Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej” 2012, t. 9.
Libiszowska-Żółtkowska M., Kościoły i związki wyznaniowe w Polsce. Mały słownik, Warszawa 2001.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. II, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
Otcziet Łodzinskago cerkiewno-prichodskago Prawosławnago Popiecztielstwa pri Aleksan-dro-Newskom Soborie za 1911 god, Łodz’ 1912.
Otcziet Łodzinskago cerkiewno-prichodskago Prawosławnago Popieczytelstwa pri Alek-sandro-Newskom Soborie za 1909 god, Łodz’ 1910.
Otcziet o diejstwijach Komitieta po postrojkie prawosławnoj cerkwi w gorodie Łodzi, Łodz 1889.
Otcziet o sostajanij łodzinskogo cerkowno-prichodskago popieczytelstwa za 1890 god, Łodz 1891.
Pamjatnaja kniżka Petrokovskoj Gubernii na…. god (1885–1914).
Pawiński A., Źródła dziejowe. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycz-nym. Wielkopolska, t. II, Warszawa 1883.
Pierwaja wsieobszczaja pieriepis’ nasielenija Rossijskoj Imperii, 1897 g., t. LVI: Pietrokow-skaja gubernija, St. Pietierburg 1903.
Początki rozwoju kapitalistycznego miasta Łodzi (1820–1864). Źródła, oprac. A. Rynkow-ska, Warszawa 1960.
Połnoje Sobranije Zakonow Rossijskoj Imperii 1879 1905, 1906, 1907, 1912.
Postanowlenija otnosjaszczijasja k diejstwijam gubernskich prawlenij i ujezdnych naczalni-kow. Wiedomstwo duchownych dieł. Rasporjażenija otnosjaszczijasja do rimsko-katoli-czeskago, ewangeliczeskago i jewrejskago wieroispowiedanij, obszczija, otnosjaszczija-sja do wsiech wieroispowiedanij, Warszawa 1867.
Religia. Encyklopedia PWN, redakcja naukowa T. Gadacz, B. Milerski, t. 8, Warszawa 2003. Sbornik uzakonienij kasajuszczichsja jewriejew, S. Petersburg 1872.
Seven-day Adventist Encyklopedia, Washington 1966.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I, Warszawa 1880; t. VI, Warszawa 1884.
Spis duchowieństwa i parafii diecezji łódzkiej 1959, Łódź, b. r. w. Spis duchowieństwa i parafii diecezji łódzkiej 1966, Łódź, b. r. w.
Sprawozdanie Komitetu tanich kuchen przy Dozorze Bożniczym m. Łodzi za lata 1892–1894, Łódź 1895.
Sprawozdanie z działalności Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności za rok 1900 (pierwszy), Łódź 1901.
Statut des evangelisch-lutherischen Stadtmissionsvereins der Trinitatisgemeinde in Lodz, Lodz 1912.
Statuty stowarzyszenia czyli komitetu biednych chorych Mojżesz. Wyznania w Łodzi, Łódź 1881.
Statystyka m. Łodzi, t. 1: Trzylecie 1918–1920, red. E. Grabowski, Łódź 1922.
Swiedienija o wsiech gminnych sudach, ucziebnych zawiedienijach, rimsko-katoliczeskich kostiełach i monastyrach, ewangieliczesko-augsburskich i reformatich kirchach, baptitiskich molitwiennych domach, jewrejskich bożnicach, majoratnych i poduchownych imienijach – raspołożenienich w Pietrokowskoj guberni, Pertkow 1899.
Swod zakonov Rossijskoj Imperii, t. IX, XI.
Ustaw czastnego gidropaticzeskogo lecziewnago zawiedienija dlja prichodjaszczich i sta-cjonarnych bolnych pomiestika Krystiana Krauze w imienii Chojny, Piotrkow 1897. Ustaw Czastnoj pri Ewangieliczeskom Domu Siestier Milosierdija Bolnicy, uczrieżdiennoj
Obszcziestwom pri Domu Milosierdija Ewangielieczeskogo Konsistorskogo Okruga, w gorodie Lodzi, Pietrokow 1908.
