Janusz Małłek
Dzieje Prus Królewskich i Książęcych
w powojennej historiografii
pomorskiej : (polityka, ustrój, stany,
kultura)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 171-182
Dzieje Prus Królewskich i Książęcych
w powojennej historiografii pomorskiej
(polityka, ustrój, stany, kultura)
1. W A R SZTA TY BA D A W CZE I K A D R Y
W wyniku II wojny światowej w granicach państw a polskiego znalazła się południow a część byłych Prus W schodnich oraz byłe W olne M iasto G dańsk. Po czterystuletniej działalności zamknęły się podwoje Uniwersytetu Królewieckiego. W tych zmienionych warunkach przed nauką polską stanęły nowe, niezwykle ważne zadania. Miejsce królewieckiej A lbertyny zajął teraz powołany do życia w roku 1945 w Toruniu Uniwersytet M ikołaja K opernika. Utworzenie tej uczelni było możliwe głównie dzięki kadrze naukowej i pracow nikom administracyjnym wywodzącym się z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (założonego w 1579 r.). Przejęcie dawnych terenów wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej przez ZSRR spowodowało, iż wileńska k adra uniwersytecka znalazła się już latem 1945 r. w Toruniu. Uzupełnili ją pracownicy naukowi wywodzący się z różnych ośrodków uniwersyteckich Polski międzywojennej, zwłaszcza Lwowa, Warszawy i P o z n an ia1. W T oruniu katedry nauk historycznych objęli jednak głównie profesorowie wywodzący się z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie: Bronisław W łodarski — K atedrę Historii Polski Nowożytnej, Stanisław Hoszowski — Katedrę Historii Społecznej i G ospodarczej i Kazimierz Hartleb — K atedrę Historii K ultury. Pozostałe katedry przypadły: Ryszardowi Mienickiemu z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie — K atedra H istorii Europy W schodniej, Bronisławowi Pawłow skiemu z Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w W arszawie — K atedra Historii Powszech nej Nowożytnej i Karolowi G órskiem u z Uniwersytetu Poznańskiego — K atedra Historii Ziem Pomorskich i K rajów N adbałtyckich2. Działalność zwłaszcza tej ostatniej katedry i jej kierownika w decydujący sposób zaważyły na rozwoju badań nad dziejami Pom orza Wschodniego w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, które stanowią przedm iot niniejszego opracow ania.
Tworzenie się środowiska historycznego w powojennym Toruniu nie dokonyw ało się na dziewiczej glebie. T oruń bowiem szczycił się już wówczas długoletnią działalnością polskiego Towarzystwa N aukowego założonego w roku 1875, zainteresowania którego
1 S. Burhardt, J. M ossakowski, Z prehistorii Uniwersytetu M ikołaja Kopernika >v Toruniu, T o ruń 1946, s. 12 i n.; L. Kolankowski, Powstanie i organizacja uniwersytetu, w: Uniwersytet M ikołaja Kopernika 1945— 1955, W arszawa 1957, s. 14 i n.; J. Staszewski, Uniwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu w l. 1945— 1963, Zapiski Historyczne (dalej: ZH ), 1965, t. 30, s. 140 i n.; J. Malłek, Ludwik Kolankowski a uniwersytety polskie, w: Ludwik
Kolankowski (1882— 1982). M ateriały sesji w 100-lecie urodzin, pod red. A. Tom czaka, T oruń 1983, s. 40 i n.
2 B. Nadolski, Wydział Humanistyczny, w: Uniwersytet M ikołaja Kopernika 1945— 1955, ss. 43—49; M . Biskup, Toruńskie środowisko historyczne, K w artalnik Historyczny (dalej: KH), 1959, t. 66, z. 2, s. 593 i n.; T . Grudziński, Toruńskie środowisko historyczne. Tradycje i teraźniejszość, ZH, 1974, t. 39, z. 3, ss. 11—34; K. Górski, PoLska nauka historyczna — p r')hlemy odbudowy, K H , 1979, t. 86, ss. 627—630; tenże, Autobiografia
naukowa, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1987, nr 1, s. 27 i n.
Komunikaty
koncentrowały się głównie na badaniu dziejów Pom orza. Prace m onograficzne ukazywa ły się w serii „Roczniki Tow arzystw a Naukow ego w T oruniu” , źródła w serii „F ontes” , a artykuły i recenzje w czasopiśmie „Zapiski Towarzystwa N aukow ego w T oruniu” . Miejscową grupę historyków reprezentowali m.in. prezes Towarzystwa N aukowego w T oruniu ks. Paweł Czapiewski oraz dyrektorka Archiwum Toruńskiego Helena Piskorska. W latach 1946 i 1947 dokonał się proces przekształcenia Towarzystwa Naukowego w T oruniu z towarzystwa o charakterze przyjaciół nauk w towarzystwo akadem ickie3. M iało to szczególne znaczenie dla badań historycznych. Serie wydawnicze Towarzystwa, a więc „R oczniki” , „F ontes” i „Zapiski” , miały odtąd stać się miejscem, gdzie wyniki swoich badań publikowali pracownicy uniwersytetu.
Inicjatorem podjęcia szerokich badań nad dziejami Pom orza był prof. K arol G ó rsk i4. W październiku 1945 r. objął on K atedrę H istorii Ziem Pom orskich i K rajów N adbałty ckich, a ju ż 21 stycznia 1946 r. na posiedzeniu Wydziału I T N T wystąpił z referatem program ow ym o stanie i potrzebach b adań nad dziejami P o m o rzas. R eferat ten ukazał się w formie artykułu jeszcze w tym roku w „Przeglądzie Zachodnim ” 6. Interesujące jest zwrócenie uwagi au to ra na trzy kwestie, tj. na stan archiwów, publikację źródeł i przygotowanie monografii. K. G órski postulow ał pilne przygotow anie tablic z neografii gotyckiej, niezbędnych do podjęcia badań przez młodych badaczy. N a plan pierwszy wysuwał konieczność opracow ania ustroju Prus Królewskich, historii praw a chełmiń skiego oraz dziejów kultury polskiej na W armii. Dodajmy, iż z inicjatywy K. G órskiego na wspomnianym posiedzeniu Wydziału I T N T podjęto niezwykle ważną uchwałę o organizacji w niezbyt odległym czasie ogólnopolskiego zjazdu historyków zajmujących się dziejami P o m o rza7. Zjazd ten odbył się 19 i 20 lutego 1947 r. w T oruniu, w rocznicę urodzin M ikołaja K opernika. Zgrom adził on tych wszystkich polskich historyków Pom orza, którzy przeżyli II wojnę światową i nie znaleźli się na emigracji. Zjazd pracował w czterech sekcjach: 1. Historii Pom orza W schodniego, 2. Historii Pom orza Zachod niego, 3. Geografii historycznej, 4. A rchiwalno-bibliotecznej8. W czasie obrad tych sekcji przedstaw iono aktualny stan zasobów archiwów i bibliotek pom orskich oraz stan, potrzeby i perspektywy badawcze. M ateriały ze zjazdu ukazały się drukiem w „Zapiskach T N T ” 9. Pom orzem W schodnim zajmowali się następujący referenci: M. Pelczar,
Potrzeby historiografii polskiej w zakresie badań nad przeszłością Gdańska; tenże, Biblioteka M iejska w Gdańsku; S. Burhardt, Biblioteki toruńskie; H. Piskorska, Archiwum Torunia w czasie i po okupacji; A. Liedtkie, Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie; tenże, Archiwum diecezji chełmińskiej; J. Zawadzki, Sprawozdanie ze stanu bibliotek i archiwów diecezji warmińskiej i wreszcie K. Górski, Zadania historiografii Pomorza Wschodniego i Prus. Nie było osobnego referatu o archiwum gdańskim, które
wróciło ze strefy okupacyjnej angielskiej w Niemczech na przełomie lat 1947/1948 ani też o archiwum królewieckim, które zostało ewakuowane pod koniec 1944 r. do Dolnej Saksonii i pozostało w Niemczech (dziś w Berlinie). Zjazd podjął uchwałę o najpilniej szych zadaniach badawczych. Przede wszystkim należało skoncentrow ać się na opraco waniu dziejów Związku Pruskiego i Prus Królewskich w latach 1454— 1772 oraz dziejów lenna pruskiego w latach 1525— 1657. Taki wybór problem atyki badawczej, skupającej
3 J. Serczyk, W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945—1975,w: Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu
1875— 1975,t. 2, pod red. M . Biskupa, T oruń 1978, s. 10 i n.
