A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORICA 18, 1984
Barbara W a c h o w s k a
Z DZIEJÓW RUCHU KOM UNISTYCZNEGO W KUTNOW SKIEM (1918— 1938)
D ziałalność p a rtii p o lity czn y ch w K utnow skiem w d w udziesto leciu m iędzyw o jenny m d aw ała szeroki w ach larz p o staw i p ro pozycji p ro g ram ow ych. Z asięg społeczny i siła ideow ego o d działyw ania poszcze gólnych stro n n ictw była jed n ak że n ieró w n o m iern a. N a koniec 1928 r. w ładze pow iato w e o d n o to w ały 27 o rgan izacji ró żnych p a rtii i s tro n n ictw politycznych. Były w śród nich zaró w n o tw o ry m ło d e jak i s tru k tu ry o d aw n ych tra d y c ja c h , m ocno osadzone w m iejscow ym układzie sił społeczno-politycznych. D ziałały u g ru p o w an ia sk ra jn ie praw ico w e i k o n se rw aty w n e jak i siły lew icow e, rew o lu c y jn e. W reszcie istn iały tu org an izacje zw arte, m ocno zary so w ane, ustabilizow ane ja k i n ie w yraźne, rozm azane, k tó ry c h ko nsolidacja, m im o zabiegów , nie p rz y nosiła rezu ltató w .
Isto tn e treści ideow e i społeczne w nosiła do życia polityczneg o w K utnow skiem K om unistyczna P artia Polski. W początkow ym o k re sie K utno i p ow iat w chodziły w skład o k rę g u p a rty jn e g o płocko-w ło- cław sko -k utnow skieg o . Był to dość ro zleg ły o k ręg i w e w n ętrzn ie n ie sp ójny. Szczególnie odm iennie u k ład ało się życie p a rty jn e w Płockiem . Po n ara d z ie z ak ty w em w ładze k ra jo w e p a rtii w y łączy ły Płockie z te go okręgu. U form ow ał się w ięc o k ręg k u tno w sk o-w łocław ski. K iero w nictw o organizacji ok ręg o w ej m iało sw ą siedzibę tam, gdzie ak tu a ln ie b y ły lepsze w aru n k i p rac y k o n sp ira c y jn e j, a w ięc na przem ian raz w K utnie, raz w e W łocław ku. Latem 1925 r. K om itet O k ręg ow y KPP działał w K utnie. W ów czas na sk u te k liczebnego osłab ienia org an izacji pło ckiej i ten te re n ok reso w o znów został w łączony do o k ręg u kut- n o w sko-w ło cław sk iego 1.
1 A rch iw u m P a ń stw o w e w Ł ow iczu (dalej A P w Ł), S ta ro stw o P o w ia to w e Kut n o w s k ie (dalej SPK), t. 273, k. 290, Pism o s ta r o sty k u tn o w sk ie g o do W y d zia łu B ezp ieczeń stw a P u b liczn e g o U rzęd u W o je w ó d z k ie g o W a r sz a w sk ie g o dn. 31 XII 1928 r.
W tym w łaśnie o k resie K utno w y raźn ie o d g ry w ało w iodącą rolę w ży ciu o rg an izacy jn y m KPP. K utnow skie cech o w ała duża p rężno ść m ie j scow ej o rgan izacji ta k dalece, że w ładze sta ro ścia ń sk ie pow iat id e n ty fikow ały z obszarem o k ręg u p a rty jn e g o KPP. T w ierd ziły one, iż „po w iat stanow i o rg an izację o k ręg ow ą", k tó ra w edług n ich m iała liczyć dziew ięć dzielnic. Były to: K utno. G ostynin, Ż ychlin oraz gm iny: Krzy- żanów ek, W ojszyce, W itonia z łęczyckiego, Sójki, Łanięta. S tarosta k u tn o w sk i tw ierd ził n astęp n ie, iż w w y m ienion ych dzielnicach fu n k cjo n o w ały koła p a rty jn e . W y m ien iał je w K oszew ach K ościelnych, Sie- m ienicach, W ojszycach, Łękach, Bedlnie, O rłow ie, W itonii, Strzelcach, W ieszczycach, R yszardow ie, G o sty n inie i K utnie. Przy czym w ty ch m iastach było ich po kilka, choć d o k ład n ej liczby sta ro sta nie znał. D ziałacze k om unistyczni w spom inają nad to koła w Ż ychlinie, K ro śniew icach oraz D ąbrow ie. W K utnie d ziałała w ów czas p a rty jn a in sta n c ja o k ręg o w a oraz k o m itet dzielnicow y. Społeczną bazę d z ia łal ności kół p a rty jn y c h staro stw o w iązało ściśle ze Spółdzielnią „R obot n ik " oraz N iezależną P artią C hłopską. Pierw sza dom inow ała jak o za plecze k a d ro w o -o rg an izacy jn e w K utnie, a d ru g a głów nie w R yszar dow ie i W ieszczycach. W św ietle inform acji sta ro sty K om itet O k rę gow y KPP w K utnow skiem działał w ów czas poprzez w ydziały: sam o rządow y, k ultu raln o -o św iato w y , spółdzielczy, p ro pagandow y , m łodzie żowy, k o b iecy i ro ln y. K om itet d y sp o no w ał w ów czas w K utnie m aszy ną do pisania, pow ielaczem um ożliw iającym w yd aw an ie ulotek, m iał d obrze zak o n sp iro w ane ,,przejazdów ki" i rozliczne p u n k ty ko n tak to w e. W latach 1925 i 1926 w ładze a d m in istra c y jn e zauw ażały żyw ą działal ność jed n eg o etato w eg o in stru k to ra KPP, k tó ry ściśle w spó łpracow ał z in stru k to re m NPCh, a m iał sw oich p o p rzed ników n a tym te re n ie już od 1919 r .a
W instancji o k ręg o w ej w lata ch 1919— 1923 działali H e n ry k A ugs- berg, S tanisław Bombalski, Ludom ir Jano w sk i, M irosław K apitułka, W ła d y sław I enc, Fran ciszek O lejniczak, S tanisław Suski, Jad w iga Szatkow ska, Jad w ig a T rzask o w ska i S tefan W ałęsa. W o k resie 1921—
1923 obok Lenca i Suskiego p racę p a rty jn ą podjęli S tanisław A dam czew ski, W ład y sław D w orakow ski, Ja n Jóźw iak, W in c e n ty W a rd a i jego żona M alw in a3. W latach 1924— 1926 W ard ó w w k om itecie o k rę gow ym w spom agali J. G rzegorczy k i S tasiak. D ziałalność tego p ie rw szego k o n c e n tro w a ła się na te re n ie K utna, a d ru g ieg o zaś n a w si
kut-* AP w L, SPK, t. 17, M a te r ia ły do. sy tu a c y jn e g o sp ra w o zd a n ia za rok 1925; A rch iw u m K om itetu Ł ód zk iego PZPR (dalej AKŁ PZPR), Z esp ó ł W sp o m n ień (dalej ZW ), nr inw . 66, W sp o m n ien ie J ó zefa G ru d ziń sk iego.
s F. Ś w i e t l i k o w a , K o m u n i s t y c z n a Partia R o b o tn icz a P o ls k i 1918— 1923, W a r sza w a 1968, s. 348,
n o w sk ie j4. W K om itecie D zielnicow ym zaś, tj. w sam ym m ieście, dzia łali od połow y lat d w u dziesty ch Józef G rudziński, P iotr M iszczak, J ó zef Rządkiew icz, Jad w ig a Szlenkow a5.
O rg a n iz a c ja o k ręg o w a coraz b ard ziej się um acniała, a o k ręg p a r ty jn y ro zrastał. W 1928 r. n ależał doń tak że Konin, Koło i okolice®. W latach 1929— 1930 w skład o k ręg u p a rty jn e g o kutnow sko-w łocław - skiego w chodziły p o w iaty : gostyn iń sk i, k utnow ski, nieszaw ski, lipnow - ski i W łocław ek, O rg a n iz a c ja nad to u trzy m y w ała ścisłe k o n ta k ty z Ło wiczem , G ąbinem i Łęczycą. W ed łu g ro zezn an ia władz p o licy jn y ch w KD KPP w K utnie działali n ad al w ty c h lata ch W ard o w ie, F ra n ci szek Szlenk oraz A ndrzej G rzegorczyk, Bogdan Łapiński i Kazim ierz Spiew ankiew icz7. W ład ze o d n o to w y w ały żyw ą działalność kół w K ut nie, Bedlnie, Łękach, Siem ienicach, K rzyżanów ku, W ojszycach, K ro śniewicach,. Ż ychlinie. W sk azy w ały na n a d e r a k ty w n ą p rac ę o k rę g o w ego w y d ziału ro ln eg o oraz MOPR. Siady w zach o w an y ch źród łach św iadczą o w y so k iej ak ty w n o ści m łodych i starszych, kół polskich i żydow skich, o o ży w io nych k o n ta k ta c h z o rganizacjam i zw iązk o w y mi, spółdzielczym i i sto w arzy szeniam i k u ltu ra ln o -o św iato w y m i8.