Ustaw Obszczestwa Ewangeliczeskawo Cierkownawo Chora Piewczich Prichoda św. Trójcy w gor. Lodzi Pietrokowskoj gubernij, Lodz 1904.
Ustaw Sirotskago doma Ewangieliczesko-Augsburskago prichoda św. Trojcy w gor. Lodzi, [Lodz] 1887.
Ustawa Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności, Łódź 1899.
Ustawa Stowarzyszenia „Domu Miłosierdzia” Warszawskiego Ewangelicko-Augsbur-skiego Okręgu KonsystorEwangelicko-Augsbur-skiego, Łódź 1903.
Wielki Rabin Łodzi Eljahu Chaim Majzel w stulecie śmierci. Wiara w dialogu. Uroczystość z okazji stulecia śmierci rabina Eljahu Chaima Majzla, 6 maja 2012, Łódź 2012.
Wypis z aktu urzędowego notariusza łódzkiego Jana syna Franciszka Kamockiego z r. 1887, nr rejestru 1255, Łódź [1889].
Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860.
Zbiór Praw. Postanowienia i rozporządzenia rządu w guberniach Królestwa Polskiego 1871, 1875, 1876, 1880, 1906.
Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia, t. 1, Warszawa 1866.
Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Spraw Wewnętrznych i Duchownych, t. 1–3, Warszawa 1866–1867.
Źródła do dziejów chasydyzmu w Królestwie Polskim 1815–1867, w zasobach polskich archiwów państwowych, oprac. M. Wodziński, Kraków–Budapeszt 2012.
Źródła i materiały do historii parafii diecezji łódzkiej erygowanych do 1939, oprac.: K. Dąbrowski, A. Janik, L. Witczak, „Prace i materiały historyczne Archiwum Archi-diecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkij” 2011, t. VIII.
III. CZASOPISMA:
„Acta Judaica Lodziensia” 2011, 2012
„Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica, Socio-Oeconomica” 2012 „Acta Uviversitatis Lodziensis. Folia Historica” 1982
„Aleksandrów Wczoraj i Dziś” 1993
„Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica” 2011 „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1974
„Ateneum Kapłańskie” 1929
„Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1995 „Biblioteka Warszawska” 1913
„Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1987, 1990, 1994
„Chołmsko-Warszawskij Jeparchialnyj Wiestnik” 1880, 1884–1887, 1893, 1901 „Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane” 1936, 1937
„Der Hausfreud” 1908, 1923, 1929 „Dziennik Łódzki” 1884–1888, 1900, 1901 „Dziennik Zarządu Miasta Łodzi” 1938 „Ekklesia”1938
„Evangelisch-Lutherischen Kirchenblatte” 1906 „Gazeta Administracji i Policji Państwowej” 1935, 1936 „Głos Prawdy” 1936
„Głos” 1897
„Głosy Kościelne” 1887 „Jednota” 1993
„Kalendarz Ewangelicki” 1929
„Kalendarz maryawicki na rok zwyczajny…” (1909–1914), Łódź 1910–1914 „Kronika Dyecezji Sandomierskiej” 1909
„Kronika Dyecezji Kujawsko-Kaliskiej” 1909, 1913 „Kronika Miasta Łodzi” 1992, 1994
„Kurier Łódzki” 1912 „Kurier Warszawski” 1849
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. Teoria i Historia” 1988, 1991, 1992 „Lodzinskij Listok” 1903
„Łodzianin” 1931
„Łódzkie Studia Teologiczne” 1995 „Maryawita” 1907–1909
„Miscellanea Łódzkie” 1984
„Neue Lodzer Zeitung. Illustierte Sonntags – Beilage” 1909 „Ognisko Rodzinne” 1899
„Pabianiciana” 1992, 1995 „Posłannictwo” 1967