4 M. Biskup, Karol Górski ( 3 0 I V 1903— 11X I I 1988), K H , 1990, R. 97, z. 1— 2, ss. 259—262; J. Małłek,
K. Górski. À M emoir, Parliaments, Estates and R epresentation, Vol. 9, P art 2, L ondon 1989, ss. 109— 111.
5 J. Serczyjc, op. cit., s. 27.
6 K. G órski, Zadania historiografii polskiej na Pomorzu, Przegląd Zachodni, 1946,1 półrocze, ss. 139— 146. 7 J. Serczyk, op. cit., s. 27.
8 Ibidem, s. 37.
9 Zapiski T N T , 1947, t. 13, nr 1 ^ 1
się na tzw. polskim okresie w dziejach obydwu części Prus, był w w arunkach powojennych całkiem zrozumiały. Zjazd uchwalił zalecenia w sprawie tworzenia w arsztatów badaw czych. N ależało więc kontynuow ać prace nad zabezpieczeniem zbiorów archiwalnych i bibliotecznych poprzez objazdy terenowe. D o pracy tej miano wciągać młodzież akadem icką z T orunia. Zbiory biblioteczne, skoncentrowane w Toruniu, G dańsku i Szczecinie, miały być punktem wyjścia dla katalogu „Pom eraniców ” ja k o zaczynu bibliografii „Wielkiego Pom orza” . W końcu zalecono, aby przystąpić do opracow ania atlasu historycznego Pom orza w epoce piastowskiej. Zalecenia Zjazdu Toruńskiego realizowano w najbliższych latach z ogromnym zapałem charakterystycznym dla lat pionierskich. Z nalazło to swój wyraz zarów no w kształceniu młodej kadry, tworzeniu warsztatów badawczych, jak i publikow aniu wyników badań. Uniwersytet M ikołaja K opernika wykształcił wówczas pierwszych doktorów , spośród których wielu należy dzisiaj do czołówki nauki historycznej w Polsce. I tak K arol G órski prom ow ał w roku 1946 Kazimierza Śląskiego, w roku 1950 M ariana Biskupa i Jerzego Kłoczowskiego, w roku 1951 Irenę Janoszów ną (Biskupową), z kolei Ludwik Kolankowski w roku 1950 Andrzeja T om czaka, a Stanisław Hoszowski — Jerzego Topolskiego, żeby wymienić tylko najwybitniejszych. W roku 1947 habilitow ała się tutaj Jadwiga Lechicka, a w rok później Ewa M aleczyńska10. Większość tych badaczy poświęciła się dziejom Pom orza Wschodniego w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. N a Wydziale Praw a U M K uzyskali do k to raty z historii praw a późniejsi profesorowie — w roku 1947Tadeusz Cieślak i Zbigniew Zdrójkow ski, a w roku 1949 Stanisław M atysik, w rok później zaś Edm und Cieślak; ich prom otorem był K arol K o ra n y i11.
Założona w 1946 r. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w G dańsku, przekształcona w roku 1970 w Uniwersytet G dański, uzyskała praw o doktoryzow ania w zakresie historii w późnych latach sześćdziesiątych, stąd też ciężar kształcenia kadr przez ponad dwadzieścia lat spoczywał prawie wyłącznie na U M K 12. Z kolei pow ołana do życia w 1974 r. w Olsztynie W yższa Szkoła Pedagogiczna, prow adząca również studia historyczne, nie uzyskała dotąd praw doktoryzow ania.
W zakresie tw orzenia w arsztatów badawczych osiągnięto znaczne sukcesy. Archiwum toruńskie wyszło z II wojny światowej prawie bez strat. Archiwum gdańskie po jego zwrocie przez Anglików w roku 1947 wróciło do swojej siedziby z pewnymi stratam i. D la badaczy polskich niezwykle cenny był pow rót około 300 tomów gdańskich recesów stanów Prus Królewskich. W W ojewódzkim Archiwum Państwowym w Olsztynie znalazły się z kolei recesy stanów Prus Książęcych pochodzące z Biblioteki Miejskiej w Królewcu. Archiwum to zawiera też znaczną część zbiorów królewieckich z XVIII w., zwłaszcza akta Uniwersytetu K rólew ieckiego13. Archiwum warmińskie, poprzednio znajdujące się we F rom borku, znalazło się z powrotem w rękach kościelnych, tym razem w Olsztynie. Zachow ało ono zasadniczy zrąb akt, część z nich wróciła z Z SR R w latach sześćdziesiątych. W ojnę przetrw ało także archiwum diecezji chełmińskiej w Pelplinie, choć dla XVI w. jest ono bardzo ubogie. Poza Polską — ja k już wspominaliśmy — znalazło się archiwum królewieckie. Jednakże zasoby czterech wyżej wymienionych archiwów (G dańska, T orunia i dwóch w Olsztynie) razem wzięte są porównywalne, jeśli chodzi o wartość i znaczenie, z archiwum królewieckim. W latach powojennych zbiory te
10 Uniwersytet M ikołaja Kopernika 1945— 1955, ss. 83— 86. 11 Ibidem, ss. 266—267
12 K adra profesorów historii na Uniwersytecie G dańskim rekrutow ała się głównie z byłych absolw entów U M K (m.in. E. Cieślak, St. Gierszewski, W. Odyniec i inni), zob. R. W apiński, Gdańskie środowisko historyczne, ZH , 1977, t. 13, nr 2, ss. 45— 62; M. Pelczer, Pięćdziesiąt lal Gdańskiego Towarzystwa Naukowego 1922— 1972, G dańsk 1972, ss. 102— 128.
13 K. Cybulska, M . T arnow ska, Zasób Wojewódzkiego Archiwum Państwowego и’ Olsztynie. Informator, Olsztyn 1982.
174
Janusz Malłek
otwierały szanse badawcze dla polskich historyków, dzisiaj m ogą być miejscem w spółpra cy historyków z Polski i Niemiec.
K olosalny wysiłek zrobiono w kierunku stw orzenia odpow iednich księgozbiorów . Z bibliotek ju ż poprzednio dobrze służących badaniom naukow ym wojnę przetrw ała w zasadzie bez strat K siążnica M iejska w T o ru n iu . Z nakom ita biblioteka m iejska w G dańsku zachow ała się w swoim zrębie, choć ubyło z jej zbiorów sporo cennych rękopisów i starodruków . Pow stała natom iast b o g ata B iblioteka U niw ersytecka w T oruniu, której podstaw ę dały zbiory biblioteki miejskiej królewieckiej, biblioteki elbląskiej oraz licznych bibliotek podw orskich z terenu całego Pom orza W schodniego i Zachodniego. Liczy ona po n ad 1,5 min w olum inów , w tym ponad 60 tys. sta ro d ru k ó w 14. W latach siedemdziesiątych utw orzono w Bibliotece Uniwersyteckiej w T o runiu Czytelnię Pom orzoznaw czą, k tó ra w opinii także badaczy niemieckich p osiada najpełniejszy zbiór wydawnictw źródłowych i opracow ań do dziejów P om orza W schod niego i Z ach o d n ieg o 1S. Jej zasoby dorów nują lub naw et przewyższają zbiory biblioteki Instytutu H erd era w M arburgu.