N a p o czątk u la t trz y d z ie sty c h o k ręg zachow ał sw ą stru k tu rę te r y to rialną. Z w oj. w arszaw sk ieg o n ależały doń p o w iaty : k utnow ski, go stynińsk i, lipnow ski, nieszaw ski i w łocław ski, a z woj. łódzkiego p o w iat kolski i konińsk i. K om itet o k ręg o w y zn ajdow ał się w ów czas w e W łocław ku. W składzie jego e g z ek u ty w y byli S tanisław Suski, W ła d y sław Lenc, W o jc iec h Szatkow ski i Leon K ostrzew ski. W szyscy oni b yli ro b o tn ik am i w w ie k u od 30 do 38 lat. W K utnie zaś działał w ów czas K om itet D zielnicow y i K om itet M iejscow y. P ierw szy działał na te re n ie p ow iatu, k tó ry stan ow ił dzielnicę p a rty jn ą , d ru g i zaś k iero w ał działalno ścią p a rty jn ą w sam ym m ieście. Skład społeczny oby d w u in stan cji nosił w y b itn ie robo tn iczy c h a ra k te r. Byli w nim ślusarze, k ra w cy, szew cy, ro b o tn icy n iew yk w alifik ow an i. W ie lu z nich znajdow ało się w ów czas bez p racy . R ozpiętość w iek u b yła znaczna, od 26 do 52 lat. E gzekutyw ę KD stanow ili: K. Spiew ankiew icz, M. W ardow a, H ersz Z yller, N usym K lar, Bogdan Ł apiński i S tan isław H ibel. N ajstarszym z nich b y ł Łapiński (52 lata), n ajm łodszym K lar (26 lat). W K om itecie
4 AP w L, SPK, t. 17, M a te r ia ły do sy tu a c y jn e g o sp ra w o zd a n ia za rok 1925. - 5 AKŁ PZPR, ZW , nr inw . 66, W sp o m n ien ie J ó zefa G ru d ziń sk ieg o , s. 1.
6 A. C z u b i ń s k i , Ruch r o b o t n i c z y w e w s c h o d n i c h p o w i a t a c h W i e l k o p o l s k i w o k r e s i e II R z e c z y p o s p o l i t e j (1918— 1939), P ozn ań 1962, s. 77.
7 C en traln e A rch iw u m КС PZPR (dalej CAKC), U rząd W o je w ó d z k i W a rsza w sk i (dalej U W W ), 276/11-13, S p raw ozd an ie s y tu a c y jn e za p ó łr o cz e 1929—1930, s. 30, 31.
8 CAKC, U W W , 276/11-13, S p ra w o zd a n ie ze stan u o r g a n iza c y jn e g o KPP, KZMP oraz MOPR na te re n ie w o je w ó d z tw a w a r sz a w s k ie g o 1 I— 30 V I 1930, s. 18.
M iejscow ym zaś działali S ym cha C iołek, Daw id i M ajer G oldm anow ie, W a le ria G rabow ska, Józef Jaro szew sk i, Ewa i H ersz K irszbaum ow ie o raz W o jciech C hróścik. N ajm łodszy — C iołek — liczył 22 lata, a n a j starszym i byli Ja ro szew sk i i K. K irszbaum — obaj po 38 la t9. J e s t to jed n a z n iew ielu zach ow anych w źró dłach tak pełn a inform acja o sk ła dzie osobow ym in stan cji p a rty jn y c h w K utnow skiem .
W d ru g ie j p ołow ie 1932 r. i n a stę p n ie w 1933 r. w KD w K utnie działali: Chaim Z akrzew ski, H erm an B ecker, Jo se k Z anerbach , Leon D ziankow ski, Stefan G ajew icz i B ronisław K ustosik. Spośród nich D ziankow ski b ył u rzędn ikiem zaś pozostali robotnikam i. Do n a ja k ty w niej d ziałający ch n ależały w ów czas o rg an izacje w K utnie, K ro śn iew i cach, Ż ychlinie, D obrzelinie, Bedlnie, O stro w ach i Ł an iętach 10. W k o ń cu 1933 r. do e g z ek u ty w y KO KPP n ależała G ilta R ap apo rt ps. ,,Berta", H elena P erlik o w sk a oraz działacz o pseudonim ie „L eon”, a p raw d z i w ym im iepiu A ndrzej, w źródłach jed n ak że nie zachow ało się jeg o n a zw isk o 11. N a przełom ie 1933 i 1934 r. se k re tarz em KO KPP w K utnie- -W łocław ek b ył Stefan W ałęsa, a w śród członków e g z ek u ty w y o k rę gow ej znajd o w ał się W ła d y sław Z alew sk i12.
F u n k cjo n ariu sze КС KPP p rzy je żd ż a jąc y w K utn ow skie stw ierdzali w 1933 r. sy stem aty czn ą w sp ó łp racę instan cji o k ręg o w ej z dzielnicą ko nińską, kolską, żychlińską, k u tn o w sk ą i z W łocław kiem . K om itet O k ręg o w y o ceniał dzielnicę k u tn o w sk ą jak o m ocną. P a rtia m iała tu ta j rozległe w p ły w y w m ieście i dość liczne kom órki n a w siach oraz w śród ro b o tn ik ó w folw arcznych. O d n o tow y w an o żyw ą działalność ag i ta c y jn ą i o rg an izacyjn ą, zw łaszcza w ru ch u s tra jk o w y m 13.
N a p o czątku 1934 r. został zo rgan izo w an y skład KD KPP w K utnie. M iało to n a celu w p ro w ad zen ie do in stan cji dzielnicow ej szerszej g ru py a k ty w u w iejskiego. Z w iększyła się liczba k o m ó rek p a rty jn y c h na w siach. Znaczne e fe k ty w p ra c y p o lityczn ej na wsi k u tn o w sk ie j p o d n io sły w y raźn ie w p ły w y p artii i spow odow ały, iż w n o m en k latu rze p a rty jn e j d z ie ln ic a ,ta oraz lipnow ska i k o n iń sk a u zy sk ały m iano sz tu r
9 С AKC, U W W , 276/11-13, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e ze sta n u o rg a n iza c y jn e g o KPP w 1933 r„ s. 7.
10 CAKC, U W W , 276/II-2, k. 46, Stan o ig a n iz a c y jn y KPP, KZMP za d ru gie p ó ł ro cze 1932 r.
11 CA KC , U W W , 276/II-1, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za p a źd ziern ik 1933 r., s. 7.
11 C A K C , U W W , 276/II-1, k. 81, S p raw ozd an ie s y tu a c y jn e za gru d zień 1933 r. 13 CAKC, Sp raw ozd an ia K om itetu O k r ęg o w eg o KPP W ło c ła w e k — K utno (dalej SKO KPP W -K), S p raw ozd an ie czło n k a C en tra ln eg o W y d z ia łu R o ln eg o za paździer nik na p o w ia t W ło c ła w e k , P łock , b. d., s. 2.
m o w y ch14. W tym że 1934 r. zaszły też zm iany w s tru k tu rz e o rg a n iz a c y jn e j o k ręg u p a rty jn eg o . Rozwój p artii i dążność do jej um ocnienia zrodziły p ro je k t u tw o rzen ia podokręgów . Z apew ne latem tego roku zostały one utw orzone, gdyż jesien ią już fu n k cjo n o w ały k o m itety pod- okręgow e, a p rzy nich sp ecjaln e g ru p y a k ty w u sp e cja liz u ją c e się w działalności na wsi. J a k w y g lądało to w K utnow skiem tru d n o je sz cze dziś stw ierdzić. S praw a ta w ym ag a d alszych p oszuk iw ań b a d a w czych. W tym czasie została tak że u tw o rzo na jed n o stk a p a rty jn a po- n ad o kręg o w a. Stanow ił ją obw ód. Byt to tzw. obw ód rolny. W jego skład w chodził o k ręg poznański, k u tn o w sk o -w łocław ski i płocki. J e sienią 1934 r. stw ierdzono, iż w w y n ik u ty ch zm ian znacznie p o su nęła się naprzód rozbudow a organ izacji p a rty jn e j na wsi teg o rejo n u . P artia znalazła szersze dojście do ro b o tn ik ó w folw arcznych, chłopów in d y w id u aln y ch i do m łodzieży chło p sk iej. O dczuw ała też zw iększanie liczebne sw ych szereg ó w oraz znaczne oży w ienie się wsi. W o k ręg ach p ow ydzielano g ru p y zd olnych ak ty w istó w , k tó rz y d obrze znali p ro b lem a ty k ę życia w iejsk ieg o i ci p odjęli sy ste m aty c zn ą i p lan ow ą ro z budow ę sieci o rg an iz ac y jn e j p a rtii15. W tym czasie zapew ne s e k re ta rzem K om itetu O k ręg o w eg o KPP W ło cław ek-K u tno został A lek san d er B urski-H elm an ps. „ J u lia n " 1®.