„Prace i materiały historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archi-diecezji Łódzkij” 2011, 2012 „Prawda” (Łódź) 1934 „Przegląd Katolicki” 1876, 1880; 1885, 1891, 1895 „Przegląd Powszechny” 1914, 1928, 1931 „Przegląd Prawosławny” 2002, 2007, 2013 „Przegląd Techniczny” 1913
„Przewodnik Katolicki. Tygodnik Łódzki” 1913, 1914
„Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Królestwie Polskim” 1826/1827, 1827/1828, 1830
„Rocznik Łódzki” 1928, 1929–1931, 1933, 1958, 1959, 1995–1998, 2003, 2006 „Rocznik Tatarski” 1932
„Rocznik Teologii Katolickiej” 1976 „Rozwój” 1898–1914 „Słowo Katolickie” 1938 „Słowo Prawdy” 1929 „Sługa Zboru” 1937, 1939, 1974, 1984 „Straż Polska” 1919 „Studia Płockie” 1975
„Studia Theologica Varsaviensia” 1975
„Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu” 1968 „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej” 2012
„Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2004 „Teki Archiwalne” 1954
„Tygodnik Ilustrowany” 1897 „Unsere Kirche” 1913
„Volsfreund-Kaleder für Stadt und Land” 1927, 1938 „Warszawskij Jeparchialnyj Listok” 1906
„Wędrownik” 2003
„Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” 1911, 1912, 1914–1916, 1918
„Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 1935, 1948, 1951–1954, 1958, 1960, 1962, 1974, 1985, 2004
„Wiadomości Mariawickie” 1914
„Wiadomości” (dodatek do „Maryawity”) 1907–1909 „Wprost” 2012
„Zdrowie Publiczne” 1977
„Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej” 2010 „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1957
IV. OPR ACOWANIA:
Achmatowicz A., Zarys stanu prawnego wyznania muzułmańskiego w b. Rosji i współcze-snej Polsce, „Rocznik Tatarski” 1932, t. 1.
Adamek R., Nowak T., 650 lat Pabianic. Studia i szkice, Łódź–Pabianice 2005.
Adamczyk M., Pastuszka S., Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791–1982, Warszawa 1985.
Alabrudzińska E., Protestantyzm w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 2009.
Alperin A., Pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi, [w:] Stary cmentarz żydowski w Łodzi. Dzieje zabytki, red. F. Friedman A., Łódź 1938.
Alperin A., Stary cmentarz żydowski w Łodzi. Dzieje i zabytki, Łódź 1938.
Alperin A., Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780–1822, „Rocznik Łódzki” 1928, t. 1.
Angerstein W. P., Andenken an die Jubelfeste in der St. Johannisgemeinde zu Łodź am 8. und 10. Oktober 1909, Łódź 1909.
Arentowicz J., Miary polskie, Warszawa 1972.
Atiya A., Historia Kościołów wschodnich, Warszawa 1978.
Aus der Arbeit für die Arbeit. Sonderausgabe der Jugendzeitschrift „An die Jugend” anläs-slich der 40-jahrigen Amtstätigkeit der Herrn Senior Pastor Julius Dietrich an St. Johan-nis, Lodz den 11 Dezember 1938, [Lodz 1938].
Badziak K., „Dyktatura głodomorów”. Rzecz o twórcach i realizatorach autorytarnej Polski międzywojennej i totalitarnej Polski Ludowej, „Annales Universitatis Paedagogicae Craco-viensis. Studia Politologica” V, t. 87, red. M. Mikołajczyk, M. Śliwa, A. Tasak, Kraków 2011. Badziak K., Herman Konstadt i jego fundacje. Przyczynek do dziejów filantropii w Łodzi,
„Kronika Miasta Łodzi” 1994, z. 1.
Badziak K., Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej, [w:] Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997.