Pow ażny wkład zarów no w kształcenie nowych kadr, tworzenie w arsztatów badaw czych, ja k i w sam rozwój b ad ań historycznych wniosły pozauczelniane placów ki naukow e świeckie i d u ch o w n e16. N a pierwszym miejscu należy tu wymienić Zakład H istorii P om orza Instytutu H istorii Polskiej A kadem ii N auk z pracow niam i w T o ru n iu i G dańsku, pow ołany do życia w ro k u 1953. Jego pow stanie przypadło na okres negatywnych przem ian w polskiej nauce historycznej. W ystarczy tu przypom nieć I Konferencję M etodologiczną H istoryków Polskich w O tw ocku n a przełom ie lat 1951/1952, k tó ra w prow adzała do b ad ań historycznych ja k o jedyną obow iązującą m etodologię — m aterializm historyczny. N a fali tych zmian w 1952 r. uległa likwidacji K atedra H istorii P om orza i K rajów N adbałtyckich, a jej kierownik, prof. K arol G órski, został odsunięty od prow adzenia sem inarium i w ykładu kursowego. Ustaleniem zadań dla historyków Pom orza, w ynikających z obowiązującej nowej m etodologii, zajęła się K onferencja P om orska, które obradow ała 25—28 października 1954 r. w G dańsku, w pięćsetną rocznicę przyłączenia P om orza d o P o ls k i17. Zasadnicze referaty wygłosi li m.in. K azim ierz Lepszy W alka o zjednoczenie Pomorza z całością ziem polskich ( od
1454 r. do połow y X V I I I w.) 18. oraz Stanisław Hoszow ski W alka o zjednoczenie Pomorza z całością ziem polskich и» /. 1646— 1795х9. N arzucanie uproszczonej, m aterialistycznej
wizji procesu dziejowego ostało się nie na długo, bo tylko do „polskiego P aździernika” 1956 r. O dtąd obydwie pracow nie Z akładu H istorii Pom orza — w T o ru n iu pod kierownictwem M arian a Biskupa i w G dańsku pod kierownictwem E dm unda Cieślaka — skoncentrow ały się na przygotow aniu syntez Historii Pomorza i H istorii Gdańska. M arian Biskup od lat sześćdziesiątych po dziś dzień red ak to r „Zapisek H istorycznych” , odgrywał i odgrywa rolę inicjującą i koordynującą badania nad przeszłością „Wielkiego Pom orza” w środowisku toruńskim i poza nim.
14 M . Nędzewicz, Die M ikołaj Kopernik Universitätsbibliothek in Toruń, Oldenburg 1989, s. 16 i n.; H . Baranowski, Z biory Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, w: Studia o działalności i zbiorach Biblioteki
Uniwersyteckiej w Toruniu, t. 5, T oruń 1990, ss. 23—46, zwłaszcza s. 44.
15 H . Baranowski, Czytelnia Pomorzoznawcza w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, w: Studia o działalności
i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu M ikołaja Kopernika, t. 2, T o ru ń 1982, ss. 39—56.
16 J. D ygdała, Główne kierunki badań historycznych w pozauczelnianych placówkach naukowych Pomorza
Wschodniego w latach 1945— 1985, w: Rozwój nauki na Pomorzu Wschodnim 1945—1985, T oruń 1987, ss. 83 —98;
M. Biskup, Potrzeby badawcze historiografii Warmii i M azur do końca X V III w., w: Stan i potrzeby nauk społecznych
na Warmii i M azurach, Olsztyn 1966, ss. 31—46.
17 Konferencja Pomorska 1954, W arszaw a 1956. 18 Ibidem , ss. 31— 113.
Znaczne zasługi w zakresie b adań nad historią Pom orza wniosło pozauczelniane olsztyńskie środow isko historyczne zarów no świeckie, ja k i duchow ne. Jego początki wiążą się z osobą Emilii Sukertowej-Biedrawiny, k tó ra przyczyniła się zarów no do utw orzenia księgozbioru naukow ego w pow ojennym Olsztynie, ja k i pow ołania pierwszego tutaj polskiego czasopism a historycznego „K om unikatów M azursko- W arm ińskich” . O rganizacyjnie była to placów ka nosząca nazwę Instytut M azurski, potem była to Stacja N au k o w a Polskiego T ow arzystw a H istorycznego. Z czasem doszedł O środek B adań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego ja k o tow arzystw o naukow e, od 1991 r. je d n o stk a badaw czo-rozw ojow a20. H istorycy duchow ni skupieni w Sem inarium D uchow nym „H osianum ” w Olsztynie przystąpili do badań nieco później, byli wśród nich m .in. bp Jan O błąk, ks. Alojzy Szorc, publikując swoje prace od roku 1964 w „S tudiach W arm ińskich” . Nieco skrom niejszą rolę niż to było w okresie do roku 1939 odegrało środow isko historyczne skoncentrow ane w okół Sem inarium Duchow nego w Pelplinie. S pośród historyków działali tu dalej ks. Paweł Czapiewski, ks. A ntoni Liedtkie i późniejszy arcybiskup warm iński Edm und Piszcz. Prace drukow ano tutaj od roku 1969 w „S tudiach Pelplińskich” .
2. SY N TEZY H IS T O R Y C Z N E
Pierwszą syntezą dziejów Pom orza W schodniego, ja k a pojaw iła się na rynku księgarskim ju ż w 1946 r., była książeczka K aro la G órskiego Krótkie dzieje Prus
Wschodnich21. N ap isan a z em ocjonalnym zaangażow aniem i podkreślająca historyczne
związki P om orza z Polską stanow iła jed n ą z pierwszych lektur studentów p o d ej mujących studia historyczne w T oruniu. W tymże roku ukazały się drukiem synteza dziejów K rzyżaków w P rusach K arola G ó rsk ieg o 22 oraz synteza dziejów Prus W schodnich w latach 1525— 1945 pióra profesora U niwersytetu Jagiellońskie go K azim ierza Piw arskiego23. Syntezy te nie objęły więc dziejów Prus K rólew skich w latach 1466— 1772. Kolejnym osiągnięciem historiografii pom orskiej był trzytom ow y zbiór studiów pod redakcją G erard a L abudy i Stanisław a H oszow skie go Szkice z dziejów P om orza24. M iał on być pierwszym krokiem na drodze do opracow ania nowoczesnej syntezy dziejów P om orza. N as interesuje tom drugi obej mujący rozpraw y z dziejów nowożytnych P o m o rz a 2S. W śród autorów tego tom u zagadnieniam i politycznym i, ustrojowym i i kulturalnym i zajmowali się historycy z T orunia — Jan G erlach, Stanisław H oszowski, Jerzy W ojtowicz i z G d ań sk a — A nna Jędrzejow ska i M aria Pelczarow a26. Z kolei w roku 1972 ukazał się zarys syntetyczny
20 T. G rygier, 15-lecie Instytutu M azurskiego, K om unikaty M azursko-W arm ińskie (dalej: KM W), 1960, nr 4, ss. 436—453; J. Jasiński, 10 lat pracy Stacji Naukowej P T II w Olsztynie, KM W , 1963, nr 3, ss. 468—476; tenże,
Olsztyńskie środowisko historyczne w latach 1945— 1977, ZH, 1978, t. 43, z. 1, ss. 89— 114; J. Sikorski, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w łatach 1961— 1981, KM W , 1981, nr 1— 2, ss. 112— 140; tenże, Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego i jego rola w olsztyńskim środowisku humanistycznym, Olsztyn
1986.
