Anna Bajerowska
"Biomedizin als sprachliche
Kontroverse. Die Thematisierung von
Sprache im öffentlichen Diskurs zur
Gendiagnostik", Silke Domasch,
Berlin-New York 2007 : [recenzja]
Lingwistyka Stosowana / Applied Linguistics / Angewandte Linguistik nr 2, 281-285
Silke DOMASCH Biomedizin als sprachliche Kontroverse. Die
Thematisierung von Sprache im öffentlichen Diskurs zur Gendia-gnostik. Walter de Gruyter Verlag, Berlin. New York 2007, 274 s.
W 1995 roku pewna niemiecka para składa w Komisji Etyki Akademii Me-dycznej w Lubece wniosek o zgodę na przeprowadzenie diagnostycznych badań preimplantacyjnych płodu. Przyszli rodzice decydują się na ten krok w związku z prawdopodobieństwem wystąpienia u dziecka mutacji genetycznej prowadzącej do rozwoju mukowiscydozy. Wydarzenie to daje początek szerokiej i wielowy-miarowej debacie na temat diagnostyki preimplantacyjnej w Niemczech. Swoiste podsumowanie tej jakże istotnej, a zarazem pod wieloma względami (etycznym, prawnym, społecznym itd.) spornej dysputy stanowi praca Silke Domasch, zaty-tułowana „Biomedizin als sprachliche Kontroverse”. Praca ta jest tym bardziej zajmująca, że Domasch przedstawia problematykę dyskusji od strony językowej, a precyzyjniej rzecz ujmując – wyrażeniowej.
Dzięki podziałowi tekstu na trzy podstawowe działy tematyczne struktura książki zyskuje na przejrzystości. W części pierwszej, będącej prezentacją języ-koznawczej podbudowy publikacji, autorka odwołuje się do koncepcji Humboldta dotyczącej językowej funkcji konstytuowania rzeczywistości, rozważań Ferdinan-da de Saussure’a na temat arbitralnego i konwencjonalnego charakteru znaków ję-zykowych oraz do teorii znaczeń Wittgensteina. Następnie Domasch skupia się na tradycji i teorii lingwistyczno-semantycznej analizy dyskursu, szczególną uwagę poświęcając pojęciu semantyki dyskursu, którego sprecyzowanie stanowi o dal-szym kształcie pracy. Opierając się na poglądach uczonych specjalizujących się we wspomnianej dziedzinie (Busse 1994, Teubert 1994, Jung 1999, Wengeler 1999), autorka zakłada, że „dyskurs” jest pojęciem szerszym od pojęcia „tekst”, podlega-jącym kryteriom treściowym – w szerokim tego słowa znaczeniu. Poszczególne leksemy czy frazy mogą stanowić przedmiot analizy dyskursu jedynie po części, gdyż mimo że w pewnym sensie dyskurs budują, nie sposób zrekonstruować re-lacji dyskursywnych opierając się wyłącznie o te leksemy/frazy. Według założeń semantyki dyskursu, drogę do właściwej identyfi kacji, rekonstrukcji oraz interpre-tacji funkcji i znaczeń kwestii kontrowersyjnych w kontekście społecznym stanowi jedynie dyskurs. Domasch kładzie nacisk przede wszystkim na konieczność re-konstrukcji relacji semantycznych panujących pomiędzy wyrażeniami uznanymi przez daną „wspólnotę językową” za przysparzające trudności. Należy oczywiście zauważyć, że relacje semantyczne nie powstają sensu stricto pomiędzy pojęciami (a tym bardziej wyrażeniami), są one wytworem umysłu konkretnego mówcy – słu-chacza, efektem jego aktywności mentalnej.
Część druga poświęcona jest dziedzinie, której dotyczą teksty składające się na korpus poddany analizie semantycznej, czyli biomedycynie oraz medycynie transplantacyjnej, a w szczególności jej wąskiej specjalizacji – diagnostyce pre-implantacyjnej (DPI). Autorka omawia zakaz stosowania wspomnianej metody w Niemczech oraz jej praktykowanie w innych krajach. Wprowadzenie
meryto-ryczne ma charakter informacyjny. Jest ono pomocne ze względu na liczne odwoła-nia do procedur DPI w kontekście wyników rozważań zaprezentowanych w dalszej części książki. S. Domasch pokrótce przedstawia wskazania do przeprowadzenia DPI oraz jej grupy docelowe, następnie obrazuje przebieg i aktualny stan dyskusji w Niemczech, odnosząc się również do praktyk medycznych w innych krajach.