W d ru g iej połow ie lat trzy d z ie sty c h na sk u te k p o tęg u ją ce g o się te rro ru zaw ęziła się sieć o rg an iz ac y jn a KPP. N a p o czątk u 1937 r. w y słan n ik КС zetk n ął się ty lk o z p rac ą sek retarza, w sp ieran eg o przez dw óch członków KO. Tak uszczuplony skład instan cji o k ręg o w ej sp o w odow ał, iż „rob ota bardzo na tym u cierpiała, zw łaszcza w ie js k a " 17 K ierow nictw o o k ręg u d o k ład ało w szelkich s ta ra ń b y nie uszczuplić zasięgu o d d ziały w ania partii. Przez szereg ty g o d n i p o św ięcało ono d u żo czasu zagadn ien iom w ew n ątrzo rg an izacy jn y m , doborow i kad r w o k rę gu i w dzielnicach oraz p ra c y w y cho w aw czej w e w łasn y ch szeregach. D ziałalność p ro p ag a n d o w o -a g ita c y jn ą tak zbudow ano, iż dużo w niej m iejsca, obok problem ó w o g ó ln o p o lity czny ch (w alka o pokój i sp raw a H iszpanii), zajm o w ały k w estie do ty czące m łodzieży, jej praw , sy tu acji ekonom icznej, p e rsp e k ty w życiow ych, p o n ad to bezrobocie, m ożliw ość jeg o rozw iązania o raz form y pom ocy b ezro bo tnym . S p raw y te znalazły się w c en tru m z a in tereso w an ia o rg an izacji całą w iosnę 1937 r .18 Do
14 CA KC , SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie czło n k a S ek cji R o b o tn ik ó w R o ln y ch z o k ręg u W ło c ła w e k za o k res 15 I— 15 II 1934 r., s. 1 , 2.
15 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie p r z ed sta w ic ie la C W K z ob jazd u 1— 15 X 1934 r., s. 1, 2.
16 W . R a t y ń s k i , L ew ic a z w i ą z k o w a w II R r z e c z y p o s p o l i t e j , W a rsz a w a 1976, s. 105.
17 C A K C , SKO KPP W -K , S p raw ozd an ie z o k rę g u za lu ty 1937 r., s. 1. 11 CAKC, SKO KPP W -K, S p raw ozd an ie z k u tn o w sk ie g o , k w ie c ie ń 1937 r., s. 1.
jak ich ona d oprow adziła rez u lta tó w tru d n o jeszcze orzec, poniew aż problem ten w ym aga d alszy ch badań.
W org an izacji k u tn o w sk ie j w yro sła g ru p a działaczy d ele g a tó w na zjazdy i k o n fere n c je p a rty jn e , a także fu n k cjo n ariu szy КС. O k ręg na II Zjeździe KPP rep re z en to w a ł z głosem d e c y d u ją c y m S tanisław Suski ps. „O sow ski", „Kosa", k tó ry tak że uczestniczył w I Z jeździe w 1918 r. ja k o d e le g a t PPS-Lewicy z W ło c ła w k a 19. N a IV K o nferencji deleg atem z o k ręg u był W in c e n ty W ard a, noszący w ów czas p seudonim „Łukasz". W ko n feren cji n a d to b rał udział F ran ciszek Szlenk ps. „F ran ek", „W i- delski", czołow y działacz k u tn o w sk iego , ale w ów czas w y stąp ił jak o d e le g a t G órnego Śląska-’0, zaś o k ręg w łocław sko-ku tno w ski re p re z e n to w ał na V Z jeździe w 1930 r.
W 1927 r. znalazła się w śród u czestn ik ó w IV Z jazdu z m and atem d e le g a ta M alw ina W ard o w a ps. „N ina", „K osow ska". W o statn im VI Z jeździe KPP w 1932 r. b rał udział d e le g a t z o k ręg u k utnow sko-w ło- cław skiego, k tó re g o nazw isko w d o k u m en tach się nie zachow ało. Zna- m y jed y n ie jeg o pseudonim „B ern ard "21. Spośród pow yższej g ru p y W . W a rd a b y ł członkiem fu n k cjo n ariu szem C e n tra ln eg o W y d ziału Rol nego, gdzie w latach 1920— 1923 w sp ó łp raco w ał z W łodzim ierzem Dą brow skim , Szczepanem Rybackim , T adeuszem Sikorow skim , Edw ardem Sokołow skim , a n a stę p n ie z Ja n em H em plem i Tom aszem Dąbalem*2. W źró dłach zachow ało się n ieco inform acji o przep ro w ad zo n y ch przez KPP w iecach i zeb raniach . W 1924 r. przep ro w ad ziła ona w Kut- n ow skiem 5 w ieców p o selsk ich oraz 48 zeb rań m iejscow ych o rg a n i zacji. Ja k na o rg an izację d ziałającą n iele g aln ie b y ła to liczba im ponu jąca. KPP zorganizow ała bow iem c z te ro k ro tn ie w ięcej zebrań niż „P iast", blisko p ięcio k ro tn ie w ięcej niż „W yzw olenie", dw a razy w ię cej niż PPS, a przecież w szy stk ie te trz y p a rtie d ziałały leg a ln ie 23. W w iecu w K utnie w ziął udział poseł Stefan K rólikow ski. Dnia 16 XI 1924 r. p rzy b yło n ań około 200 osób. W ładze tw ierdziły, iż połow ę zgrom adzonych stanow ili m iejscow i kom uniści. P rzebieg w iecu m iał być „b u rzliw y z pow odu w y stą p ie ń m iejsco w ej organ izacji PPS"24. W e dle tychże sam ych źródeł w 1925 r. KPP m iała w K utnow skiem p rz e
18 II Z ja z d K o m u n i s t y c z n e j Part ii R o b o t n i c z e j P o ls k i (19 X I— 2 X 1923), W ar szaw a 1968, s. 96, 667; W y k a z u c z e s t n i k ó w z j a z d ó w KPP, „Z p o la w alk i" 1960, nr 3(11), s. 89.
г0 /V K o n i e r e n c ja K o m u n i s t y c z n e j Par tii R o b o t n i c z e j P o ls k i (24 X I — 23 XII 1925), t. 2, W a rsza w a 1972, s. 447.
,l W y k a z u c z e s tn ik ó w . .. , s. 92, 95, 97, 98.
22 М. M e g 1 i с к a, Pra sa KP RP 1918— 1923, W a rsza w a 1968, s. 263. 83 A P w Ł, SPK, t. 26, k. 87, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za rok 1924. г4 A P w Ł, SPK, t. 26, k. 69, S p raw ozd an ie s y tu a c y jn e za listo p a d 1924 r.
p row adzić jed y n ie pięć ze b ra ń m iejsco w y ch o rganizacji oraz sześć w ie ców poselskich. Z posłów byli tu ta j S. K rólikow ski, Tom asz P ry stu pa, Józef S k rzyp a i S tan isław Ł ańcucki2S. T ak m ałą liczbę ze b ra ń o rg a n i zacji staro stw o tłum aczyło zm ianą ta k ty k i KPP. M iała ona po legać na tym, że p a rtia o g ran iczy ła do m inim um w łasne zebrania, n ato m iast w y k o rzy sty w a ła zeb ran ia innych stro n nictw , na k tó ry c h zdan ia m ów ców p rze jask ra w ian o , a głosy n iezad ow olo n ych pow iększan o tw o rząc o k re śloną psychozę społeczną, jak o b y b yło ,,bardzo żle a n aw et b ezn a d z ie jn ie " 2®. W ładze a d m in istra c y jn e p rzy z n a w a ły p rzy tym, iż ro biły w szystko, by nie dopuścić do zeb ra ń k o m u n isty czn y ch lub je roz pędzać. G dy w k w ie tn iu 1926 r. p rzy je ch a ł na w iec poselski do Lu bienia S y lw ester W ojew ódzki, z polecen ia w ładz w ojew ódzkich, z g ru pow ano 150 p o lic ja n tó w 27.