21 W ydana w Warszawie 1946.
22 K. G órski, Państwo krzyżackie w Prusach, G dańsk 1946.
23 K. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, G dańsk 1946. 24 W ydany w W arszawie w latach 1958— 1961.
25 Pomorze nowożytne, pod red. G . Labudy i St. Hoszowskiego, W arszawa 1959.
26 Zob. J. G erlach, J ęzyk polski w obradach i korespondencji urzędowej >v Prusach Królewskich w X V I—
X V III w., w: Pomorze nowożytne, ss. 163— 186; J. W ojtowicz, M ieszczaństwo pomorskie w epoce oświecenia, ibidem,
ss. 350—388; St. Hoszowski, Walka Gdańska i Torunia z pruską zaborczością tv I I pot. X V I II w., ibidem, ss. 389—415; A. Jędrzejow ski, M. Pelczarowa, Polskie piśmiennictwo w gdańskich oficynach drukarskich
176
Janusz Małłek
dziejów P rus Królewskich p ió ra W acław a Odyńca. Chociaż opracow anie to m iało charakter popularnonaukow y, to jed n ak torow ało drogę do syntezy w pełni n a u k o w ej27. O pracow anie właściwej syntezy dziejów Pom orza zajęło jeszcze nieco czasu. Interesujący n as tom drugi H istorii Pom orza pod redakcją G e ra rd a L ab u d y u k azał się w dw óch częściach; część pierw sza obejm uje la ta 1464/1466 — 1648/16 5 7 28, część d ru g a n a to m ia st tylko Pom orze W schodnie w latach 16 57— 18 1 5 29. W śród autorów części pierw szej znalazł się z P om orza tylko M arian Biskup; opracow ał on w tej syntezie część p t. P rusy Królewskie i K rzyżackie ( 1466— 1526) 30. C ałość sp o tk a ła się z życzliwym przyjęciem krytyki n a u k o w e j31. Podkreślano właściwe p ro p o rcje m iędzy p ro b lem aty k ą społeczno-gospodarczą, polityczną i k u ltu raln ą w tym opracow aniu. Z kolei w części drugiej znalazło się więcej au to ró w z ośrodków naukow ych P o m o rza, a m ianow icie E dm und Cieślak i W ładysław Zajewski z G d ań sk a, Jerzy W ojtow icz i H enryk R ietz z T o ru n ia oraz Ja n u sz Jasiński z O lsztyna. O graniczeni w naszym opracow aniu cezurą ro k u 1772 i rzeczow ą — dziejam i P rus K rólew skich i W arm ii — w spom nim y tylko o tych częściach, k tó re wyszły spod p ió ra E. C ieślaka i J. Jasińskiego. D odajm y, iż autorem dwóch trzecich całego tek stu jest E. C ieślak. N apisał on w tej książce część p t. Prusy Królewskie na drodze integracji z Rzecząpos-
politą szlachecką oraz fragm ent p t. P rusy Książęce na drogach integracji z Brandenbur gią w latach 1657— 17 7 2 32, n ato m iast J. Jasiński częśćpt. L udn o śćp o lska n a W arm ii33.
O m aw iana przez nas część d ru g a tom u drugiego H istorii Pom orza nie doczekała się na razie recenzji w czasopism ach historycznych polskich ja k i obcych. Tym czasem synteza ta je st niezwykle cenna zwłaszcza d la dziejów Prus K rólew skich w latach 1657— 1772, k tó re nie posiadały d o tą d now oczesnego, w pełni naukow ego ujęcia i sięgać trzeb a było do historii P rus K rólew skich napisanej jeszcze w X V III stuleciu przez syndyka gdańskiego G o ttfrie d a L en g n ic h a34. Z prac syntetycznych o mniejszej randze naukow ej należy wym ienić dw a w ydania dziejów W arm ii i M a z u r35 (w śród autorów byli M aksym ilian G rzegorz i Jan u sz M ałłek z T o ru n ia, B a rb a ra Janiszew ska- M incer i F ranciszek M incer z Bydgoszczy) oraz dzieje P om orza N adw iślańskiego, gdzie interesujący nas okres 1466— 1772 opracow ał W acław O d y n iec36. O prócz syntez obejm ujących Prusy K rólew skie i Książęce bądź łącznie, bądź oddzielnie h isto rio grafia p o m o rsk a doczekała się kilku syntez trzech wielkich m iast pruskich (jak je w czasach now ożytnych nazyw ano), tj. G d a ń s k a 37, E lb lą g a 38 i T o ru n ia 39, gdzie interesująca nas p ro b lem aty k a znalazła też swoje miejsce. U kazało się też wiele m onografii m niejszych m iast P o m o rza W schodniego. T ru d n o je tutaj wszystkie wym ieniać, szczególne miejsce w śród nich zajm ują dzieje M a lb o rk a p ió ra K aro la
27 W. Odyniec, Dzieje Prus Królewskich (1454—1772) . Zarys syntetyczny, W arszawa 1972.
28 Historia Pomorza, t. 2, D o roku 1815, pod red. i ze wstępem G. Labudy, cz. 1 (1464/66 —1648/57), oprać. M . Biskup, M. Bogucka, A. M ączak, B. W achow iak, Poznań 1976.
29 Ibidem, cz. 2 (Pomorze W schodnie w latach 1657— 1815), oprać. E. Cieślak, J. Wojtowicz, W. Zajewski, przy współudziale W. Chojnackiego, J. Jasińskiego, M. K osm ana, H . Rietza, Poznań 1984.
30 Zob. Historia Pomorza, t. 2, cz. 1, ss. 24— 186.
31 J. M ałłek, F. Mincer, Nowa synteza dziejów Pomorza od połowy X V do połowy X V I I w., ZH, 1981, t. 41, z. 2, ss. 47—70.
32 Historia Pomorza, t. 2, cz. 2, ss. 5— 200, 270—369 i 370—419 oraz 368—520, 537— 593. 33 Ibidem, ss. 201—220.
34 G . Lengnich, Geschichte der preussischen Lande, Königlich-polnischen Anteils, Bd. 1—9, Danzig 1722— 1755.
35 Dzieje Warmii i M azur, t. 1— 2, W arszawa 1981; Warmia i Mazury. Z arys dziejów, Olsztyn 1985. 36 Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od X II wieku do 1945roku, Gdańsk 1978, zob. ss. 93— 237.
37 Historia Gdańska, t. 2, pod red. E. Cieślaka, G dańsk 1982. 38 St. Gierszewski, Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, G dańsk 1970.
39 Toruń dawny i dzisiejszy. Z arys dziejów, pod red. M . Biskupa, W arszawa 1973; M. Biskup, Historia
G ó rsk ieg o 40. W reszcie o statn io u k azała się in teresująca synteza dziejów P rus S ta n i sława Salm onow icza z T o ru n ia , gdzie p ro b lem aty k a ustrojow a P rus Książęcych, a potem K rólestw a P ruskiego została o p raco w an a przejrzyście i w zorow o41.