Badziak K., Karol Rajmund Eisert: przemysłowiec – ziemianin – przedsiębiorca. Z dziejów kształtowania się oligarchii przemysłowo-ziemiańskiej na ziemiach polskich w XX w. (do 1939 r.), [w:] Aktywność gospodarcza ziemiaństwa w Polsce w XVIII–XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, Kielce 1993.
Badziak K., Obraz burżuazji w Pabianicach. Baruchowie, „Pabianicana” 1992, t. 1.
Badziak K., Podłoże gospodarczo-społeczne „buntu łódzkiego”, [w:] „Bunt łódzki” 1892 roku. Studium z dziejów wielkiego konfliktu społecznego, red. P. Samuś, Łódź 1993.
Badziak K., Przemysł włókienniczy Królestwa Polskiego w latach 1900–1918, Łódź 1980. Badziak K., Strzałkowski J., Silbersteinowie, Lichtenfeldowie, Birnbaumowie, Poznańscy,
Eigerowie, Łódź 1994.
Badziak K., Szaja Rosenblatt. Kupiec, przemysłowiec, działacz gospodarczy i społeczny oraz jego rodzina, „Rocznik Łódzki” 2006, t. 53.
Badziak K., Szkice do dziejów rodziny Poznańskich. U źródeł awansu ekonomicznego i spo-łecznego, [w:] Imperium rodziny Poznańskich. Przywrócone dziedzictwo czasu i miejsca, Łódź 2012.
Badziak K., Wielkość i upadek fortuny Poznańskich, [w:] Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, red. S. Liszewski, W. Puś, Łódź 1991.
Badziak K., Z przeszłości dawnej Łodzi. Radogoszcz i wieś Łódź, „Kronika Miasta Łodzi” 1992, z. 1.
Badziak K., Zarys dziejów w Łodzi do 1918 roku, [w:] Łódź monografia miasta, red. S. Liszew-ski, Łódź 2009.
Badziak K., Chylak K., Łapa M., Chrześcijańskie wspólnoty wyznaniowe (bez Kościoła rzym-skokatolickiego) w Łodzi do wybuchu I wojny światowej, [w:] Rola wspólnot wyznanio-wych w historii miasta Łodzi, red. M. Kulesza, M. Łapa, J. Walicki, Łódź 2010.
Badziak K., Walicki J., Żydowskie organizacje społeczne w Łodzi (do 1939 r.), Łódź 2002. Banaszak M., Historia Kościoła katolickiego, Warszawa 1984.
Banner H., Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów ustrojowo-gospodarczych, Łódź 1938.
Baranowski B., Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX w. (1793–1820/1823 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta, t. I. Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1980. Baranowski B., Łódź rolnicza od połowy XVI do początków XIX w., Łódź 1973.
Barszczewska-Krupa A., Samuś P., Życie polityczno-społeczne, [w:] Łódź. Dzieje miasta, t. I. Do 1918 r., Łódź 1988.
Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Monografia historyczna dawnych dóbr Kapi-tuły Krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem, Warszawa 1903.
Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Studja i szkice historyczne z dziejów dawnej włości Kapituły Krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem, Pabianice 1930.
Becker H., Barnes H. E., Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa 1965. Bełcikowska A., Stronnictwa i związki polityczne w Polsce, Warszawa 1925.
Bender R., Chrześcijańska myśl i działalność społeczna w zaborze rosyjskim w latach 1865–1918, [w:] Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832–1939, Warszawa 1981.
Bieniek-Koronkiewicz E., Konsorcjum, [w:] Wielka encyklopedia prawa, Białystok–Warszawa 2000.
Bondaruk K., Nauka o nabożeństwach prawosławnych, Białystok 1987. Borawski P., Tatarzy w dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1986.
Borkowska U., Odbudowa i rozwój (2. poł. XI i XII w.), [w:] Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1979, red. J. Kłoczkowski, Lublin 1992.
Borowik S., O budowie cerkwi w Łodzi, „Przegląd Prawosławny” 2007, nr 3.