Stan liczebny KPP w o k ręg u kutn o w sk o -w łocław sk im k ształto w ał się na poziom ie organ izacji śred n iej w ielkości. N a p o c z ątk u 1919 r. w raz z Płockiem liczyła ona po n ad 200 członków 28. Badacze zau w a żali żyw y rozw ój o rg anizacji w 1921 r., w sam ym ty lk o W ło cław k u KPP p osiad ała w ów czas 90 członków zo rg anizow anych w 15 kołach. W połow ie 1923 r. skup iała ona 140 członków d z ia łają c y ch w 22 k o łac h 29. Do akcji p o lity czn y ch m obilizow ała ona na tym te re n ie około 1000 ludzi, a zyskiw ała p o p a rc ie k ilk u ty się c y 30. M im o re p re sji i a re sz tow ań w listopadzie 1923 r. o k ręg liczył 110 członków ii 25 kół, zaś w g ru d n iu tego ro k u — 126 członków 31. W ładze zauw ażały, iż re p re sje pow o d o w ały ty lk o chw ilow e osłabienie, p rzy ciszan ie ruchu, a n a stęp n ie dalszy rozw ój i w zrost liczeb n y o rg an iz ac ji32. W 1923 r. za n a jb a rd zie j p o d atn e n a w p ły w y KPP sta ro stw o uznało służbę folw arcz ną oraz ro b o tn ik ó w w K utnie. W tym o statnim odn o to w y w an o o ddzia ły w an ie p a rtii na k o lejarzy , w śród k tó ry c h działało k oło p a rty jn e . W m arcu 1924 r. w K utnow skiem działało 5 kół KPP33. S taro sta zaś, k tó ry działalność ko m un istów — jak w yzn aw ał — o bserw ow ał b
ar-** A P w Ł, SPK, t. ,25, k. 5, 7, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za rok 1925. 16 A P w Ł, SPK, t. 26, k. 33, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za gru d zień 1925 r. *7 A P w Ł, SPK, t. 25, M a teria ły do sp ra w o zd a n ia sy tu a c y jn e g o za rok 1925, s. 17. “ H. M a l i n o w s k i , P o w s t a n i e i p i e r w s z y o k r e s d z i a ł a ln o ś c i KPP, W a rsza w a 1958, s. 30. *’ Ś w i e t l i k o w a , op. cit., s. 215, 276. 30 II Zjazd..., s. 95. 11 Ś w i e t l i k o w a , op. cit., s. 326. 3* A P w Ł, SPK, t. 24, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za p aźd ziern ik 1923 r., s . 46. 33 F. Ś w i e t l i k o w a , Struktura o r g a n iz a c y j n a KP RP 1918— 1923, „Z p o la w a lk i” 1959, nr 1 (5), s. 34.
dzo sk ru p u latn ie, obliczał ich siłę w pow iecie n a 2000 członków . K on klu dow ał on w sp raw o zd an iu do w ojew ody, iż ,,w p ływ y ich zataczają coraz szersze kręgi, a sp o rad y czn e re p re s je a d m in istra c y jn e o taczają ty lk o nim bem m arty ro lo g ii ich przyw ódców , p rzy c z y n ia ją c się do p o w iększania ich sz ere g ó w "34.
Latem 1925 r. k rajo w a in stan cja p a rty jn a szacow ała o k ręg wło- cław sko -k utn o w sk i na 16 k ó ł35. M iejscow e w ładze p olityczn e o b se rw o w ały n a p ły w do KPP „dość licznego ele m en tu b ęd ąceg o pod w p ły w am i PPS", co m iało n astąp ić na podłożu ciężkiej sy tu a c ji ekonom icz nej, w zro stu bezrobocia, ale tak że „zm iany m etody p rac y o rg a n iz a c y j n e j" 3®.
W ko ńcu 1929 r. o k ręg kutn o w sk o-w ło cław ski p o siad ając 2 kom i te ty dzielnicow e i 3 m iejscow e liczył 30 kół p a rty jn y c h o łącznej liczbie 287 członków . W sam ym K utnie było w ów czas 9 kół p a rty j n y ch i m łodzieżow ych. Bardzo liczne skup isko członków m iała w ó w czas KPP w gm. W o jsz y œ , a szczególnie w B edlnie37. W pierw szej po łow ie 1932 r. w 7 dzieln icach o k rę g u było 5 o rg anizacji m iejcow ych o łączn ej liczbie 44 kół. W drugim p ółroczu p rzy b y ła jeszcze 1 d ziel nica, 2 o rg an izacje m iejscow e, a liczba kół w zrosła do 70. Skupiały one ogółem 313 członków 38. W p aźd zierniku—listopadzie 1932 r. w dzielnicy k u tn o w sk iej zbudow ano 8—9 now ych ko m ó rek na w siach, g łów nie folw arkach, w tym d o tarto do 3 now ych. W edług szacunków p a rtii ogółem w o k ręg u w stąp iło do KPP około 200 chłopów . F u n k cjo n ow ało 30 k o m itetów folw arczn y ch i 7 k o m itetó w g m in n y ch 39. W k o ń cu 1932 r. stan liczebny KPP w d zielnicy k u tn o w sk ie j КС szacow ał na 340 członków , w tym byli członkow ie o rg anizacji p a rty jn e j, m łodzie żow ej, MOPR i „P ioniera". W ro k później liczba nieco spadła. W y nosiła ona łącznie w ty ch g ru p ac h 298 osób40.
W io sn ą 1934 r. na wsi k u tn o w sk ie j było 7 k o m ó rek p a rty jn y c h 0 ogólnej liczbie 25 członków . N ad to naw iązano 5 k o n ta k tó w z ch ło pam i in d yw idualnym i i 2 ro b o tnikam i folw arcznym i41. N a przełom ie
11 AP w Ł, SPK, t. 26, k. 87, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za rok 1924. 35 IV K on fe ren cja.. ., t. 1,'s. 222.
* A P w Ł, SPK, t. 25, k. 3, 4, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e za rok 1925.
37 CAKC, U W W , 276/II-3, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e p ó łro czn e 1929—1930, s. 31, 32. 38 CA KC , U W W , 276/П-3, Stan o r g a n iz a c y jn y za dru gie p ó łr o cz e 1932 r. KPP 1 KZMP, s. 19.
39 CAKC, SKO KPP W -K, W sp r a w ie r o b o ty roln ej na o k ręg u W ło c ła w e k — Kutno za ok res m aj— listo p a d 1932 r., s. 1.
40 CAKC, U W W , 276/И-3, k. 52, 53, Stan o rg a n iza cji k o m u n isty c z n y ch na d zień 31 XII 1932 r.; ... na d zień 31 XII 1933 r.
41 CAKC, SKO KPP W-K, S p ra w o zd a n ie czło n k a s e k c ji r o b o tn ik ó w r o ln y ch z o k ręg u w ło c ła w s k ie g o od 5 IV do 5 V 1934 r., s. 1.
1934 i 1935 r. w śród m iejscow ych żołnierzy działało 7 członków KPP i 6 sy m p a ty k ó w 42, n ato m iast w lu ty m —m arc u 1935 r. w 37 P u łku P ie choty w K utnie b y ło 5 członków p artii, 6 sy m p aty k ó w oraz 3 kom u nistów w Z w iązku R ezerw istó w 43, W m aju —czerw cu tegoż ro k u stan ten się pow iększył, fu nk cjo n o w ały 3 k o m órki p a rty jn e , a w nicłr 10 członków p artii, w sp ó łp racow ało z nim i 3 sy m patyków . Z ostał u tw o rzony k o m itet pu łko w y sk ła d a ją c y się z 4 osób. Szacow ano, iż g d y b y był człow iek, k tó ry by sy ste m aty c zn ie obsłu giw ał żołnierzy, o rg an iz a cja p a rty jn a w w o jsk u w ciągu m iesiąca liczy łab y 30 o só b 44. W lipcu—
sie rp n iu 1935 r. o rg an izacja w K utnie sk u p iała w sw ych szeregach 22 żołnierzy. W śró d nich znalazło się 13 rek ru tó w . Byli to w szystko robotnicy, zaró w no P olacy ja k Żydzi i U k ra iń c y 45. W tym czasie je d n akże n o tow an o sp ad ek liczby kół i członków p a rtii n a wsi k u tn o w skiej. Z k ilk u n a stu p ręż n y c h k o m ó rek istniało ty lk o form alnie 6 k o m órek chłopskich i ty leż fo lw arczn y ch 4®.