3. M O N O G R A F IE I S T U D IA
D orobek h isto rio g rafii pom orskiej m inionego praw ie półwiecza w zakresie opracow ań m onograficznych oraz rozpraw i artykułów o ch arakterze analitycznym jest — ja k się w ydaje — znaczny i w artościow y. D zieje polityczne i ustrojow e P ru s Królew skich w latach 1466— 1772 doczekały się p o raz pierwszy w dziejach h isto rio grafii polskiej ta k w szechstronnych i rozległych studiów . Problem atykę badaw czą określił w osobnym arty k u le w 1963 r. K aro l G ó rsk i42. N aw iązując do swoich przedw ojennych u staleń n ap isał on książkę o staro stac h m alborskich w latach 1457— 151043. Są to dzieje polskiej polityki centralistycznej k ró la K azim ierza Jagiellończyka w prow incji pruskiej. W zajem nych stosunków między stanam i P ru s K rólew skich a K o ro n ą w tym okresie doty czą rów nież dw a inne ważne studia tego a u to ra 44. K . G ó rsk i ukazuje w nich tendencje separatystyczne stanów pru sk ich , k tó re w konfederacji to ru ń sk iej 1485 r. osiągnęły swoje pierwsze apogeum . Z tego kon flik tu w pierwszym okresie dziejów P rus K rólew skich, tj. w latach 1466— 1526, zwycięsko wyszły stany p ru sk ie um acniając zwłaszcza auto n o m ię sejm iku pruskiego i pru sk i indygenat. Jed n ak że interw encja Z ygm unta Starego w G d ań sk u w 1526 r. była dow odem , że a u to ry te t królew ski nie został tu n aruszony. Z resztą tendencje a u to nom iczne czy separatystyczne stanów pruskich — ja k to w ynika z b ad ań K . G órskiego i M. B iskupa45 — nie zm ierzały je d n a k nigdy do oderw ania prow incji pruskiej od K orony. K olejny o kres w dziejach politycznych i stanow ych P rus K rólew skich, tj. lata 1526— 1569, był przedm iotem b ad ań to ru ń sk ich historyków : Ja n a G erlacha, Jan u sza M ałłka i W itolda Szczuczki. I ta k J. G erlach zajm ow ał się dziejam i sejm iku P ru s Królew skich i p rzygotow ał „C h ro n o lo g ię” tego sejm iku, jed n a k jej nie ukończył. O publikow ał dw a cenne artykuły o G rud ziąd zu ja k o m iejscu sejm iku46 i Elblągu ja k o strażniku pieczęci P rus K rólew skich47. Z kolei J. M ałłek zajął się dokładniej latam i 1525— 1548, pośw ięcając im o so b n ą m onografię, w której skoncentrow ał się n a wzajemnych stosunkach P rus K rólew skich i P rus K siążęcych48. W reszcie W . Szczucz- ko zajął się latam i 1562— 1564, tj. dziejam i P rus K rólew skich w okresie sejm ików egzekucyjnych49. P oza tym J. M ałłek w osobnym artykule syntetycznym p rz e d
40 K.. G órski, Dzieje M alborka, G dynia 1970.
41 St. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa. Poznań 1987, zwłaszcza ss. 7—217.
42 K. G órski, Problematyka dziejowa Prus Królewskich 1466— 1772, ZH, 1963, t. 28, z. 2, s. 160 i n. Zob. też St. Salmonowicz, Stany Prus Królewskich wobec Korony w X V I I —X V I I I w. Zarys problematyki, A cta Uni versi tatis Nicolai Copernici, H istoria 18, 1982, ss. 103— 119.
43 K. G órski, Starostowie malborscy >v /. 1457— 1510. Piersze półwiecze polskiego Malborka, T oruń 1960. 44 K. G órski, Geneza i tło bezpośrednie konfederacji stanów pruskich w r. 1485. Księga pamiątkowa 75-lecia
Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T o ruń 1952, ss. 107— 127; tenże, Rozwój życia stanowego Prus Królewskich po wojnie trzynastoleniej w l. 1466—1479, ZH , 1969, t. 30, z. 3, ss. 109— 143.
45 M. Biskup, K. G órski, Kazimierz Jagiellończyk, W arszawa 1987; K. G órski, The Royal Prussia Estates in
the Second H a lf o f the 15 * Century and their Relation to the Crown o f Poland, w: tegoż, Communitas, princeps, corona regni. Studia selecta, W arszawa 1976.
46 J. Gerlach, Grudziądz miastem obrad sejmiku generalnego Prus Królewskich (1454— 1772), Rocznik Grudziądzki, 1963, t. 3, ss. 7— 3.
47 J. Gerlach, Elbląg strażnikiem pieczęci Pries Królewskich (1503—1772), Rocznik Elbląski, 1963, t. 2, ss. 97— 139.
48 J. M allek, Prusy Książęce a Prusy Królewskie w latach 1525— 1548, W arszawa 1976.
49 W. Szczuczko, Sejm y koronne 1562— 1564 a ruch egzekucyjny w Prusach Królewskich, W ydawnictwo U M K , T oruń 1994.
178
Janusz Małłek
stawił przegraną w alkę stanów pru sk ich o utrzym anie odrębności P rus K rólew skich w stosunku do K o ro n y , a potem R zeczypospolitej Polskiej w latach 1525— 160050. N ależy tu w spom nieć o d ru k u biografii politycznej kasztelana gdańskiego Ja n a K ostki (1471— 1581), p ió ra S tanisław a B o d n ia k a i Zofii S k o ru p sk iej51. Pracę w swym głównym zarysie n a p isa ł przed w ojną, w K ó rn ik u , S. B odniak, dokończyła ją Z. Skorupska z G d a ń sk a , a o p u b lik o w ało G d ań sk ie T ow arzystw o N aukow e. Jej w alor tkwi w nagrom adzonej fak to g rafii. W reszcie okres od 1660 d o 1772 r. doczekał się kilku m onografii — Jerzego D y g d a ły 52 i Stanisław a A ch rem czy k a53. Prace te wypełniły pow ażne luki zaró w n o w h istoriografii polskiej, ja k i niem ieckiej. D odajm y tu taj, że o sta tn ia b io g rafia k ró la Stanisław a Leszczyńskiego p ió ra E d m u n d a Cieśla k a 54 choć dotyczy zagadnień ogólnopolskich, ukazuje w pełni p o litykę m iasta G d ań sk a i P rus K rólew skich w obec tego króla. Całym okresem dziejów P rus K rólew skich zajm uje się Iren a Jan o sz -B isk u p o w a 55 w swojej m onografii o archiw um ziem pruskich. W reszcie historycy pom orscy interesow ali się także zagadnieniam i polityki w ew nętrznej w wielkich m iastach pruskich. Zaow ocow ało to kilkom a cennymi m onografiam i Józefa B u ław y 56 i E. C ie śla k a 57.
Znacznym zainteresow aniem pow ojennej historiografii pom orskiej cieszyły się dzieje polityczne i ustrojow e W arm ii, k tó ra stanow iła osobny „ k ra ik ” w ram ach P rus K rólew skich. Pierwszy zainteresow aniom tym d ał wyraz K arol G ó rs k i58 w artykule o politycznej roli W arm ii w R zeczypospolitej. M onografie zaczęły ukazyw ać się później. I ta k dzieje sto su n k u W arm ii do Polski w drugiej połow ie XV w. opracow ał Jerzy S ik o rsk i59, a o statn io dzieje biskupstw a w arm ińskiego n a tle historii praw a chełm ińskiego ks. A lojzy S z o rc 60. W reszcie w d ru k u znajduje się p raca D an u ty B o g d an 61 o sejm iku w arm ińskim w X V I— XV II w. W szystkie te m onografie znacznie w zbogacają dotychczasow y o b raz dziejów W arm ii w XV—X V III w.