Boudou A., Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między niemi w XIX stuleciu, t. 2, Kraków 1930.
Brodowska H., Kapitalistyczne przemiany podłódzkiej wsi Chojny, „Rocznik Łódzki” 1958, t. 1 (4).
Brzeziński K., Gramsz A., Tuszyn. Od królewszczyzny do hiperbazaru, Łódź 2003.
Budziarek M., Archikatedra łódzka. Wokół Bazyliki Mniejszej św. Stanisława Kostki, Łódź 1995.
Budziarek M., Świątynie Łodzi, Łódź 2005.
Budziarek M., Łódzki bedeker wyznaniowy, Łódź 1998.
Budziarek M., Łódź Piotrowa. Krótka historia kościoła w Łodzi, Łódź 2005. Bułgakow S., Ikona i kult ikony. Zarys dogmatyczny, Bydgoszcz 2002.
Bułgakow S., Prawosławie. Zarys nauki Kościoła prawosławnego, Białystok–Warszawa 1992.
Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370–1632, Warszawa 1934.
Chodyński Z., Cmentarze w Polsce, [w:] Kościelna Encyklopedia podług Teologicznej Ency-klopedji Wetzera i Weltego, t. 3, wyd. M. Nowodworski, Warszawa 1874.
Chotkowski W., Historya polityczna dawnych klasztorów panienieńskich w Galicyi 1773–1848, Kraków 1905.
Chylak K., Dzieje łódzkiej katedry. Od kościoła filialnego do bazyliki mniejszej, [w:] Serce Łodzi. Historia i współczesność, red. P. Machlański, Łódź 2013.
Chylak K., Układy o ziemskich marnościach. Kościół katolicki wobec problemu odzyskania i redystrybucji dóbr duchownych w Polsce w latach 1918–1925, Łódź 2009.
Cynalewska-Kuczma P., Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań 2004.
Czembor H., Dzieje parafii luterańskich w Łodzi do 1939 roku, [w:] Przeszłość przyszłości. Z dziejów luteranizmu w Łodzi i regionie, red. B. Milerski, K. Woźniak, Łódź 1998. Czochański M., Kowalski G., Plany i rejestry regulacyjne pierwszych osad fabrycznych miasta
Łodzi, „Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej” nr 1066, Budownictwo, nr 61, Łódź 2010. Czołczyńska M., Parafia rzymskokatolicka św. Jana Chrzciciela Kazimierz Nad Nerem. Szkic
historyczny, Kazimierz nad Nerem 2009.
Danielewicz Z., W oczekiwaniu na paruzję, Lublin 1999. Das evangelische Waisenhaus in Lodz, Warszawa 1903.
Dębiński J., Duchowieństwo rzymskokatolickie diecezji włocławskiej w latach 1918–1939, Toruń 2010.
Dębiński K., Dozory kościelne rzymsko-katolickie w Królestwie Polskim, Warszawa 1912. Delfas H., Parafia Prawosławna w Łodzi (1884–1914), „Rocznik Łódzki” 2003, t. 50. Die Brüdergemeinde in Lodz, [w:] Jubilaümschrift der „Lodzer Zeitung” 1863–1913, Lodz 1913. Dietrich J., 50 Jahre göttlicher Barmherzigkeit, [w:] Festchsrift anlässlich des 50 jährigen
Jubiläums der evang.-luth. Johannisgemeinde zu Lodz, Łódź 1934.
Dietrich J., Allein Gott in der Höh fei Ehr. Festschrift anläslich der Einweihung der evang.-luth. St. Matthaikirche, Lodz 1928.
Dietrich J., Die St. Mathäi-Kirche, [w:] Jubiläumschrift der „Lodzer Zietung” 1863–1913, Łódź 1913.
Dietrich J., Entstehung und Entwicklung der lutherischen St. Johannisgemeinde, [w:] Jubilä-umschrift der „Lodzer Zeitung” 1863–1913, Łódź 1913.