Najistotniejszą w całej publikacji jest część trzecia, w której autorka szczegó-łowo omawia wyniki analizy semantycznej wybranych tekstów. Wcześniej jednak przedstawiony zostaje sam materiał badawczy, kryteria doboru tekstów, ich funkcje oraz tematyka. Korpus stanowią tzw. teksty programowe, stworzone przez przed-stawicieli niemieckich organizacji oraz instytucji zainteresowanych przebiegiem oraz wynikiem debaty ze względu na swój profi l czy też charakter działalności (np. Arbeitskreis Frauengesundheit, Ärzte für das Leben, Bundesärztekammer, Bi-schofskonferenz der Vereinten Evangelisch – Lutherischen Kirche Deutschlands itp.). Teksty poddane analizie Domasch określa również mianem „publicznych“ (öffentliche Texte), których istotę stanowi jej zdaniem fakt ukonstytuowania się w nich samych opinii publicznej. Abstrahując od znacznych trudności ze zdefi nio-waniem pojęcia „opinia publiczna”, należy zauważyć, że teksty (a tym bardziej ich materialne realizacje) nie mogą zawierać jakichkolwiek opinii. Można zatem stwierdzić, że teksty stanowią punkt wyjścia do rekonstrukcji opinii wyrażonych przez uczestników debaty na temat wprowadzenia DPI w Niemczech. W żadnym wypadku nie są ich „nośnikami”.
Główny cel pracy stanowi według autorki poddanie kwestii kontrowersyjnych społecznie systematycznej analizie pod kątem występowania tzw. tematyzacji ję-zyka (Sprachthematisierung). Analizując wybrane teksty, S. Domasch skupia się przede wszystkim na identyfi kacji wyrażeń lub innych wskaźników świadczących o trudnościach wyrażania treści związanych z DPI, przede wszystkim zaś z emb-rionami. Domasch stwierdza tym samym, że przedmiotem debaty dotyczącej wpro-wadzenia bądź zakazu praktykowania DPI w Niemczech w pewnym sensie stał się sam język. Autorka zauważa: Auseinandersetzungen um den Sprachgebrauch sind nicht selten ein Mittel der Auseinandersetzung um das, was eigentlich Inhalte sind (Domasch 2007: 1). Nie wprowadza jednak koniecznego rozróżnienia pomię-dzy znaczeniami leksemów: „język”, „wyrażenia językowe”, „treść/ znaczenie”, nie bierze pod uwagę statusu ontologicznego obszarów rzeczywistości, do których wyrażenia te się odnoszą.
Systematyczna analiza tekstów wykazała, że niektóre wyrażenia odnoszone do embrionów ludzkich, pod względem treści postrzegane jako kontrowersyjne bądź niejasne, są wyróżniane grafi czne (ujęte w cudzysłów), co zdaniem autorki po-twierdza tezę cytowaną powyżej. Klasyfi kacja owych wyrażeń pod kątem ich treści dowiodła, iż wyrażenia te skupiają się wokół określonej problematyki: począwszy od sformułowania „Präimplantationsdiagnostik” poprzez pozornie niekłopotliwe, takie jak „Patient” czy „Diagnose”. Przedmiot refl eksji nad językiem, z punktu widzenia autorki, stanowią również wyrażenia o charakterze ewaluacyjnym i war-tościującym, np. „lebenswert”, „Leid”, „Belastung”. Domasch podkreśla, iż zróżni-cowanie omawianych wyrażeń pod względem tematycznym jest przydatne w
iden-tyfi kacji kwestii spornych w debacie o DPI, a zarazem w pewnym sensie stanowi odzwierciedlenie jej strony merytorycznej. Analiza semantyczno-dyskursywna pozwoliła prześledzić społeczną dysputę jako spór o znaczenie pewnych wyrażeń, którymi jej uczestnicy określali embriony ludzkie.
Możliwość rekonstrukcji przebiegu debaty oraz ustalenia rzeczywistego jej przedmiotu nie jest jedynym owocem pracy S. Domasch. Usystematyzowane po-szukiwanie wyrażeń świadczących o tzw. tematyzacji języka w analizowanych tekstach pozwoliło autorce stwierdzić, iż – wbrew wynikom dotychczas prowadzo-nych badań o podobnym charakterze – wyrażenia niejasne pod względem treści to najczęściej czasowniki i przymiotniki. Wynikiem analizy semantycznej poszcze-gólnych wyrażeń jest szereg spostrzeżeń, które autorka dzieli na odnoszące się do sfery wyrażeniowej oraz treściowej. W ramach pierwszej z nich wyróżnione zo-stało zjawisko tworzenia nowych wyrażeń specjalnie na potrzeby dyskusji o DPI, np. „Hochrisikopaar” czy „Designerbaby”. Leksemy te często bywają wyróżniane grafi cznie, co zostało zinterpretowane jako przejaw trudności ze zdefi niowaniem odpowiadających im pojęć. Natomiast w przypadku rzeczownika „Präimplatation-sdiagnostik” mamy do czynienia ze zmianą znaczenia pojęcia „diagnoza” w kon-tekście nowej metody reprodukcji. Wbrew dotychczasowym praktykom, DPI nie zakłada możliwości zastosowania terapii po postawieniu diagnozy. Wynikiem diagnozy przeprowadzonej w ramach DPI jest implantacja embrionu w macicy, jego zamrożenie lub ostateczne usunięcie.