Ściśle z dziejam i W arm ii i w ogóle P ru s K rólew skich zw iązane są tzw. C opernica- na, tj. prace które b ąd ź to b ezpośrednio, bądź też pośrednio dotyczą p ostaci w ielkiego astro n o m a M ikołaja K o p e rn ik a — k an o n ik a w arm ińskiego. W ym ienić tu należy zarów no biografie M ik o łaja K o p e rn ik a i Ł ukasza W atzenrode — bisk u p a w arm iń skiego, a zarazem w uja a stro n o m a — p ió ra K aro la G ó rsk ie g o 62, ja k i jego najbliższego przyjaciela T ied e m n an n a G iesego, także k an o n ik a w arm ińskiego, a p o
50 J. Małłek, Die Stände des Königlichen Preussen und Republik Polen in den Jahren 1526 bis 1660, w:
Ständctum und Staatsbildung in Brandenburg Preussen, hrsg. von P. Baumgart, Berlin— New York 1983,
ss. 108— 128.
51 St. B odniak, Z. Skorupska, Jan Kostka, kasztelan gdański, G dańsk 1979.
52 J. D ygdała, Polityka Torunia wobec władz Rzeczypospolitej w latach 1764— 1772, W arszawa 1977; tenże,
Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich zw iązku z Rzecząpospolitą w X V I II w., W arszawa 1984.
53 S. Achremczyk, Reprezentacja stanowa Prus Królewskich >v l. 1696—1772. Skład społeczny i działalność, Olsztyn 1981; tenże, Ż ycie polityczne Prus Królewskich i Warmii w l. 1660—1703, Olsztyn 1991.
54 E. Cieślak, W obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, G dańsk 1986.
55 I. Janosz-Biskupowa, Archiwum ziem pruskich, W arszawa 1974; tejże, Chronologia zjazdów stanów Prus
Królewskich w latach 1466— 1492, A cta U niversitatis Nicolai Copernici, H istoria 9, 1973, ss. 113— 131.
56 J. Buława, W alki społeczno-ustrojowe w Toruniu w I pol. X V I и\, T oruń 1971.
57 E. Cieślak, W alki społeczno-polityczne w Gdańsku w drugiej połowie X V III wieku — Interwencja Jana III
Sobieskiego, G dańsk 1962; tenże, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie X V I II w. Sojusz pospólstwa z domem królewskim, G dańsk 1972.
58 K. G órski, Polityczna rola W armii w Rzeczypospolitej 1466— 1772, Przegląd Zachodni, 1949, t. 5, ss. 1—23. 59 J. Sikorski, Monarchia polska i Warmia u schyłku X V h\, Olsztyn 1978.
60 A. Szorc, Dominium warmińskie 1243— 1772. Przywilej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990.
61 D . Bogdan, Sejm ik warmiński w X V I i 1 pol. X V I I w., Olsztyn 1994.
62 K. G órski, M ikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność, W rocław 1973; tenże, Łukasz Watzenrode.
tem kolejno b isk u p a chełm ińskiego i w arm ińskiego w opracow aniu Teresy Boraw - skiej 63. Pożyteczna je st też b io g rafia p o p u larn o n a u k o w a b isk u p a w arm ińskiego J a n a D antyszka p ió ra Z bigniew a N o w a k a 64. O sobne miejsce zajm ują tu taj prace M arian a B iskupa przynoszące now e m ateriały n a tem at życia i działalności publicznej K o p e rn ik a 65 oraz pełny rejestr przekazów źródłow ych do biografii K o pernika w form ie reg estó w 66.
Z p rac pośw ięconych zagadnieniom czysto ustrojow ym w dziejach P rus K rólew skich należy wym ienić pracę Z bigniew a N aw o rsk ieg o 67 o funkcjonow aniu sejmiku Prus K rólew skich w latach 1569— 1772, R yszarda Ł aszew skiego68 o działalności tutejszych sądów wiejskich i K rystyny K am iń sk iej69 o sądow nictw ie miejskim T orunia. D la dziejów adm inistracji cenne jest zestaw ienie w szystkich urzędników P rus K rólew skich w o p racow aniu K rzysztofa M ik u lsk ieg o 70, uzupełniające i poszerzające dotychczasow e zestaw ienie wyższych urzędników w opracow aniu Paw ła C zapiew skiego71. W końcu należy w spom nieć, iż o statn io ukazały się dw a tom y studiów pośw ięconych dziejom p raw a chełm ińskiego w P rusach pod redakcją Zbigniew a Z drój ko w sk ieg o 72.
Z kolei polityczne i stanow e dzieje P rus Książęcych znalazły swoje odbicie w pracach i arty k u łach Ja n u sz a M a łłk a 73 oraz B arbary Janiszew skiej-M incer i F r a n ciszka M in c e ra 74. J. M ałłek w swoich pracach skoncentrow ał się n a dziejach stanów Prus K siążęcych w czasach księcia A lb rech ta, pokazując ich skuteczne działanie w celu uzyskania rów now agi (1542), czy naw et przewagi (1566) nad w ładcą. Z ajął się także w zajem nym i sto su n k am i P ru s Książęcych i P rus K rólew skich w skazując, że do początku X V II w. procesom rochodzenia się dwóch części Prus tow arzyszyły także procesy schodzenia się. Z kolei B. i F. M incerow ie, p ublikując wiele cennych artykułów w m inionych dziesięcioleciach, wyniki swych b a d a ń przedstaw ili w form ie książkow ej, k o n c en tru jąc się n a stosunkach P rus Książęcych z R zecząpospolitą w pierwszej ćwierci X V II w. W p racy tej więcej miejsca poświęcili zagadnieniom politycznym aniżeli stanow ym ; w pełnym świetle ukazali sta ra n ia H ohenzollernów
63 T. Borawska, Tiedemann Gie.se (1489— 1550) w życiu wewnętrznym Warmii i Prus Królewskich, Olsztyn 1984.
64 Z. Nowak, Jan D antyszek. Portret renesansowego humanisty, W roclaw 1982.
65 M. Biskup, Nowe materiały do działalności publicznej M ikołaja Kopernika z lat 1512— 1537, W arszawa 1971.
66 M . Biskup, Regesta Copernicana, W roclaw 1973.
67 Z, N aw orski, Sejm ik generalny Prus Królewskich 1569—1772. Organizacja i funkcjonowanie na tle systemu
zgromadzeń stanowych prowincji, T o ruń 1992. Zob. też tegoż, Sejmik generalny Prus Królewskich ja ko trybunał apelacyjny prowincji, Acta U niversitatis Nicolai C opernid, Prawo 30, 1990, ss. 125— 145.
68 R. Laszewski, W ymiar sprawiedliwości we wsiach województwa chełmińskiegao. Organizacja sądownictwa
i postępowanie sądowe, T o ru ń 1974.
69 K. K am ińska, Sądownictwo miasta Torunia do połowy X V III w. na tle ustroju sądów niektórych miast
Niemiec i Polski, W arszaw a 1980.
70 K. M ikulski, Urzędnicy Prus Królewskich X V —X V I II w. Spisy, W rocław 1990.
71 P. Czapiewski, Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich w 1.1454—1772, T oruń 1919—1921.
72 Księga pam iątkowa 750-łecia prawa chełmińskiego, pod red. Z. Zdrój ko wskiego, t. 1— 2, T oruń 1988— 1990.
73 J. M ałłek, Ustawa o rządzie ( Regimentsnot teł) Prus Książęcychz r. 1542, T o ru ń 1967; tenże, Prusy Książęce
a Prusy Królewskie w 1.1525— 1548, W arszaw a 1976; tenże, Dwie części Prus, Olsztyn 1987; tenże, Der Widerstand als M ittel im politischen K a m p f der Ständerepräsentation gegen die Herrschenden im Herzogtum Preussen und Königlichen Preussen vom 16. bis zum 18. Jahrhundert, Parliaments, Estates and Representation, Vol. 8, P art 2,
London 1988, ss. 131— 147; tenże, Preussen und Polen, Politik Stände Kirche und Kultur vom 16. bis zum 18.