Dietrich J., Fünfzig Jahre götlicher Barmherzigkeit, Lodz [1934].
Dietrich J., Powstanie i rozwój parafii św. Jana, [w:] Jubiläumschrift der „Lodzer Zietung” 1863–1913, Łódź 1913.
Dobbelaere K., Socjologiczna analiza definicji religii, [w:] Socjologia religii. Antologia tekstów, oprac. W. Piwowarski, Kraków 2012.
Doktór J., Początki chasydyzmu polskiego, Wrocław 2004.
Dominikowski J., Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ulicy Ogrodowej. Dzieje i sztuka 1854–1945, Łódź 2004.
Durkheim E., Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990.
Dutkowski L., Jubileusz 80-lecia istnienia adwentyzmu w Łodzi, „Sługa Zboru” 1974, nr 2–3. Dworzaczkowa J., Z dziejów braci czeskich w Polsce, Poznań 2003.
Dylągowa H., Dzieje unii brzeskiej, Warszawa 1996.
Dylągowa H., Na przełomie Oświecenia i Romantyzmu, [w:] Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1979, red. J. Kłoczkowski, Lublin 1992.
Dylągowa H., Unia brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989.
Działka M., Zgromadzenie Małych Sióstr Niepokalanego Serca Maryi (Honoratki) w kościele łódzkim, „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 2004, nr 9.
Dzwonkowski R., Listy społeczne biskupów polskich 1891–1918, Paryż 1974.
Ein Denkstein dem evangelischen Waisenhause in Lodz zur 25-jährigen Jubelfeier gesetzt von R. Gundlach Pastor, Lodz 1912.
Eisenbach A., Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim, War-szawa 1988.
Eisenbach A., Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972. Eisenberg J., Judaizm, Warszawa 1999.
Ellenberg Z., Żydzi i początki szkolnictwa powszechnego w Łodzi (1806–1864). Przyczynek do dziejów szkolnictwa oraz ludności żydowskiej m. Łodzi, Łódź 1930.
Evdokimov P., Prawosławie, Warszawa 1986.
Festschrift zum 25 jährigen Jubilaüm des Kirchengesang – Vereins der Evang.-Augsb. St. Johannis – Gemeinde zu Lodz, [Lodz 1909].
Fijałek J., Indulski J., Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945, Łódź 1990.
Fijałek J., Pabianice i włość pabianicka w drugiej połowie XVII i XVIII w., Łódź 1952. Fijałkowski P., Rozwój społeczności ewangelickiej i powstanie sieci parafialnej w środkowej
Polsce w II połowie XVIII wieku i początku XIX w., [w:] Przeszłość przyszłości. Z dziejów luteranizmu w Łodzi i regionie, red. B. Milerski, K. Woźniak, Łódź 1998.
Filipowicz W., Duchowieństwo diecezji płockiej w latach 1918–1939, Płock 2003.
Flatt O., Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853.
Friedman F., Dzieje Żydów w Łodzi. Od początków osadnictwa do roku 1863, Łódź 1935. Friedman F., Początki przemysłu w Łodzi, „Rocznik Łódzki” 1933, t. 3.
Friedman F., Żydzi w łódzkim przemyśle włókienniczym w pierwszych stadiach jego rozwoju, „Rocznik Łódzki” 1931, t.2.
Friedman M., Agudas Israel, Encyklopedia Judaica, vol. 2, Jerusalem b. r. w. Fuks M., Żydzi w Warszawie, Poznań 1992.
Gach P. P., Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984.
Gach P. P., Mienie zakonów i jego losy w XIX w., Rzym 1979.
Gajewski S., Diecezja płocka w latach 1864–1914, „Studia Płockie” 1975.
Gajewski S., Społeczna działalność duchowieństwa w Królestwie Polskim 1905–1914, Lublin 1990.
Galas M., Chasydyzm. Od herezji do ultraortodoksji, [w:] Czas chasydów, red. E. Długosz, Kraków 2005.