W 1936 r. zorg anizow an a m łodzież k o m u n istyczn a liczyła w K utnie 210 członków 47. N a p o czątk u 1937 r. o rg an iz ac ja KPP w dzielnicy k u t n o w sk iej sk ład ała się z około 70 osób, w tym w sam ym m ieście było blisko 50 zorganizow anych, jed n ak że w św ietle ocen y instancji o k rę gow ej była w śród n ich w ielk a liczba m artw y ch dusz, a cała o rg a n i zacja p o lity cznie p rez e n to w a ła się dość słabo, nie p o siad ając n aw y k u sy ste m aty c zn e j p ra c y 48. O sta tn ie d an e o sta n ie liczebnym o rg an izacji KPP w K utnie d oty czą luteg o 1937 r. O rg a n iz a c ja w m ieście liczyła w ów czas 55 członków . W śród nich było 14 ko lejarzy , 3 m etalo w có w z fabryk i „K raj", 7 bezrobotnych, 3 ro b o tn ik ó w budow lanych, 7 spo żywców, 5 szew ców , 7 kraw ców , 4 z kom ó rk i m ieszanej i 5 chłopów d ziałający ch w SL, spośród k tó ry c h jed en zasiad ał w zarządzie p o w ia tow ym S tro n n ic tw a 49.
48 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie W y d z ia łu W o js k o w e g o z 1934/1935 г., s. 1.
43 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie za o k res 10 II— 4 III 1935 r., s. 2, 3. 44 CAKC, SKO KPP W -K, S p raw ozd an ie z ob w o d u P ło ck — W ło c ła w e k — Kutno za ok res od 15 V do 15 V I 1935 r., s. 3.
45 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie o g ó ln e z ob w o d u P łock — W ło c ła w e k — — K utno za o k res od p o ło w y III do 12 VII 1933 r.; ...za o k res 18 VII do 15 VIII 1935 r., s. 1 , 2.
40 CA KC , SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie z o b w o d u r o ln eg o W ło c ła w e k — K ut n o — P ozn ań za sierp ień — w r z e sie ń 1935 r., s. 1.
4 7 R. T o r u ń c z y k , W w a l c e o fron t m ł o d e g o p o k o le n ia . K o m u n i s t y c z n y Z w i ą z e k M ł o d z i e ż y P o ls k i w la ta c h 1933— 1936, W a rsz a w a 1970, s. 380.
48 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie ok ręgu w ło c ła w s k ie g o sty c z e ń 1937 г., s * 1, 4.
49 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie z o k ręg u W ło c ła w e k — K utno za lu tv 1937 r., s. 8.
N a jb a rd z ie j rozb udo w aną działalność w K utnow skiem prow adził O k ręg o w y W yd ział Rolny. P raca jego, m im o chw ilow ych załam ań spo w o d ow any ch rep resjam i, stano w iła n ajm o cn iejszą stro n ę o k ręg u p a r ty jn e g o . Szczególnego rozm achu n ad ał jej W . W ard a, m ający znaczne dośw iadczenie, d u że u m iejętn o ści o rg an iz ac y jn e oraz rozległe h o ry zo n ty polityczne. W sp o rach w e w n ą trz p a rty jn y c h w latach 1927— 1929, k tó re d o tk n ęły także k u tn o w sk ą organizację, o pow iedział się on po stro n ie w iększości30.
W y d ział Rolny w lata ch 1918— 1919 tw o rzy ł w K utnow skiem K o m itety Folw arczne, a w n a stę p n y m o k resie k iero w ał dziesiątk am i s tr a j kó w ro b o tn ik ó w ro ln y ch. M ocna po zy cja KPP w ZZRR tego te re n u p o zw alała od działyw ać przez tę organizację, a liczne kom órki p a rty jn e ro zsian e po fo lw ark ach i w siach k utno w sk ieg o p ro m ie n io w ały na bliż szą i dalszą okolicę, u trzy m u jąc codzienne i żyw e k o n ta k ty z o rg a n izacją Łódź-Podm iejska, co było szczególnie w y raźn e w 1924 i 1925 r.sl KPP zn alazła też na tym te re n ie w spó ln y języ k z N iezależn ą P artią C hłopską i w ie lo k ro tn ie w y stęp o w ała razem , w czym ogrom ne zasługi położy ł m iejscow y p rzyw ódca NPCh B ronisław Łapiński, p o p u la rn y w W ierb niu , Sójkach, Bedlnie, K utnie i w ielu innych m iejscow o ściach5*. W lata ch n a stę p n y c h kom uniści działali w Z w iązku Lew icy C hłopskiej „Sam opom oc", w k tó re j na p rzy w ó dcę w y ró sł Ignacy S tasiak. Dzięki jeg o zabiegom „Sam opom oc" na wsi k u tn o w sk ie j n aw iązała szero ką w spółpracę z m iejscow ym i strażam i pożarnym i. W w ielu w yp ad k ach ściągało to na te o sta tn ie re p re s je w ładz, czego w y razem było roz w iązanie w czerw cu 1930 r. straży p o żarn ej w B edlnie53.
G dy lata w ielkiego k ry z y su 1929— 1933 p rzy n io sły w zm ożony stan n ap ięć na wsi k u tn o w sk iej, KPP lan so w ała h asło tw orzenia kom itetó w ak cji i p o d ejm ow an ia w alki stra jk o w e j. R obotnicy rolni dom agali się w yp łacan ia zaległy ch zarobków , nie obniżania płac, w strzy m an ia r e d u k cji i eksm isji, h o n o ro w an ia 8-godzinnego dnia p racy . C hłopi d o m agali się zniesienia opłat targ o w y c h i rogatko w ych , w y stęp ow ali przeciw podatkom , bronili się przed szarw ark am i. KPP naw o ły w ała ich n a d to do p rzep ęd zan ia sek w estrato ró w . W zebran iach i u lo tk ach KO
50 CAKC, KPP КС, K o resp o n d en cja S ek retariatu K ra jo w eg o 158/V -3, 15 lis t z dn. 22 III 1927 r., s. 1; U W W , 276/II-3, k. 2, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za p ó łro cze
1929—1930; S p ra w o zd a n ie ze sta n u o r g a n iz a c y jn e g o i stru k tu ry KPP i KZMP oraz MOPR od 1 I do 30 V I 1930 r„ s. 2.
61 В. W a c h o w s k a , Struktura i d z ia ła ln o ś ć o r g a n iz a c y j n a KP P o k r ę g u ł ó d z k i e g o 1918— 1926, Łódź 1973, s. 347.
M AP w Ł, SPK, t. 26, k. 4, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za w r z e sie ń 1926 r. 53 CAKC, U W W , 276/II-3, Stan o r g a n iza c y jn y ZLCh «S am op om oc» w I p ółroczu 1930 r., s. 2.
KPP zw racał się do bezrolnych, m ałorolnych, śre d n io ro ln y c h lub czę sto apelo w ał do „T ow arzyszy C hłopów ". W p ro p agan dzie p a rty jn e j dom inow ało w ow e lata hasło „N iech ży je z b ro jn e p o w stan ie robotni* к ów, chłopów i żo łn ie rz y "54.
W latach 1934— 1935 p rzy OW R d ziałały w K utnow skiem b ry g ad y szturm ow e. Były to g ru p y a k ty w istó w p a rty jn y c h znajqcy ch w ieś i jej potrzeby. E fekty ich p rac y uznano za d o b ry przy kład , godny p o p u laryzacji w inn ych o k ręg ach p a rty jn y c h 55. P osu nęły one "nacznie n a przód rozbudow ę o rg an iz ac y jn ą i w zro st szereg ów p a rty jn y c h . O ce niano, iż dop row ad ziły one do ogólnego o żyw ienia na wsi i rozm a chu działalności polity cznej, szczególnie za ich dzieło uchodziły zbio row e w y stą p ie n ia ro b o tn ik ó w ro ln y ch i a n ty p o d a tk o w e a k cje ch ło p sk ie5®.
W 1936 r. KPP n aw iązała n a wsi k u tn o w sk ie j ścisłą w sp ó łp racę ze Stro nn ictw em Ludow ym . Je d e n z k o m u n istów znajdow ał się w za rządzie pow iatow ym SL. P artia d b ała o to, by w spółpraca z SL u k ła dała się dobrze. T ępiła sekciarstw o, k tó re „niep o trzeb n ie zadrażniało stosunki z cen trow cam i" w S tron n ictw ie. KPP p rzy w iązyw ała dużą w agę do zw iązków z m łodzieżą ,,w iciow ą" i sam o k ry ty c z n ie oceniała w szystkie ze sw ej stro n y p o tk n ię c ia 57.
Na wsi k u tn o w sk iej dzięki OW R żyw o k rą ż y ła p rasa k o m u n isty cz na, ścią g a ją c w ie lo k ro tn ie na czy teln ik ó w o stre re p re sje . W 1919 r. k o lp o rto w an o tu ta j na znaczną skalę „G rom adę", a w śród k o lp o rte ró w znajdow ał się W acław K ędzierski ro zp ro w a d z a ją c y pism o w o k o licy K u tn a58. W io sn ą tego ro k u czy ty w an a b y ła dość szeroko „C h łop ska D roga", k tó ra na sw ych lam ach zam ieszczała liczne k o re sp o n d e n cje z k u tn o w sk ie g o 59. N a przełom ie lat d w u d ziesty ch i trzy d z ie sty c h krąży ł tu ta j „G łos P racy", „N ow e Echa" i „G łos R obociarza", k tó re
64 CA KC , SKO KPP W -K, O d ezw a KO z c ze rw c a 1933 r. S p ra w o zd a n ie c zło n k a O W R z objazdu o k r ę g ó w P łock i W ło c ła w e k 14 VII 1933 r. p o d p isa n y „San ecki", s. 1, 3.