Jahrhunderts, Stuttgart 1992.
74 B. Janiszewska-M incer, F. M incer, Rzeczpospolita Polska a Prusy Książęce w latach 1598—1621, W arszawa 1988.
180
Janusz Małłek
bran d en b u rsk ich o ich trw ałe osadzenie w P rusach K siążęcych. Z innych prac m onograficznych należy w spom nieć p u b lik ację W ik to ra S zy m a n ia k a 75 o d y p lom acji P rus K siążęcych n a d w orze Z y g m u n ta S tareg o w latach 1525— 1548 i Ja c k a W ijaczk i76 o działaln o ści d y p lo m aty księcia A lb re c h ta — A sverusa von B ran d ta.
W reszcie n ależało b y om ów ić d o ro b e k h isto rio g ra fii pom orskiej w zakresie dziejów k u ltu ry . P ró b ę syntetycznego sp o jrzen ia na tę p ro b lem aty k ę znajdujem y w arty k u łach S tan isław a S a lm o n o w icza77 o P ru sach K rólew skich i Ja n u sz a M a łłk a 78 o P rusach K siążęcych. N ajw ięcej zro b io n o tu taj w zakresie dziejów szkolnictw a i h isto rii n a u k i. St. S alm o n o w icz79 o p raco w ał w sposób gru n to w n y dzieje G im n azju m A kadem ickiego w T o ru n iu w la tach 1681— 1817, a M arian P a w la k 80 dzieje gim nazjum elbląskiego. W yjazdam i m łodzieży z P ru s na stu d ia uniw ersyteckie zajm ow ał się Z en o n H u b e rt N o w a k 81, a po d su m o w ał te b a d a n ia w osobnej m o n o g rafii. M . P a w la k 82. Z kolei h isto rią n a u k i i szeroko p o ję tą k u ltu rą um ysłow ą zajm ow ali się B ronisław N a d o ls k i83, Jerzy S erczy k 84, Lech M o k rz e c k i85 i Z enon H u b e rt N o w a k 86. P ró b ę syntezy n a u k i gdańskiej stanow i p u b lik acja K azim ierza K u b ik a i L. M o k rz e c k ie g o 87. O to w arzystw ach naukow ych w w ielkich m iastach p ru sk ich w X V III w. p isał Jacek S taszew sk i88. Syntetyczny c h a ra k te r m a m o n o g rafia Jadw igi L e c h ick iej89 o ośw ieceniu n a P o m o rzu , wiele jej tez zo stało później skorygow anych. N ow e spojrzenie n a sto su n k i k u ltu ra ln e w X V III-w iecznym T o ru n iu daje b io g ra fia K azim ierza M aliszew sk ieg o 90 o poczm istrzu to ru ń sk im Jak u b ie K azim ierzu R u b in k o w sk im .
Zainteresowaniem historyków pom orskich cieszyły się także dzieje prasy. J. M ałłek91 opracował zwięzłą m onografię „Poczty Królewieckiej” ukazującej się w latach 1718
75 W. Szymaniak, Organizacja dyplomacji Prus Książęcych na dworze Zygm unta Starego (1525— 1548), Bydgoszcz 1992; tenże, Rola dworu polskiego w polityce zagranicznej Prus Książęcych, Bydgoszcz 1993.
76 J. Wijaczka, Działalność dyplomatyczna Asverusa von Brandta w I. 1536— 1547, Kielce 1991; tenże, Prusy
Książęce a Polska, Litwa i Inflanty w połowie X V I wieku, Kielce 1992.
77 St. Salmonowicz, Uwagi o historii kultury Prus Królewskich X V II —X V III и\, ZH , 1974, t. 39, z. 5, ss. 147— 176.
78 J. Małłek, Einwirkung der Polnischen Kultur a u f das Herzogtum Preussen im 16. Jahrhundert, Jahrbuch für die Geschichte M ittel- und O stdeutschland, 1988, Bd. 38, ss. 46—58.
79 St. Salmonowicz, Toruńskie gimnazjum akademickie (1681— 1817), Bydgoszcz 1973. 80 M. Pawlak, Dzieje gimnazjum elbląskiego w latach 1535—1772, Olsztyn 1972.
81 Z. H. Nowak, Młodzież Prus Królewskich i Książęcych na Uniwersytecie Krakowskim w l. 1526—1772, ZH, 1964, t. 29, z. 2, ss. 35—69; tenże, Zw iązki Prus z uniwersytetami w Roztoce i Gryfii >v X V i рос z. X V I w., ZH, 1988, t. 33, z. 1, ss. 7—41: tenże, Dzieje tzw. Akademii Chełmińskiej, w: Dzieje Chełmna i jego regionu, T oruń 1968, ss. 183—200.
82 M. Pawlak, Studia uniwersyteckie młodzieży z Prus Królewskich w X V I —X V III w., T oruń 1988. 83 B. Nadolski, Życie i działalność naukowa uczonego gdańskiego Bartłomieja Keckermanna. Studium z dziejów
Odrodzenia na Pomorzu, T oruń 1961 ; tenże, Z e studiów nad życiem literackim i kulturą umysłową na Pomorzu w X V I i X V II w. T oruń 1969.
84 J. Serczyk, Ewerhardt Wassenberg historiograf Władysława I V (1610—1672) i jego pochwala Gdańska, Rocznik G dański, 1965, t. 24, ss. 125— 153; tenże, K rzysztof Ilartknoch (1644—1687), toruński historyk Pomorza, Rocznik Toruński, 1969, t. 3, ss. 55—88.
85 L. Mokrzecki, W kręgu prac historyków gdańskich X V II G dańsk 1975; tenże, Studium z dziejów nauczania
historii. Rozwój dydaktyki przedmiotu w Gdańskim Gimnazjum Akademickim do schyłku X V I w., Gdańsk 1973.
86 Z .H . Nowak, Kultura umysłowa Prus Królewskich w czasach Kopernika,Toruń 1972. 87 K. Kubik, L. Mokrzecki, Trzy wieki nauki gdańskiej, G dańsk 1969.
88 J. Staszeski, Towarzystwa naukowe w Gdańsku, Toruniu i Elblągu w X V III w., ZH , 1975, t. 40, z. 3—4, ss. 1—29.
89 J. Lechicka, Oświecenie na Pomorzu, T o ruń 1957.
90 K. Maliszewski, Jakub Kazimierz Rubinkowski, szlachcic, mieszczanin toruński, erudyta barokowy, T o ruń 1982.
1720, M aria D u n ajó w n a92 monografię, a Jerzy D ygdała93 artykuł o czasopiśmie „Thornische W öchentliche Nachrichten und Anzeigen” z lat 1760— 1772, z kolei D u najów na94 artykuł о „G elahrte Preussen” . Wreszcie Jerzy K asprzyk95, artykuł o gdańskich czasopismach naukowych i moralnych z pierwszej połowy XVIII w. Dziejom książki w Królewcu w XVI w. osobną monografię poświęcił Janusz T ondel96.