Gastpary W., Historia protestantyzmu w Polsce od połowy XVIII w. do pierwszej wojny świa-towej, Warszawa 1977.
Gawiński R., Dobra Łagiewnickie w latach 1800–1864, „Rocznik Łódzki” 1959, t. 2 (5). Gedenkschrift anlässlich des 50 jähringen Jubiläums der baptisten Gemeide Lodz, Nawrot 27
Ginsbert A., Łódź. Studium monograficzne, Łódź 1962.
Glass J., Stan prawny Kościołów Ewangelickich w b. Królestwie Polskim i na Kresach Wschod-nich, Warszawa 1925 (odb. „Zwiastun Ewangeliczny” 1925).
Glass J., W czterechsetną rocznicę reformacji w Polsce, [w:] Ewangelicy Polacy w świetle dokumentów urzędowych, zebrał J. Glass, Łódź 1919.
Gliński W., Reforma samorządu gminy żydowskiej w początkach Królestwa Polskiego – usta-nowienie Dozoru Bożniczego, [w:] „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku”, red. W. Puś, t. 2, Łódź 2004.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1902, t. III.
Goerne A., Z zakresu statystyki m. Łodzi, [w:] Informator m. Łodzi z kalendarzem na rok 1919, Łódź b.r.w.
Goldberg J., Osadnictwo „olęderskie” w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Seria I, z. 5, Łódź 1957.
Góral J., Kotewicz R., Tobjański Z., Zarys dziejów Zelowa, Zelów 1987.
Grad S., Najstarsza parafia łódzka (Krótki rys historyczny), „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 1974, t. 48, nr 1.
Grad S., Różański M., Bogu na chwałę. Historia parafii św. Stanisława Kostki w Łodzi, Łódź 2013.
Graliński T., Bibliografia do historii parafii diecezji łódzkiej, „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 1952, nr 7–9.
Graliński T., Spis parafii i kościołów Diecezji Łódzkiej i krótki ich opis historyczny, „Wiadomo-ści Diecezjalne Łódzkie” 1951, nr 11–12, 1952, nr 1–3, 10–11; 1953, nr 1–4, 9; 1954, nr 2–3. Grelewski S., Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937. Gretkowski A., Katolicyzm społeczny na przykładzie działalności charytatywno-społecznej
w diecezji płockiej w I połowie XX wieku, Płock 2001.
Gruszczyński K., 75 lat chóru „Jutrzenka” przy kościele św. Ducha w Łodzi, „Wiadomości Diecezjalne Łódzkie” 1985, nr 10–11.
Grundsteinlegung zur Kirche in Andrzejów, „Unsere Kirche” 1913.
Grzybowski K., Historia państwa i prawa Polski, t. IV, Od uwłaszczenia do odrodzenia pań-stwa, Warszawa 1982.
Guesnet F., Polnische Juden im 19 Jahrhundert. Lebensbedigungen, Rechtsnormem und Orga-nisation im Wandel, Köln 1998.
Guesnet F., Żydowskie i niemieckie organizacje w Łodzi w XIX w. Typy i stosunki, [w:] Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX i XX w. Sąsiedzi dalszy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997. H. J., Kilka uwag o ruchu Marjawickim w Łodzi z okazji jego 30-lecia, „Głos Prawdy”
1936, nr 18.
H. R., Erekcya dwóch nowych parafii w m. Łodzi, „Wiadomości Archidiecezjalne Warszaw-skie” 1915, nr 10.
Handels und Industrieblatt, „Neue Lodzer Zeitung. Illustierte Sonntags – Beilage” 1909, nr 47. Heike O., 150 Jahre Schwabenssiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen 1979.
Heike O., Das Deutsche Schulwesen in Mittelpolen. Ein Kapitel mihrsamer Abwehr staatlicher Unrechts, Dormund 1963.