Ponadto autorka zauważa, że uczestnicy debaty stosują rozmaite warianty wy-rażeniowe na określenie danego stanu rzeczy, np. „gesund”, „passend”, „geeig-net” w odniesieniu do embrionu pozbawionego niepożądanych cech genetycz-nych. Podobne sformułowania alternatywne stanowią najczęściej określenia cech lub działań. Domasch podkreśla, iż embriony nie były dotychczas przedmiotem tak ukierunkowanej oceny, nie przypisywano im wspomnianych cech, gdyż nie było takiej potrzeby. W związku z rozwojem medycznych technik reprodukcyj-nych ukonstytuowały się nowe relacje semantyczne związane z przytoczonymi wyrażeniami. Sformułowania alternatywne pojawiają się również w odniesieniu do działań, co autorka referuje na przykładzie charakterystyki embrionów o ce-chach predysponujących do wystąpienia choroby. Określenia stosowane względem takich embrionów są bardzo różnorodne, począwszy od czasownika „verwerfen”, odbieranego jako neutralny (autorka nie precyzuje, co jej zdaniem oznacza wyraże-nie „neutralny”), a skończywszy na czasownikach jednoznaczwyraże-nie wskazujących na zakończenie bądź odebranie życia, np. „absterben lassen”, „töten”. Wyniki analizy zdają się potwierdzać hipotezę Domasch: związek pomiędzy opinią uczestników debaty a doborem językowych środków wyrazu jest zauważalny jedynie w przy-padku rozważań o dalszym losie embrionów określanych jako chore. Podczas gdy zwolennicy DPI wybierają zwroty takie jak „Nichtimplantation”, przeciwnicy sto-sowania danej metody odnoszą się do czynności postdiagnostycznych w sposób bardziej radykalny („töten”, „vernichten”, „absterben lassen”). Podobnie podcho-dzi autorka do zwrotów odnoszonych do embrionów jako istot żywych, np. „le-benswert”, „lebensunwert”, „erwünscht”, „unerwünscht”. Domasch jest zdania, że
różnorodność sformułowań dotyczących danego stanu rzeczy pozwala prześledzić istotne dla przebiegu debaty konotacje, mimo braku otwartej dyskusji na ten te-mat. Wyżej przedstawione wyrażenia określane są mianem wariantów. Autorka nie precyzuje jednak, czego, czy może jakiego nadrzędnego wyrażenia miałyby być one wariantami. Zwroty te odnoszą się do tego samego pojęcia jedynie pozornie, ich odrębność nie ogranicza się przecież wyłącznie do płaszczyzny wyrażeniowej. Różnorodność wyrażeń może w tym wypadku świadczyć o znaczących różnicach w sposobie konstruowania, rozumienia danych pojęć przez uczestników debaty. Ponadto należy zauważyć, że zdaniem autorki warianty owe odnoszą się do jakie-goś stanu rzeczy, do pewnych uwarunkowań zewnętrznych. Zdaje się jednak, iż – zwłaszcza w kontekście debaty o DPI – należy je skojarzyć raczej z pojęciami powstałymi w umysłach konkretnych jej uczestników, uwzględniając różnice wy-stępujące w obrębie tych pojęć.