55 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie czło n k a S ek cji R o b o tn ik ó w R o ln y c h z okręgu W ło c ła w e k za ok res 15 I— 15 II 1934, s. 1, 2.
56 CAKC, SKO KPP W -K, O r o b o c ie roln ej n a o b w o d z ie Pozn ań— K u tno— W ło c ła w e k — P łock . S p ra w o zd a n ie p r zed sta w iciela CW R z ob ja zd u 1— 15 X 1934 r., s. 1, 2. 57 CAKC, SKO KPP W-K, S p ra w o zd a n ie z o k ręg u W ło c ła w e k — K utno za lu ty 1537 r., s. 11; S p ra w o zd a n ie z k u tn o w sk ie g o , k w ie c ie ń 1937 r., s . 4.
58 B. W a c h o w s k a , P i e r w s z e d w a d z i e ś c i a lat w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o 1919— — /939, [w:] W o j e w ó d z t w o ł ó d z k i e 1919— 1969. St u dia i m a te r i a ł y , red. R. R o s i n, Łódź 1971, s. 54.
5S A P w Ł, SPK, t. 9, k. 1, O cen a kom isarza rządu i k om isarza p o licji k o m u n a l n ej z dn. 24 III 1919 r.; k. 95, Pism o k om isarza lu d o w e g o z dn. 5 VII 1919 r,
to g azety w ładze z całą su ro w o ścią tropiły, a k o lp o rte ró w i czy te ln i ków a re sz to w a ły 80.
D rugim bardzo m ocno osadzonym w k u tnow sk ich realiach, był O k rę g o w y W ydział Spółdzielczy KPP. D ziałał on poprzez dw ie k o o p e ra ty w y : R obotniczą Spółdzielnię Spożyw ców „P raca" w e W łocław ku i w spom nianą już R obotniczą Spółdzielnię Spożyw ców „R obotnik" w Kutnie®1. Ruch spółdzielczy w K utnow skiem m iał b o g ate tra d y c je i ro zleg łe w pływ y. Го pow odow ało, iż lew icow i działacze p rzy w ią z y w ali dużą w agę do k o o p eraty w . Była to działalność bardzo ro zb u d ow ana i trw ała. D latego też W y d ział Spółdzielczy w tym o k ręg u p a r ty jn y m d ziałał przez całe d w u dziesto lecie m iędzyw ojenne, w p rze c i w ień stw ie do in n ych okręgów , gdzie już zam arł w połow ie lat d w u dziestych .
SS „R obotnik" została założona w 1919 r. M SW zatw ierdziło sp ół dzielnię po d łu g o trw a ły ch sta ra n ia c h 20 XI 1919 r. Założycielam i „Ro b o tn ik a" byli W a le n ty K onracki, Ludw ik M ikołajczyk, A nd rzej Mo- d rzyński, W . W ard a, W acław K usiak, M ichał B ednarek, R. K ostrzew - ski, K o n stan ty W eintm an, Ig nacy Sobczak, A dam Górniak®2. S półdziel nia liczyła 2450 członków i p o siad ała 6 sklep ów oraz p iek a rn ię . C złon kam i byli ro b o tn icy m iejscow i, ro b o tn icy folw arczni i chłopi. D ługo letnim prezesem zarząd u b y ł L. M ikołajczyk, n a stę p n ie W . W arda, a w Z arządzie zasiadali A nd rzej G rzegorczyk, Pozm an, K ornelia Mi- kołajczy k o w a, M alw ina W ard o w a. W ładze p o licy jn e Z arząd S półdziel ni u tożsam iały n aw et z in sta n c ją p arty jn ą, a perso n el poszczególnych filii z kom órkam i KPP. W id ziały znaczną rolę ekonom iczną spółdzielni w pow iecie, ale także jej rozległe w pływ y, k tó re się u z ew n ętrzn iały w isto tn y ch m om entach politycznych, szczególnie w o k resa c h k am p anii w y borczych. P o d ejrzew ały naw et, iż spółdzielnia p ro w adziła w ó w czas jak o b y tańszą sprzedaż produktów , by dla KPP zy skać sy m p a ty k ów i w yborców . O d n o to w y w ały zeb ran ia spółdzielców , id en ty fik u jąc je ze zgrom adzeniam i p a rty jn y m i. D latego też często do n ich nie d o p uszczały lub o d b y w ające się rozw iązyw ały. In w igilow ały zarząd, p e r sonel sklepów , dostaw ców , k u p u jący ch , z a re je stro w a n y c h członków . Spółdzielnia prow adzała też b o g atą działalność k u ltu ra ln o -o św iato w ą. O rg an izo w ała odczyty, k u rsy , w ieczo ry poetyckie, p row adziła dzia łalność estrad o w ą, nad k tó rą pieczę spraw ow ało koło k u ltu ralno-ośw
ia-co CAKC, U W W , 276/II-3, S p raw ozd an ie z e sta n u o r g a n iz a c y jn e g o ZLCh „Sa m opom oc" za II p ó łro cze 1930 r., s. 2.
61 AP w Ł, SPK, t. 166, A n k ieta SS „R ob otn ik ”.
62 AP w L, SPK, t. 25, M a teria ły do sp ra w o zd a n ia s y tu a c y jn e g o za rok 1925,
towe. M iało ono n a d e r a k ty w n ą sek cję młodziieżową. R eferaty w y g ła szali m iejscow i działacze, ale zap raszan o tak że p re le g en tó w z zew nątrz. W ie lo k ro tn ie w k ole „R obotnika" m iał o d czy ty T adeusz W ien iaw a- ■Długoszowski, A ntonina Sokolicz i inni. Policja 'inw igilująca tę d z ia łalność szczególny niep o k ó j w y rażała z pow odu o dczy tów T. W ienia- w y-D ługoszow skiego, k tó re „o b rażały a u to ry te t państw a, ur?,ędów p a ń stw ow ych, p su ły d y scy p lin ę rodzinną, społeczną i p a ń stw o w ą "63. C zę sto też sta ro sta nie zezw alał na p rze p ro w ad zen ie odczytu.
Spółdzielnię k u tn o w sk ą w ysoko o cen iała k ra jo w a in sta n c ja p a rty j na oraz n ie je d n o k ro tn ie zjazd y i k o n fere n c je p a rty jn e . Na IV K onfe ren cji Ja n H em pel ocen ił tę placów k ę jak o p ierw szo rzęd n y p u n k t o p a r cia. „G dybyśm y nie m ieli silnej spółdzielni w K utnie — m ówił on — n iew ątpliw ie stracilib y śm y cały ten ta k w ażny dla nas okręg, p odob nie jak straciliśm y Płock, po u p adku tam tejszej spółdzielni"®4. W in c e n ty W a rd a na tejże k o n feren cji przypom niał, iż spółdzielnia k u tn o w ska należała do n a jle p ie j d z ia łają c y ch w k raju . Była ona m ocna g o spodarczo, m iała d obrze pro w ad zo n ą księgow ość, d o b rą w ięź ze w sią i m iastam i, n ad to pro p ag o w ała i ro zw ijała czy telnictw o b ędąc je d n o cześnie placów ką k u ltu raln o -o św iato w ą. N a te o sta tn ie p o trz e b y p rz e znaczył zarząd jed e n p ro ce n t zysków . O dczuw ała ona jed n ak że brak k a d ry inteligenckiej®3.
S półdzielnia m im o szy k an i re p re sji fu n k cjonow ała spraw nie, p rz e trw ała n aw et w ielki k ry z y s ekon o m iczn y 1929— 1933 i n ad al p ro w a dziła sw ą w szech stro n n ą działalność. O po d ejm o w an y ch przez nią a k cjach m iejscow e w ładze inform ow ały sw ych zw ierzchn ikó w w d a l szym ciągu, o czym zachow ało się szereg w zm ianek w źródłach*®.