Hoefig A., Powstanie listopadowe w świetle dokumentów łódzkich, „Rocznik Łódzki” 1928, t. 1. 100 [Hundert] Jahre evangelische St. Johanniskirche in Lodz, red. E. Dietrich, O. Heike,
Holtz E., Hundert Jahre göttlicher Gnaden und Treue an der evangelisch-lutherischen Parochie Alexandrow: Seiner lieben Gemeinde zum Gedächtniss ihres 100-jährigen Bestehens erzält, Łódź 1901.
Hundert Jahre göttlicher Gnade und Arbeit an der ev. Luth. Gemeinde zu Pabianitz 1827–1977, Łódź b. r. w.
Ignatowski G., Początki i dzieje cmentarza żydowskiego w Łodzi, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1987, nr 3–4.
Instytuty życia konsekrowanego w Kościele łódzkim, red. K. Dąbrowski, A. Janeczek, L. Witczak, Łódź 2000.
Jabłońska-Deptuła E., Skarbek J., W dobie między powstaniami (1832–1864), [w:] Chrześci-jaństwo w Polsce. Zarys przemian 966–1979, red. J. Kłoczkowski, Lublin 1992.
Janczak J., Ludność Łodzi przemysłowej 1820–1914, „Acta Uviversitatis Lodziensis. Folia Historica”, 1982, z. 11.
Janczak J., Ludność, [w:] Łódź. Dzieje miasta, t. 1: Do 1918 r., Warszawa–Łódź 1980. Janczak J., Struktura narodowościowa w Łodzi w latach 1820–1939, [w:] Dzieje Żydów
w Łodzi w latach 1820–1944, red. W. Puś, S. Liszewski, Łódź 1991.
Janik M., Kusiński J., Stępniewski M., Szambelan Z., Łódź na mapach 1793–1939, Łódź –Warszawa 2012.
Janik M., Nowak T., Żerek-Kleszcz H., Bedoń. Dzieje do roku 1939, Andrespol–Łódź 2009. Jażdżyńska J., Monografia miasta przemysłowego Aleksandrów w latach 1822–1870,
Łódź 1954.
Jeske-Choiński T., Historia Żydów w Polsce, Warszawa 1919. Jubiläums-Beilage zur „Lodzer Zeitung”, Lodz 1888.
Jubiläumschrift der „Lodzer Zeitung” 1863–1913, Łódź 1913. Kaczmarek R., Ksiądz Jędrzej Mayer pleban łódzki, Łódź 1939.
Kaczmarek R., Łódź i parafia łódzka w roku 1783, „Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane” 1936, nr 5–8.
Kaczmarek R., Materiały do dziejów parafii Kazimierz n. Nerem, Łódź 1938.
Kaczmarek R., Topograficzny opis parafii Mileszki obok Łodzi z końca XVIII stulecia, „Czasopismo Przyrodnicze Ilustrowane” 1937, t. 43.
Kaczmarek R., Zgierz z okolicą pod koniec XVIII wieku. Opis topograficzny parafii, Łódź 1937. Kaiser E., Superintendent Wilhelm Petrus Angerstein, Volksfreund – Kalende für Stadt und
Land, b. m. w. 1929.
Kameraz-Kos N., Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 1997.
Kanfer Y. Sh, The 1912–1913 Łódź rabbinic elections in the light of memoirs and archival documents, „Acta Judaica Lodziensia” 2011, t. 1.
Karczyńska H., Odnowiona Jednota Braterska w XVIII–XX wieku. Z dziejów ruchu religijnego herrnhutów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i na świecie, Warszawa 2012. Kempa A., Z przeszłości Karolewa, „Wędrownik” 2003, nr 378;
Kępski Cz., Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności w latach 1900–1918, „Biule-tyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1990, nr 3–4.
Kersz I., Szkice z dziejów Gminy Żydowskiej oraz cmentarza w Łodzi, Łódź 1996. Kieniewicz S., Historia Polski 1795–1918, Warszawa 1968.