Na płaszczyźnie znaczeniowej Domasch zauważa przesunięcia granic seman-tycznych pojęć takich jak „Diagnose”, „Therapie” czy „Patient”. Zjawisko to po-zostaje w ścisłym związku z rozwojem nowych technologii medycznych. Autorka wskazuje na nowe relacje semantyczne powstałe pomiędzy wymienionymi poję-ciami: nowe metody diagnostyczne wywierają decydujący wpływ na podjęcie lub rezygnację z terapii, co bezpośrednio dotyczy pacjenta. Debata na temat DPI nie pozostała bez wpływu na znaczenie tak popularnych i zdawałoby się jasnych przy-miotników jak „gesund” czy „krank”. W kontekście DPI stały się one określeniami stanu embrionów. Tym samym zwroty określające stan zdrowia lub choroby za-częto odnosić do cech materiału genetycznego człowieka. Spostrzeżenia autorki potwierdza również przykład czasownika o nieostrych granicach znaczeniowych – „verwerfen”. Grupa obiektów referencyjnych tego czasownika, do tej pory ogra-niczona do protein i tkanek, została poszerzona o embriony. Według Domasch, sto-sowanie tego czasownika w odniesieniu do czynności postdiagnostycznych ozna-cza sprowadzenie znaczenia życia ludzkiego do poziomu materiału biologicznego. Autorka w interesujący i wnikliwy sposób przedstawia problematykę stosowania wyrażenia „Qualitätsprodukt” w odniesieniu do zdrowego dziecka, stanowiącego źródło prowokacji oraz poirytowania wśród uczestników debaty. Nie mniej zajmu-jące są rozważania o znaczeniu wyrażeń „Selektion” oraz „Eugenik”, wywołują-cych – zwłaszcza w Niemczech – skojarzenia z reżimem nazistowskim. Domasch omawia również częste występowanie w analizowanych tekstach wyrażeń, które określa mianem względnych, niedookreślonych pod względem semantycznym. Są to wyrażenia takie jak „schwerwiegend” w odniesieniu do stopnia dziedziczenia chorób genetycznych czy „belastet” w odniesieniu do embrionów. Konkludując, autorka podkreśla, iż wyniki analizy semantycznej tekstów na temat DPI niezbi-cie świadczą o tym, że kwestia różnic semantycznych w obrębie jednego pojęcia znajduje wyraźne odzwierciedlenie w przebiegu debaty, która momentami staje się sporem o znaczenia.
Analiza semantyczna tekstów poświęconych diagnostyce preimplantacyjnej należała zapewne do zadań niełatwych, chociażby ze względu na problematykę z pogranicza wielu dziedzin. Debacie dotyczącej DPI nierzadko towarzyszyły
emo-cje pozostające w sprzeczności z tzw. trzeźwą oceną sytuacji, sprzeczne intere-sy, świadome próby przedstawienia zagadnienia DPI w określony sposób poprzez dobór specyfi cznych środków wyrazu. Wielką zaletą pracy jest aktualność przed-stawianych zagadnień oraz ich szczególne znaczenie dla szerokiego grona zainte-resowanych (przede wszystkim cierpiących na choroby o podłożu genetycznym, lekarzy, biotechnologów, prawników, osób duchownych, polityków). Argumenta-cja poparta jest cytatami odpowiednich ustaw, fragmentów wystąpień o charakte-rze politycznym poświęconych DPI,oraz tekstów wchodzących w skład materiału badawczego. W pracy często występują sformułowania „Sprachgebrauch” oraz „Sprachthematisierung”. Przedmiotem debaty nie jest jednak język jako taki, lecz co najwyżej kwestia przyporządkowania danych wyrażeń odpowiednim pojęciom. Problemy, jakie stwarza przyporządkowanie wyrażenia danemu pojęciu, są wtórne wobec niemożności osiągnięcia porozumienia względem treści pojęcia, co autorka wprawdzie sugeruje, jednak niedostatecznie rozwija to zagadnienie.
Praca „Biomedizin als sprachliche Kontroverse” stanowi dość oryginalne spoj-rzenie na problematykę DPI, przede wszystkim ze względu na swój interdyscy-plinarny charakter. Lektura książki Silke Domasch może ułatwić zrozumienie pewnych aspektów społecznej debaty na temat DPI nie tylko językoznawcom, ale również przedstawicielom środowisk z różnych przyczyn związanych ze wspo-mnianą tematyką.
Anna B a j e r o w s k a
Lucyna WILLE, Zdzisław WAWRZYNIAK Język niemiecki
kluczem do języka angielskiego. Język angielski kluczem do języka niemieckiego. Gramatyka konfrontatywna niemiecko-angielska w ćwiczeniach. Wydawnictwo Kanion, Zielona Góra 2005, 214 s.
Coraz powszechniejszym zjawiskiem w naszym kraju jest równoległa nauka języka niemieckiego i języka angielskiego. Chciałabym zatem polecić podręcznik gramatyki konfrontatywnej niemiecko-angielskiej skierowany do osób uczących się zarówno języka niemieckiego, jak i języka angielskiego w warunkach zinstytu-cjonalizowanych oraz do osób posługujących się jednym z tych języków i rozpo-czynających naukę drugiego z nich.
Każdy, kto zaczyna uczyć się języka obcego, zawsze stara się znaleźć sposób, dzięki któremu mógłby skrócić i ułatwić sobie zapamiętywanie nowego materiału, na przykład szukając podobieństw w znanym już sobie języku, najczęściej języku ojczystym. Podobnie postępujemy, ucząc się kolejnego języka obcego. Wykorzy-stujemy wtedy zarówno język ojczysty, jak i wiedzę wyniesioną z nauki pierw-szego języka obcego, porównujemy struktury w tych językach, szukamy różnic