R ozległą działalno ść w K utnow skiem prow adził też O k ręg o w y W y dział Z aw odow y KPP. K ierow ał on na tym te re n ie szereg iem o rg a n i zacji zw iązkow ych. Je d n ą z n ajsiln iejszy ch stano w ił m iejscow y o d dział Z w iązku Z aw odow ego R obotników R olnych. Z ostał on z a re je s tro w a n y 17 V 1919 r., w 1920 r. sk up iał on 6167 członków . W pierw szym o k resie zn ajd ow ał się pod w yłącznym i w pływ am i KPP. K iero w ał, nim w ów czas W . W ard a, k tó ry na II jeg o Z jeździe (8, 9 VI 1919 r.) w szedł, jeszcze jak o członek PPS O pozycji, do S e k re ta ria tu K rajow ego, w y b ran e g o na zasadzie parytetu®7. Z nim w sp ółpracow ali w Zarządzie F. Szlenk jak o sek retarz,' T. M ikołajczyk, W a cła w D ziubakiew icz. Stali oni na stan o w isku w spó łd ziałan ia ze sobą w szy stk ich organ izacji
za-63 AP w Ł, SpK, t. 25, k. 4, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e za 1925 r. м IV K o n le re n c ja ... , t. 1, s. 342.
65 I b id e m , s. 227.
60 CAKC, U W W , 276/II-3, k. 16, S p raw ozd an ie sy tu a c y jn e za lip ie c 1933 r. c7 A P w Ł, SPK, t. 273, k. 114,
w odow ych, n aw oły w ali do zgody i jedności. N a Z w iązek w 1923 r. sp ad ły liczne rep re sje . W . W a rd a został are sz to w a n y i uw ięziony*8. Po nim w w ięzieniu znalazła się liczna g ru p a ak ty w u . Spow odow ało to zaham ow anie p rac zw iązku, a liczba członków spadła do 1890. J e d n o cześnie w ew n ątrz zw iązku n a stą p iła zm iana w układzie sił na korzyść socjalistó w . W iększość zarząd u stanow ili działacze PPS. W 1928 r. na 5 członków zarządu 4 było socjalistów , a 1 kom unista. Byli to Stefan Paw likow ski, W acław D ziubakiew icz, W ład y sław S iarczyński, W o j ciech Szczęśniak oraz k o m u n ista J a n Jóźw iak. W ładze sta ro ścia ń sk ie szacow ały, liż 75% b yło pod w pływ am i KPPeB. Z w iązek zn ajdo w ał się w o stre j opozycji w obec rządu i zw alczał BBWR. KPP zaś z początkiem lat trz y d z ie sty c h zaczęła lan so w ać k o n cep cję sam odzielnych zw iązków zaw odow ych. Planow ano też założyć o d ręb n y k o m unistyczny zw iązek ro b o tn ik ó w rolny ch. Ź ródła o dnotow ały, iż 15 VII 1933 r. w Lękach pod p rzew od nictw em Ja n a Banachow icza, J. Jóźw iaka, Józefa K unic kiego i A dam a G u tow skiego p ró bo w an o zaw iązać oddział Z w iązku Z a w odow ego R obotników R olnych i Ziem skich. Policja jed n a k ż e z e b ra nie rozw iązała i s ta ra n ia te sko ń czy ły się niepow od zeniem 70. W 1935 r. KPP w ycofała się ze stan o w isk a b u d o w y o d ręb n y ch zw iązków kom u nistyczny ch , co znacznie w zm ocniło k laso w y ru ch zaw odow y w K ut now skiem , w tym tak że ZZRR.
Z nacznie m niej liczebny b y ł Zw iązek Zaw odow y R obotników N ie fachow ych. S kupiał on m łodych ro b o tn ik ó w polskich i żydow skich. Ś cierały się w nim w p ły w y KPP oraz p artii żydow skich. Z a re je stro w ano go 19 V 1921 r. Brał on żyw y udział nie ty lk o w życiu zaw o dow ym , ale i p olitycznym . U czestniczył w w ielu a k cjach w 1923 r. i latach n astępny ch , a tak że w m an ifestacjach 1-m ajow ych71. Zaczęto przep ro w ad zać w jeg o lok alu w K utnie rew izje, członków inw igilo w ano. Z aczęto w reszcie o sk arżać o działalność a n ty p ań stw o w ą. Pod tym też zarzutem In sp ek to r P ra cy X ob w od u pism em z d nia 15 III 1925 r. zak azał jego działaln ości72. W ład ze stw ierd ziły jednakże, iż działał on nadal, ale zako n spiro w any. O czyw iście to osłabiło siłę jego o d d ziały w ania, a liczba członków w K utnie spadła do 26 osób. Tym niem niej zw iązek działał i w ie lo k ro tn ie d aw ał znać o sobie w ró żnych ak cjach społecznych i ekonom icznych. W ład ze sp o strzeg ały go także w k am p a
68 Ś w i e t l i k o w a , Struktura....
CB A P w Ł, SPK, t. 273, k. 114, A n k ieta Z w iązku Z a w o d o w e g o R o b o tn ik ó w R ol n y ch .
70 CA KC , U W W , 278/11-1, k. 16, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e za lip ie c 1933 r. 71 A P w Ł, SPK, t. 24, k. 54, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e za maj 1924 r.
71 A P w Ł, SPK, t. 26, k. 76, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e za sierp ień 1924 r.; t. 25, k. 4, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e za 1925 r.
niach w y b o rczych do sejm u, a w 1928 r. n o to w ały jego w rogi sto su nek do BBWR73.
KPP działała w espół z PPS w Z w iązku Z aw odow ym R obotników P rzem ysłu M etalow ego w Polsce. Istn ie ją c y od 1908 r., zatw ierd zon y został 29 VII 1919 r. W K utnie sku p iał on od 100 do 120 członków i o d g ry w ał tu ta j znaczną rolą. W połow ie lat dw u d ziesty ch zdobyli w nim przew ag ę kom uniści, co spow odow ało, iż znalazł się on w k ręg u p o d e jrz an y c h o działalność a n ty p a ń stw o w ą 74. A reszto w an ia jeg o człon ków zm ieniły w ew n ętrzn y układ sił na ko rzy ść PPS. Szacow ano, iż na przełom ie lat d w u d ziesty ch i trzy d ziesty ch socjaliści m ieli za sobą 75% czołnków , a kom uniści — 25%, zarząd b ył w ów czas całkow icie PPS-ow ski7S. S y tu acja zm ieniła się nieco w połow ie lat trzydziestych . Z w iązek w zm ocnił się i ożyw ił. U legła p o lepszeniu atm osfera w ew n ątrz organizacji. Z arząd stał się jed n o lito fro n to w y .
Ż yw ą działalność p row ad ziła KPP w Z w iązku Z aw odow ym R obotni ków P rzem ysłu Spożyw czego, szczególnie znaczne w p ły w y zdobyła ona w nim w połow ie lat d w u d ziesty ch 78. O b ecn ość zw iązku odczuw alna była w lata ch k ry zy su 1929— 1933, a także i w d ru g ie j połow ie lat trzydziesty ch, gdy liczył on w K utnie 100 członków i k iero w a ł s z e re giem ak cji strajk o w y ch , m. in. w lutym 1937 r. w dw u m ły nach o p od w yżkę p łac 77.
KPP m iała rozległe w p ływ y w ru ch u zaw odow ym ro b o tn ik ó w p rz e m ysłu skórzanego, w k tó ry m d ziałały dw ie o rg an iz ac je zaw odow e — polska i żydow ska. W Z w iązku Z aw odow ym R obotników Przem ysłu S kórzanego dzieliła sw e w p ły w y z PPS, zaś w Z w iązku Szewców, Ka- m aszników i Z aw odów P o k rew n y ch — z Bundem . W pierw szym z nich d ługoletnim i działaczam i i k iero w nik am i byli S tanisław Knapik, S ta n i sław Szczepański78. N a przełom ie lat d w u dziestych i trz y d z ie sty c h w ła dze oceniały, iż zarów no polski zw iązek jak i żydow ski znalazł się pod w pływ am i KPP. W ich zarząd ach znajd o w ali się kom uniści, także w k o ń cu lat trzy d ziesty ch . W lutym 1937 r. zw iązki te p rzeprow adziły s tra jk 80 szew ców w K utnie. Chodziło w nim o hono ro w an ie u k ład u
13 A P w Ł, SPK, t. 297, k. 125, A n k ieta Z w iązku Z a w o d o w e g o R o b o tn ik ó w N ie fa c h o w y c h w P o lsce.
74 A P w Ł, SPK, t. 26, k. 76, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za sie rp ie ń 1924 г.; t. 25, k. 4, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za 1925 r.
75 A P w Ł, SPK, t. 273, k. 129, A n k ie la Z w iązku Z a w o d o w e g o P rzem yślu M e ta lo w e g o .
76 CAKC, SKO KPP W -K , k. U , S p ra w o zd a n ie z o k ręg u W ło c ła w e k — K utno za lu ty 1937 r.
77 CAKC, SKO KPP W -K, S p raw ozd an ie z o k ręg u W ło c ła w e k — K utno za s t y cz e ń 1937 г.; ...za lu ty 1937 r., s. 7,5.
zbiorow ego. Był on p o łączony z o k u p a c ją sklepów i m iał o stry p rz e bieg, gdyż in te rw e n io w ała p o lic ja 70.