4. W Y D A W N ICTW A ŹR Ó D ŁO W E
W zakresie publikow ania źródeł historiografia pom orska okresu powojennego może poszczycić się dużymi osiągnięciami. N a czoło wysuwa się tu ośm iotom owa edycja aktów stanów Prus Królewskich, którą zainicjował K arol Górski, kontynuow ali i ukończyli M arian Biskup i Irena Janosz-B iskupow a97. Obejmuje ona lata 1479— 1526. Ósmy tom,
zawierający akta i recesy z lat 1520— 1526, ostatnio ukazał się drukiem . Edycja ta zajęła
już trwałe miejsce w dorobku nie tylko historiografii polskiej, ale i europejskiej. Przydatna dla badaczy jest edycja aktów sejmikowych Prus Królewskich z lat 1600—1764 w opracow aniu K arola G órskiego98, podobnie jak i wybór tekstów źródłowych do historii stanów Prus Królewskich i Książęcych w latach 1466— 1548w opracow aniu K. Górskiego i J. M a łłk a " . D o osiągnięć naukowych należy zaliczyć edycję dwóch tomów
Hosii epistolae obejmujących korespondencję kardynała z lat 1564i 1565w opracow aniu
ks. Alojzego S zo rca100. Również środowisko historyków gdańskich wniosło swój wkład w publikow anie źródeł. Edm und Cieślak i Józef R um iński101 wydrukowali trzy tomy raportów rezydentów francuskich w G dańsku z ostatnich lat wojny północnej. Ze źródeł do historii praw a Zenon H ubert N ow ak i Janusz T an d eck i102 opublikowali księgę ławniczą sądu przedmiejskiego Chełmna. N atom iast do historii szkolnictwa Zbigniew N ow ak i Przemysław S za fran 103 opublikowali m etrykę gimnazjum w G dańsku z lat 1580— 1814 oraz ci sami a u to rz y 104 metrykę Akademii Chełmińskiej z lat 1692— 1816.
Z tą ostatnią edycją wiąże się ściśle wydawnictwo źródłowe do dziejów tejże Akademii w opracow aniu Jadwigi Lechickiej105. D o historii kultury i sztuki m iasta T orunia
92 M. D unajów na, Z dziejów toruńskiego czasopisma „ Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen "
(1 760— 1772), T o ruń 1960.
93 J. D ygdała, Toruńskie czasopismo „Thornischc Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen”, ZH , 1978, t. 43, z. 3, ss. 67—87.
94 M. D unajów na, Pierwsze toruńskie czasopismo naukowe »v X V III w. ,,Das Gelahrte Preussen”, w: Księga
pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, t. 1, pod red. Z. Zdrójkowskiego, T oruń 1972,
ss. 241—272.
95 J. K asprzyk, Gdańskie czasopiśmiennictwo naukowe i moralne w Ipołow ie X V III w., Rocznik Gdański, 1968, t. 27, ss. 3 3 - 6 8 .
96 J. Tondel, Biblioteka Zam kow a (1529— 1568), księcia Albrechta Pruskiego w Królewcu, T o ru ń 1992. 97 A kta stanów Prus Królewskich, t. 1— 8, T o ru ń 1955— 1985 (oprać. K. G órski i M. Biskup do t. 3, potem M. Biskup i od t. 5 M . Biskup i J. Janosz-Biskupowa).
98 Inwentarz aktów sejmikowych Prus Królewskich (1 6 0 0 —1764), t. 1— 2, wyd. K. G órski, T oruń 1950. 99 Prusy Królewskie i Książęce w X V i X V I k \ , c z . 1 (1466—1548). Wybór tekstów, przygotow ał K . Górski przy w spółpracy J. M ałłka, T o ru ń 1971.
100 Korespondencja Stanisława Ilozjusza, kardynała i biskupa warmińskiego, t. 5, 1564, t. 6, 1565, wyd. ks. A. Szorc, Olsztyn 1976— 1978.
101 Raporty rezydentów francuskich w Gdańsku н' X V III w., t. 1: 1715—1719, t. 2: 1719—1721, t. 3 1789 1790, wyd. E. Cieślak i J. Rumiński, G dańsk 1964, 1968, 1976.
102 Księga ławnicza sądu przedmiejskiego Chełmna 1480— 1559 (1567), wyd. Z .H . N ow ak i J. Tandecki, W arszawa 1990.
103 Z. N ow ak, P. Szafran, Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580—1814, G dańsk 1974. 104 Z. Nowak, P. Szafran, Album uczniów Chełmińskiego Gimnazjum Akademickiego 1682— 1816, G dańsk 1975.
w XVI—X V III w. m ateriały źródłowe opublikowali Bogusław Dybaś i M arek Farbiszew- sk i106, zaś do historii książki katalog poloniców z biblioteki księcia A lbrechta pruskiego ogłosił drukiem Janusz T o n d e l107.
5. W N IO SK I
O gólna ocena wkładu historiografii pomorskiej po II wojnie światowej w odtworzenie politycznej i kulturalnej przeszłości obydwu części Prus w wiekach od XV do XVIII wypada pozytywnie. H istorycy polscy potrafili stworzyć tutaj dobre w arsztaty badawcze, wychować kadrę i osiągnęli znaczące rezultaty badawcze. Nakreślili także nowe perspektywy dla dalszych poszukiw ań źródłowych oraz badań. Osiągnięty poziom rozwoju nauki historycznej n a Pom orzu powinien zaowocować w niedalekiej przyszłości podejm owaniem wraz z historykam i niemieckimi wspólnych projektów badawczych.
Niniejszy artykuł powinien stanowić uzupełnienie artykułu Bernharta Ja h n ig a 108 o doro b k u historiografii w zakresie dziejów dawnych Prus W schodnich i Zachodnich.
182
Janusz Mallek
D IE G E SC H IC H T E D ES K Ö N IG L IC H E N U N D F Ü R S T L IC H E N P R E U ßE N S IN D E R P O M M E R E L IS C H E N H IS T O R IO G R A P H IE D E R N A C H K R IE G S Z E IT
(PO LITIK , S T R U K T U R U N D STÄ N D E SOW IE K U L T U R )
Z u s a m m e n f a s s u n g
Dieser A rtikel um fasst fünf Teile: I. Forscher-W erkstätte und K ader, II. H istorische Synthesen, III. M onographien und Studien, IV. QuellenveröfTentlichungen, V. Schlußfolgerungen. D er A utor des Artikels zeigt den Beitrag d er historischen Kreise von T horn, Danzig und Allenstein nach dem 2. W eltkrieg zur Entw icklung d er Forschungen über die Geschichte des königlichen und fürstlichen Preußens im X V .—X V III. Jh. Die Schlußfolgerungen des A utors führen zu der These, d aß die polnischen H istoriker bedeutende Forschungsresul- tate erreicht und Perspektiven weiterer Q uellennachforschungen und U ntersuchungen bestim m t haben. Das erreichte N iveau d er Entw icklung der historischen W issenschaften in Pommerelen sollte in unweiter Z ukunft dank Forschingsprojekten, welche gemeinsam m it deutschen H istorikern unternom m en werden sollten, Früchte bringen.
D er ganze T ext dieses Artikels w urde in deutscher Version in den „Zapiski H istoryczne” (Historische A ufzeichnungen) — (Thorn 1992, Bd. 57, H eft 1, Seiten 125— 140), veröffentlicht.
106 Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztu ki Torunia, oprać. B. D ybaś i M . Farbiszewski, W rocław 1980.
107 J. Tondel, Katalog Poloniców Kammerbibliothek i Nova Bibliotheca ks. Albrechta pruskiego zachowanych
w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, T oruń 1991. Zob. też, Das Schicksal der Königsberger Schlossbibliothek, Preussenland, 1987, Jg. 25, nr 2— 3, ss. 39—48.
108 B. Jähnig, Die landesgeschichtliche Forschung des Preussenlandes (O st- und Westpreussen) seit 1960 im