W y dział Z aw odow y KO KPP działał tak ż e w środow isku odzieżow ców, a w Z w iązku Z aw odow ym P rzem ysłu O dzieżow ego w Polsce, sk u p iają cy m ro b o tn ik ó w żydow skich, w p ływ y p artii sięg ały 80%, zaś 20% członków sym patyzo w ało z Bundem . W zw iązku b y ły liczne g ru p y m ło dzieży, a o rg an izacja m iała szeroko ro zb u do w ane k o n ta k ty z k u tn o w skim i rzem ieśln ikam i80.
N ad to kom uniści działali ak ty w n ie w ru ch u zaw odow ym ko lejarzy, ro b o tn ik ó w budow lanych, dozorców dom ow ych. W tym o statn im d zieli li sw oje w p ły w y z CHD i PPS. D ługoletnim członkiem zarządu był k o m u n ista — M ikołaj G ra t81. W 1937 r. kom uniści utw o rzy li sek cję ro bo tn ik ó w ziem nych w zw iązku budow lanym . Liczyła ona w K utnie 20 członków , zaś m u ra rsk a — 80 osób.
W latach 1929— 1935 także w K utnow skiem KPP tw o rzy ła Lewicę Z w iązkow ą, k tó ra sk upiała rew o lu c y jn e o rg an izacje zaw odow e. W la tach 1932— 1933 w o k ręg u p a rty jn y m W ło cław ek —K utno liczyła ona 700 członków . O b ję ła ona zw iązki n a stę p u ją c y c h g ru p zaw odow ych: chem ików , dziew iarzy, odzieżow ców , rolnikóyy, garbarzy, handlow ców . K utno w tym o k ręg u stanow iło m o cn iejszy o śro d ek kom u nisty czneg o lu c h u zaw odow ego, k tó re m u udało się n a w e t opanow ać o rganizację p rzy n a leż n ą do san acy jn eg o Z w iązku Z w iązków Z aw odow ych82.
S tałą działalność prow ad ziła KPP w śro d ow isku bezro b o tn y ch . Licz ne p rze k a z y źródłow e w sk azu ją na rozległe w pływ y kom unistyczne, na w ielki w ysiłek o rg an iz ac y jn y i polityczny. K om uniści kiero w ali w alką b e z ro b o tn y ch i pom agali im organizow ać się. W ów czas to z inspiracji KPP tw orzono w K utnie w espół z PPS Lewicą i Zw iązkiem Lewicy C hłopskiej „Sam opom oc” K om itety B ezrobotnych83. Pod k ierow n ictw em KPP został w K utnie p rzep ro w ad zo n y 6 III 1930 r. pochód d e m o n stra c y jn y pod hasłam i w alki o chleb i p ra c ę 84. Podobne a k c je prow adzili kom uniści w lata ch następ n y ch , a szczególne n asilen ie w y stą p ie ń b e z ro b o tny ch p rzy padło w K utnow skiem na lato 1933 r. W śró d b ezro b o tn y ch działali w ów czas Jó zef Jóźw iak, H erm an Bekier, F ranciszek Packow ski
78 CA KC , SKO KPP W -K , S p raw ozd an ie z okręgu W ło c ła w e k —K utno za lu ty 1937 r., s. 15.
80 A P w Ł, SPK, t. 273, k. 73, A n k ieta Z w iązk u Z a w o d o w e g o P rzem y słu O d zie ż o w e g o w P o ls ce O dd ział w K utnie. 81 A P w Ł, SPK, t. 273, k. 115, A n k ieta Z w iązku Z a w o d o w e g o D o z o rc ó w D o m o w y ch . 82 R a t y ń s к i , op. cit., s. 97, 133, 221. 83 CAKC, U W W , 276/II-3, k. 5, S p ra w o zd a n ie sy tu a c y jn e p ó łr o cz n e 1929— 1930. 84 R a t y ń s к i, op. cit., s. 229,
i A ntoni W e łn ick i85. K om itet o k ręg o w y KPP w ydal w ów czas szereg odezw sk ie ro w a n y c h do b ezro b o tn y ch . Ruch b ezro b o tn y ch nie u stal i w o k resie p o p raw y k o n iu n k tu ry ekonom icznej w K utnie w alka b e z ro botny ch p rzy b ra ła na sile, zw łaszcza w 1937 r. D om agali się oni u ru chom ienia robó t publicznych, p rzy zn an ia zapom óg i ich podw yżki dla w szystkich po zbaw ionych pracy, d o d atk o w ej pom ocy na zim ę. W y b iera n o d e le g a c je bezro b otn ych , tw orzo no k o m ite ty 8*.
W p rzek azach źró dło w ych n e d to zach ow ały się n a d e r liczne ślady żyw ej działalności KPP w K utnow skiem w środow isku żołnierskim . O rg an izację p a rty jn ą w e w szy stk ich ty ch w y siłk ach w sp ierała m łodzież zorganizow ana w Z w iązku M łodzieży K om unistycznej w Polsce. Pom a gała ona p a rtii w ru ch u zaw odow ym , spółdzielczym , w w o jsk u oraz w k o lp o rtażu i tzw. tec h n ice p a rty jn e j. D ziałalność KPP w K utnow skiem u łatw iał fakt, iż g ru p a jej k iero w n iczeg o a k ty w u zasiad ała we w ładzach sam orządow ych, d ziałała w ięc legalnie, a cieszyła się znacz nym zaufaniem i sym p atią m iejscow ego sp ołeczeństw a. W połow ie lat d w u dziesty ch działało w P ow iatow ej Radzie K asy C h orych w K utnie 5 kom unistów . W y b o ry do Rady M iejskiej p rzy n io sły KPP trz y m an d a ty. Radnym i zostali: W . W ard a, M. W ard o w a i A. G rzegorczyk. W ardo- w a n ad to zasiad ała w Sejm iku P ow iato w y m 87. W g ru d n iu 1929 r. KPP w prow adziła do RM w K utnie jed n eg o p rze d staw ic iela 88.
Za działalność sp ad ały na k o m u n istów rozliczne rep resje, częste b y ły a reszto w an ia i uw ięzienia. Z apad ały su ro w e w y ro k i k a ry . Z pom o cą w ięc uw ięzionym i ich rodzinom spieszyła „C zerw ona Pom oc", a póź niej MOPR, k tó ry c h działalnością k iero w a ł o k ręg o w y W ydział W ię z ie n ny. O pieko w ał się on w ięźniam i w e W łocław ku, Płocku, K utnie i Łę czycy. Tą p racą zajm o w ała się w ydzielon a g ru p a członków partii.
In stytu t H istorii Z akład H istorii P o lsk i N a jn o w sz e j
85 CAKC, U W W , 276/II-1, k. 8, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za m ies ią c c ze rw ie c 1933 r.
86 CAKC, SKO KPP W -K, S p ra w o zd a n ie za sty c ze ń : ...luty,' ...k w ie cień 1937 r., s. 10, 7, 3.
87 A P w Ł, SPK, t. 26, k. 4, S p ra w o zd a n ie s y tu a c y jn e za w r ze sie ń 1926 г.; к. 1, S p raw ozd an ie s y tu a c y jn e za listo p a d 1926 r.
Barbara W a c h o w s k a
DE L'HISTOIRE DU M O U V EM EN T C O M M UN ISTE D A N S LA RÉG IO N DE KUTNO (1018— 1938)
P lu sieu rs partis et u n ions p o litiq u es é ta ie n t a ctifs sur le terrain de la région d e K utno. V ers la fin de 1928 le s o r g a n isa tio n s lo c a le s de 27 partis é ta ie n t e n re g istr é e s par le s a u torités du d istrict. L 'év en ta il idéal et p o litiq u e de c e s g r o u p e m ents é ta it très éten d u — de l'e x trêm e d roite jusqu 'à la g a u c h e r év o lu tio n n a ir e. C e tte d ern ière é ta it r ep rése n tée par le Parti C om m u n iste P o lo n a is. Son a c tiv ité é ta it p a rticu lièrem en t in te n siv e dan s le m ilieu p a y sa n d e la rég io n de K utno, dans le m o u v em en t co o p éra tif et p r o fe ssio n n el. D an s c e s d o m a in es-là l'o rg a n isa tio n eut d e gran d s su cc è s qui afferm irent se s in flu e n c e s dans le m ilieu p op u laire.
L 'article p r é se n te le cou rs de c e s travau x et leu rs résu lta ts, la structure d 'o rg a n isa tio n du Parti C om m u niste P o lo n a is sur c e terrain, le g ro u p e d 'action du Parti et en fin la co m p o sitio n s o c ia le et p r o fe ssio n n e lle de l'o rg a n isa tio n .
